رویدادهای نجومی آذر ۱۴۰۱؛ از بارش شهابی جوزایی تا گذر از شب یلدا

هوای پاییزی با درخشش ستارگان در ماه آذر کم‌کم رو به پایان می‌گذارد و فرصت خوبی برای تماشای اجرام سماوی در آسمانی صاف و به دور از آلودگی فراهم می‌کند؛ فرصتی که با گذر از شب یلدا به اوج خود می‌رسد.

در ماه آذر ارتفاع خورشید باز هم در آسمان کاهش می‌یابد تا جایی که در پایان ماه شب یلدا را رقم می‌زند. ماه هم که این روزها میزبان مأموریت آرتمیس ۱ ناسا است، در ابتدای آذر به فاز نهایی خود نزدیک می‌شود و سپس به‌تدریج ظاهری درخشان‌تر به خود می‌گیرد.

قمر زمین در آذر ماه، هم‌نشینی زیبایی را هم با سیاره‌های منظومه‌ی شمسی شکل می‌دهد. سیاره‌هایی که این ماه یکی از بهترین زمان‌ها برای رصد همه‌ی آن‌ها در یک کمپ رصدی شبانگاهی خواهد بود.

این ماه میزبان یکی از تماشایی‌ترین بارش‌های شهابی هم هست و زیر آسمان صاف تعداد شهاب‌های بارش شهابی جوزایی می‌تواند تا ۱۵۰ عدد در ساعت هم برسد. اگر علاقه‌مند به تماشای این رویدادها هستید، می‌توانید نقشه‌ی آسمان شب را تهیه کنید تا با موقعیت هر یک از اجرام بهتر آشنا شوید.

رویدادهای مهم نجومی آذر ۱۴۰۱

سه‌شنبه ۱ آذر (November 22)

روز نخست آذر رویداد نجومی قابل توجهی را برای ناظران زمینی شامل نمی‌شود. تنها پدیده‌ی مهم این روز اوج بارش شهابی «آلفا تک‌شاخی» (alpha Monocerotids) در ساعت ۰۳:۰۰ بامداد است که با حدود ۵ شهاب در هر ساعت، جزو بارش‌های شهابی معروف محسوب نمی‌شود.

چهارشنبه ۲ آذر (November 23)

در ساعت ۰۶:۱۵ صبح به وقت تهران، هلال آخر ماه شکل می‌گیرد که به سختی با چشم غیرمسلح قابل رؤیت خواهد بود. در ادامه و ابتدای روز بعد هم ماه نو میهمان آسمان می‌شود.

پنج‌شنبه ۳ آذر (November 24)

در ساعت ۰۲:۲۷ بامداد ماه نو شکل می‌گیرد. در این هنگام قمر طبیعی زمین، در صورت فلکی عقرب و ۲.۳ درجه‌ای جنوب خورشید قرار خواهد داشت. با حرکت ماه نو میان زمین و خورشید، چون آفتاب فقط سمت دور ماه را روشن می‌کند، این جرم برای هیچ نقطه‌ای روی زمین قابل مشاهده نخواهد بود. در شب‌های بعد اما این همدم زمین پس از غروب خورشید دوباره در غرب آسمان می‌درخشد.

سیاره‌ی مشتری هم در این روز ساعت ۱۵:۳۰ در موقعیت اقامت دوم (بخشی از موقعیت‌های ظاهری راست و چپ رفتن یک سیاره از نگاه زمین) قرار می‌گیرد. یعنی زمانی که حرکت بازگشتی آن که از اواخر ماه جولای آغاز شده بود، پایان می‌یابد. این فرصت مناسبی برای رصد شامگاهی سیاره فراهم می‌کند و حتی با استفاده از تلسکوپ می‌توان سایه‌ی کوچک، گرد و سیاه قمر گالیله «آیو» (Io) را هم روی قرص مشتری رصد کرد.

تغییر مسیر سیارک پالاس
Credit: Chris Vaughan

در این روز همچنین یکی از سیارک‌های معروف کمربند اصلی، یعنی «پالاس» (Pallas) حرکت به سمت شرق را در میان ستارگان صورت فلکی «سگ بزرگ» (Canis Major) متوقف خواهد کرد و سفر در جهت معکوی را آغاز می‌کند که تا فوریه ۲۰۲۳ ادامه خواهد داشت.

این سیاره‌ی کوتوله از قدر ۸.۲ اواخر عصر طلوع خواهد کرد و در تمام طول شب با کمک تلسکوپ، نزدیک به نقطه‌ی میانی بین دو ستاره‌ی دم سگ بزرگ یعنی «العذراء» (Aludra) و «وزن» (Wezen) قابل مشاهده خواهد بود.

جمعه ۴ آذر (November 25)

ساعت ۱۶:۵۳ هلال اول ماه در آسمان حضور می‌یابد تا ماه جمادی الاول سال ۱۴۴۴ هجری قمری را آغاز کند. این منظره به آسانی با چشم غیرمسلح در افق جنوب غربی قابل مشاهده خواهد بود.

شنبه ۵ آذر (November 26)

ساعت ۰۵:۰۰ بامداد ماه در حضیض مداری قرار می‌گیرد و ۳۶۲ هزار و ۸۰۰ کیلومتر از زمین فاصله خواهد داشت. این نزدیک‌ترین فاصله، فرصت مناسبی برای رؤیت هلال ماه فراهم می‌کند.

دوشنبه ۷ آذر (November 28)

نخستین ساعات این روز مقارن با اوج بارش شهابی کم‌فروغ جباری ماه آذر است که معیار ZHR (تعداد شهاب در ساعت) آن تنها به ۳ می‌رسد.

با تاریک شدن آسمان در غروب روز دوشنبه ۷ آذر، نقطه‌ی زرد-رنگ «زحل» (Saturn) حدود ۷ درجه (به اندازه‌ی بیش از عرض یک کف دست) در سمت چپ بالای هلال ماه جوان در افق جنوبی آسمان می‌درخشد.

هرچه ماه به غروب خود در حدود ساعت ۲۱:۳۰ افق محلی نزدیک‌تر می‌شود، حرکت مداری‌اش باعث نزدیک‌شدن به زحل می‌شود.

سه‌شنبه ۸ آذر (November 29)

ساعت ۱۷:۱۴ فاصله‌ی ظاهری ماه تا زحل به ۶ درجه می‌رسد و با توجه به قرار داشتن در نزدیکی افق، فرصت بسیار مطلوب برای عکاسی با عوارض زمینی مانند ساختمان‌ها فراهم می‌کند.

قمر زمین که فاز آن رو به افزایش است، در آسمان جنوب غربی عصر روز سه‌شنبه همچنین در فاصله‌ی ۴ درجه‌ای (به عرض چند انگشت) شرق یکی از سیارک‌های کمربند اصلی به نام «وستا» (Vesta) قرار خواهد گرفت.

این فاصله به اندازه‌ای کم است که این سیارک با قدر ۷.۶ به آسانی در میدان دید یک دوربین دوچشمی جای می‌گیرد. رصدگران آسمان در مناطق زمانی غربی، ماه را به وستا نزدیک‌تر خواهند دید.

با یک تلسکوپ ساده حتی می‌توان از ستاره‌ی دوگانه‌ی ۵۳ Aquarii که درست در شمال-شمال غربی وستا می‌درخشد، برای مکان‌یابی سیارک استفاده کرد.

چهارشنبه ۹ آذر (November 30)

ماه در روز چهارشنبه، ۹ آذر در ساعت ۱۸:۰۶ (۹:۳۶ صبح منطقه‌ی زمانی شرقی) تربیع اول سفر خود به دور زمین را تکمیل خواهد کرد و در این هنگام در صورت فلکی «دلو» (Aquarius) یا «آبریز»، پایین و بین سیارات درخشان مشتری و زحل قرار دارد.

دارندگان تلسکوپ می‌توانند سیارک «جونو» (Juno) با قدر ۹.۲ را که کمتر از قطر ماه در سمت چپ پایین آن قرار دارد، ببینند. عصرهای اطراف تربیع اول، از بهترین زمان‌ها برای دیدن عوارض ماه هستند، زمانی که این عوارض به‌طور چشمگیری توسط نور خورشید با زاویه‌ی کم روشن می‌شوند، به‌ویژه در امتداد مرزی که نیمکره‌های روشن و تاریک ماه را از هم جدا می‌کند.

تربیع اول ماه
Credit: NASA Goddard

در صبحگاه به وقت تهران (اواخر عصر منطقه‌ی زمانی شرقی) سیاره‌ی مریخ یک هفته پیش از اینکه در ۸ دسامبر به مقابله برسد، در نزدیک‌ترین فاصله‌ی خود با زمین جای می‌گیرد. در این زمان، مریخ ۸۱ میلیون و ۴۴۶ هزار کیلومتر یا ۴.۵۳ دقیقه‌ی نوری از ما فاصله خواهد داشت.

با استفاده از تلسکوپ، حداکثر اندازه‌ی قرص ظاهری سیاره به ۱۷.۲ ثانیه‌ی قوسی می‌رسد و جزئیات بسیاری از سطح آن قابل مشاهده خواهد بود. این سیاره‌ی سرخ رنگ در آسمان جنوب شرقی، بین شاخ‌های صورت فلکی «گاو» (ثور) خواهد درخشید. مریخ تا زمان مقابله همچنان به روشنایی مشهود خود در آسمان ادامه خواهد داد.

دلیل تفاوت زمان نزدیک‌ترین فاصله و مقابله، این است که فاصله‌ی بین مدارهای بیضوی زمین و مریخ در این زمان از سال، در حال افزایش است.

جمعه ۱۱ آذر (December 2)

ساعت ۰۰:۴۲ بامداد ماه با جدایی زاویه‌ای ۴.۸ درجه در کنار سیاره‌ی مشتری قرار می‌گیرد که بین صورت‌های فلکی قیطس و حوت در جنوب شرقی آسمان می‌درخشند.

یک‌شنبه ۱۳ آذر (December 4)

سیاره‌ی نپتون در ساعت ۱۲:۳۰ به موقعیت اقامت دوم خود می‌رسید و حرکت بازگشتی آن پایان می‌یابد. در این روز پس از غروب خورشید شرایط رصدی بسیار مناسبی دارد و با استفاده از یک دوربین دوچشمی به خوبی قابل مشاهده است.

دوشنبه ۱۴ آذر (December 5)

ساعت ۲۰:۲۲ اختفای خراشان ماه و سیاره‌ی اورانوس روی می‌دهد که با استفاده از دوربین دوچشمی و تلسکوپ قابل مشاهده خواهد بود. در این هنگام قدر اورانوس ۵.۵ است.

چهارشنبه ۱۶ آذر (December 7)

ساعت ۰۲:۲۱ بامداد، مقارنه‌ی ۲.۸ درجه‌ای ماه و خوشه‌ی ستاره‌ای پروین (M45) روی می‌دهد و فرصتی عالی را برای عکاسان آسمان شب فراهم می‌کند.

پنج‌شنبه ۱۷ آذر (December 8)

ساعت ۰۲:۰۶ به وقت تهران اجتماع ماه و سیاره‌ی مریخ و ستاره‌ی «دبران» (Aldebaran) را شاهد خواهیم بود که در این هنگام جدایی زاویه‌ای ماه با دبران ۷.۲ درجه خواهد بود و فاصله‌ی آن با سیاره‌ی مریخ در ساعت ۰۶:۳۷ به ۱.۴ درجه می‌رسد.

ساعت ۰۷:۳۸ ماه کامل روی می‌دهد و در ساعت ۰۹:۱۴ هم سیاره‌ی مریخ در موقعیت مقابله قرار می‌گیرد و فرصت مناسبی برای رصد آن خواهد بود.

جمعه ۱۸ آذر (December 9)

۱۸:۰۹ مقارنه‌ی ۳.۱ درجه‌ای ماه و خوشه‌ی ستاره‌ای M35 را شاهد خواهیم بود که برای دیدن آن می‌توانید از ابزارهای اپتیکی استفاده کنید. این یک خوشه‌ی ستاره‌ای باز در صورت فلکی «دو پیکر» (Gemini) است که ۲ هزار و ۸۰۰ سال نوری از زمین فاصله دارد و قدر ظاهری آن به ۵.۵ می‌رسد.

یک‌شنبه ۲۰ آذر (December 11)

ساعت ۰۶:۴۰ مقارنه‌ی ماه و ستاره‌ی «پولوکس» (Pollux) با جدایی زاویه‌ای ۳.۴ درجه روی می‌دهد. این ستاره هم در صورت فلکی دو پیکر قرار دارد و با رنگ طلایی، هجدهمین ستاره‌ی درخشان در آسمان زمین محسوب می‌شود.

دوشنبه ۲۱ آذر (December 12)

ساعت ۰۴:۰۰ بامداد ماه در اوج مداری قرار می‌گیرد و فاصله‌ی آن با زمین به ۴۰۵ هزار و ۹۰۰ کیلومتر می‌رسد. در ساعت ۲۰:۴۳ بامداد هم ماه در فاصله‌ی ۵ درجه‌ای خوشه‌ی ستاره‌ای کندوی عسل (M44) خواهد بود که برای رصد آن نیاز به ابزار اپتیکی است.

چهارشنبه ۲۳ آذر (December 14)

ساعت ۰۶:۴۲ ماه در کنار ستاره‌ی قلب‌الاسد با جدایی زاویه‌ای ۵.۲ درجه جای می‌گیرد. این منظره در آسمان سپیده‌دم و افق بین غرب و جنوب غربی قابل مشاهده خواهد بود. در ساعت ۱۶:۳۰ دقیقه هم اوج بارش شهابی جوزایی با حدود ۱۵۰ شهاب در ساعت روی خواهد داد.

جمعه ۲۵ آذر (December 16)

در ساعت ۱۳:۲۶ ماه به تربیع آخر خود می‌رسد.

دوشنبه ۲۸ آذر (December 19)

ساعت ۰۲:۴۱ بامداد ماه به زیبایی در کنار ستاره‌ی «بی‌ژوبین» (Spica) یا «سماک اعزل» می‌درخشد. در این هنگام جدایی زاویه‌ای این دو جرم ۵.۴ درجه خواهد بود.

چهارشنبه ۳۰ آذر (December 21)

ساعت ۱۸:۳۰ سیاره‌ی عطارد در کشیدگی شرقی قرار می‌گیرد که ۲۰.۱ درجه است و بهترین زمان برای تماشای آن در آسمان شامگاهی است.

انقلاب زمستانی در ۳۰ آذر روی نمی‌دهد و زمان دقیق آن ساعت ۰۱:۱۸ بامداد روز ۱ دی خواهد بود. در عین حال ۳۰ آذر که شب پیش از آغاز زمستان است، نوید گذر از طولانی‌ترین شب سال را می‌دهد و ایرانیان یلدا را جشن می‌گیرند.

وضعیت کلی ماه، خورشید و سیاره‌ها

ماه

ماه قمری و خورشیدی در یک سوم پایانی پاییز تا حد زیادی با هم هم‌خوانی دارند. در ابتدای آذر، ماه ربیع الثانی فازهای نهایی خود را سپری می‌کند و بدین ترتیب شرایط رصدی خودش دشوار است اما در نبود نور مزاحم آن، شرایط مناسبی برای تماشای آسمان شب فراهم می‌شود.

سپس هلال ماه نو شکل می‌گیرد که به آسانی با چشم غیرمسلح دیده می‌شود و یک فرصت مطلوب را برای شکار هلال رقم می‌زند. رفته رفته فرصت تماشای شامگاهی ماه بیشتر می‌شود تا جایی که در پایان آذر، این زمان به کل شب تعمیم پیدا می‌کند.

قمر زمین در آذر ماه همچنین هم‌نشینی تماشایی با زحل، مشتری و مریخ خواهد داشت و علاوه بر این با خوشه‌های ستاره‌ای معروف آسمان هم دیدار خواهد کرد.

خورشید

هرچند نام آذر از گذشته‌های دور با صورت فلکی «کمان» (Sagittarius) گره خورده است اما با توجه به تغییر محور چرخش زمین در طول هزاران سال، امروزه ستاره‌ی سوزان منظومه‌ی شمسی در آذر ماه صورت فلکی «عقرب» (Scorpius) را می‌پیماید.

گذر خورشید از صورت فلکی عقرب در ماه آذر
Credit: Stellarium

با قرار داشتن در فصل پاییز، همچنان طول روز رو به کاهش است و از حدود ۱۰ ساعت و ۷ دقیقه در ابتدای ماه به حدود ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه در پایان آن می‌رسد.

با رفتن به سمت پایان ماه طلوع و غروب خورشید هم دیرتر روی می‌دهد تا جایی که به ترتیب از ساعت ۰۶:۴۶ و ۱۶:۵۳ به افق تهران، به ساعت ۰۷:۱۰ و ۱۶:۵۴ منتهی می‌شود.

عطارد

در آذر موقعیت مناسبی برای رصد کوچک‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی فراهم می‌شود. اگرچه در ابتدای ماه با توجه به نزدیکی به خورشید امکان رصد آن فراهم نیست اما از میانه‌ی آذر، می‌توان دقایقی پیش از غروب خورشید به تماشای آن پرداخت.

هلال سیاره‌ی تیر
Credit: NASA/JPL-Caltech/Michael Benson/Kinetikon Pictures

این روند تا جایی پیش می‌رود که در پایان ماه، سیاره‌ی تیر به بیشترین کشیدگی شرقی می‌رسد و می‌توان از ساعتی پیش از غروب تا ساعتی پس از آن، سیاره‌ی گریزپای منظومه‌ی شمسی را رصد کرد.

ناهید

در ابتدای آذر، سیاره‌ی زهره هم وضعیتی مشابه عطارد دارد و با توجه به نزدیکی به خورشید قابل مشاهده نیست. در میانه‌ی ماه اما رفته رفته وضعیت رصدی آن بهتر می‌شود و در فاصله‌ی کمی پیش از غروب خورشید می‌توان آن را در آسمان جنوب غربی مشاهده کرد.

عکسی ترکیبی از سیاره‌ی ناهید
Credit: ARTUR PLAWGO / SCIENCE PHOTO LIBRARY via Getty Images

در روزهای بعد هم این سیاره همچنان عصرگاهی است و تا پایان ماه فرصت بیشتری برای تماشای آن ایجاد می‌شود. ناهید به خوبی بین عطارد و خورشید می‌درخشد اما باز هم نسبت به عطارد فرصت کمتری برای رصد آن هست.

مریخ

سیاره‌ی سرخ منظومه‌ی شمسی به خوبی میهمان آسمان آتشین آذر است. در ابتدای ماه کمی پس از غروب خورشید از آسمان بین شرق و شمال شرقی سر برمی‌آورد و تمام طول شب را در آسمان خواهد بود.

با حرکت به سمت پایان ماه طلوع و غروب مریخ زودتر صورت می‌گیرد اما باز هم فرصت بسیار مناسبی برای تماشای آن در آسمان شامگاهی و صبحگاهی وجود خواهد داشت.

عکسی ترکیبی از مریخ
Credit: Petmal/Getty Images

اما شاید اوج رویدادهای سیاره‌ی بهرام در ماه آذر را بتوان ملاقات آن با ماه کامل دانست که ۱۷ آذر (۸ دسامبر) صورت می‌گیرد و اندکی پس از غروب خورشید می‌توان عکس‌هایی تماشایی از آن‌ها در افق شمال غربی ثبت کرد.

مشتری

غول گازی منظومه‌ی شمسی در آسمان آذر ماه، شامگاهی خواهد بود. این سیاره در ظهر از افق شرقی سر برمی‌آورد اما با توجه به روشنایی خورشید امکان مشاهده‌ی آن نیست. با رفتن به سمت غروب خورشید اما می‌توان درخشش آن را در بخش جنوب شرقی آسمان دید.

با گذشت روزهای آذر، کم‌کم فرصت رصد این غول درخشان هم کمتر می‌شود و طلوع و غروب آن زودتر خواهد بود. با این وجود باز هم می‌توان از لحظاتی پیش از غروب خورشید تا بامداد روز بعد به نظاره‌ی آن نشست.

نمای تلسکوپی از مشتری
Credit: NASA, ESA, A. Simon/GSFC, M.H. Wong/UCB

رصد مشتری در یک کمپ شبانه همراه با روشن کردن اسپیکر و گوش دادن به موسیقی اختصاصی ونجلیس برای این سیاره، شما را غرق در تجربه‌ای فراسوی جهان مادی می‌کند که قطعا به تجربه کردن می‌ارزد.

زحل

ارباب حلقه‌ها هم قرار است در آذر جذابیت‌های زیادی را به نمایش بگذارد. این سیاره هم شامگاهی است و ساعتی پیش از غروب خورشید تا چند ساعت پس از آن، می‌توان زحل را در آسمان جنوب غربی مشاهده کرد که پیش از مشتری طلوع و غروب می‌کند.

به همین ترتیب هر چه به پایان ماه نزدیک می‌شویم، طلوع و غروب آن هم زودتر روی خواهد داد و فرصت کمتری برای رصد آن وجود خواهد داشت.

زحل و برخی قمرهای آن
Credit: NASA/ESA

اما رویدادی که نباید از دست داد، مقارنه‌ی زحل با ماه است که در روزهای ۷ و ۸ آذر، مناظری تماشایی خلق می‌کند. با استفاده از یک تلسکوپ حتی می‌توان قمرهای معروف آن مانند تایتان را هم نظاره کرد.

اورانوس

شرایط رصدی اورانوس در ماه آذر بسیار مناسب است و این غول یخی منظومه‌ی شمسی را به‌خوبی می‌توان حتی با استفاده از یک دوربین دو چشمی در آسمان شامگاهی مشاهده کرد.

Credit: Chris Vaughan

برای رصد آن کافی است پس از تاریک شدن هوا، زیر آسمان دراز بکشید و مستقیم با دوربین دو چشمی منطقه‌ی میانی سه صورت فلکی حمل، ثور و قیطس را در جست‌وجوی این سیاره‌ی آبی دوردست بگردید.

وضعیت رصدی اورانوس تا پایان ماه تقریبا به همین صورت باقی می‌ماند و از غروب خورشید تا سپیده‌دم می‌توان آن را با استفاده از ابزار رصدی تماشا کرد.

نپتون

در ماه آذر، دورترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی هم شرایط رصدی قابل قبولی دارد و شامگاهی است. این سیاره در این ماه هم‌نشین مشتری است و با ابزار اپتیکی مانند دوربین دوچشمی، می‌توان آن را در کنار سیاره‌ی درخشان مشتری یافت.

Credit: Chris Vaughan

مکانیک سماوی طوری چیدمان را ترتیب داده است که نپتون از ساعتی پس از غروب خورشید تا ساعت ابتدایی بامداد روز بعد در آسمان بین غرب و جنوب غربی قابل مشاهده باشد. با رفتن به سمت پایان ماه اما این فرصت رصدی کمتر می‌شود تا جایی که نپتون در ساعت ۲۳:۲۵ غروب خواهد کرد.

عکس کاور: بارش شهابی جوزایی سال ۲۰۲۰ در تگزاس
Credit: Nathan Myhrvold