از بارش شهابی جوزایی تا انقلاب آسمانی شب یلدا (رویدادهای نجومی آذر ۱۴۰۰)
در ماه آذر همه کم‌کم برای یلدا آماده می‌شوند اما علاوه بر این جشن باستانی با ریشه‌های نجومی، در سال ۱۴۰۰ رویدادهای نجومی دیگری مانند همنشینی استثنایی ماه و سیارات و بارش شهابی جوزایی میهمان آسمان شب هستند.
شاید بتوان جذاب‌ترین رویداد نجومی هر ساله‌ی آذر را پیوند خوردن با انقلاب زمستانی زمین در فضا و برگزاری مراسم شب چله دانست. این جشن باستانی ریشه‌ای نجومی دارد که از انقلاب زمستانی و شکل‌گیری طولانی‌ترین شب سال حکایت می‌کند.
به جز شب یلدا امسال در آذر ماه با نزدیک شدن به آسمان شفاف زمستانی و وجود سه ستاره‌ی درخشان ناهید، مشتری و زحل فرصتی و البته ماه درخشان زمین، مناظری تماشایی برای لذت بردن از آسمان شب پیش روی علاقه‌مندان است.
در این ماه همچنین بارش شهابی جوزایی را پیش رو داریم و «دنباله‌دار لئونارد» (Comet Leonard) با نام علمی Comet C/2021 A1 ه مکه در ۳ ژانویه‌ی سال ۲۰۲۱ (۱۴ دی ۱۳۹۹) کشف شد و می‌تواند درخشان‌ترین دنباله‌دار این سال لقب بگیرد وضعیت رصدی خوبی دارد، بنابراین اگر سال گذشته دنباله‌دار نئووایز (Comet Neowise) را از دست دادید، این فرصتی عالی برای عکاسی از یک پدیده‌ی شگفت‌انگیز است.
رویدادهای مهم نجومی آذر ۱۴۰۰
۱ آذر (November 22)
روز دوشنبه ۱ آذر (۲۲ نوامبر) حرکت مداری سیاره‌ی مریخ به سمت شرق، فاصله‌ی آن را با ستاره‌ی دوتایی درخشان و کاملا مجزای «آلفا ترازو» (Zubenelgenubi) در صورت فلکی تنها به ۸ دقیقه‌ی قوسی می‌رساند و منظره‌ای تماشایی را شکل می‌دهد که می‌توانید با یک تلسکوپ کوچک سه جرم درخشان را به‌ویژه حدود ساعت ۶ صبح به وقت محلی در آسمان شرقی و جنوب شرقی مشاهده کنید. مریخ دو برابر درخشان‌تر از ستاره‌ی اول آلفا ترازو است و برای ناظران در مناطق استوایی هم ارتفاع این منظره تقریبا بالاتر خواهد بود.
در شامگاه همچنین کاسه‌ی صورت فلکی خرس کوچک (دب اصغر) پس از تاریکی هوا در سمت چپ و پایین ستاره‌ی قطبی در جهت شمال قابل مشاهده است. لب خرس کوچک یا ستاره‌ی معروف «کوکب شمالی» (Kochab) هم که از نظر درخشندگی برابر پولاریس (ستاره‌ی قطبی) است، به‌خوبی دیده می‌شود.
۲ آذر (November 23)
عصر سه‌شنبه به وقت منطقه‌ی زمانی شرقی رصدگران قاره‌ی آمریکا می‌توانند زمانی که سایه‌های گرد و سیاه دو قمر گالیله‌ای مشتری، از کنار لکه‌ی بزرگ مشتری و بر فراز سطح می‌گذرند، پدیده‌ای نادر را مشاهده کنند. نمایش زمانی آغاز می‌شود که لکه‌ی سرخ بزرگ و گانیمد هر دو در نزدیکی بازوی مشتری (ناحیه‌ی درخشان سمت راست آن) آشکار می‌شوند. سپس سایه‌ی کالیستو هم به آن‌ها می‌پیوندد تا طی ۲٫۵ ساعت از این محدوده عبور کنند.
وضعیت قمرهای مشتری در اوایل آذر ۱۴۰۰
Credit: Astronomy
ماه که در حال کاهش ارتفاع است، در این روز حدود ساعت ۸ شب در محدوده‌ی شرق و شمال شرق طلوع می‌کند. هنگامی که کمی ارتفاع گرفت، ستاره‌ی «سرپسین» (Pollux) در ۳ درجه‌ای شمال غربی ماه و ستاره‌ی «سرپیشین» (Castor) هم در ۴٫۵ درجه‌ای شمال غربی همراه خود دیده می‌شود و بدین ترتیب هر سه جرم در یک راستا دیده خواهند شد.
حدود ساعت ۱۹ و ۲۰ هم ستاره‌ی «عیوق» (Capella) یا «سروش» با قدر زمستانی ۰ دقیقا به همان ارتفاعی در آسمان می‌رسد که «نسر واقع» (Vega) در فصل تابستان رخ‌نمایی می‌کند و طبق دانسته‌های کهن، حکایت از سردتر شدن هوا دارد.
۳ آذر (November 24)
در ابتدای شب «نسر طایر» یا «الطیر» (Altair) در جنوب غربی آسمان می‌درخشد و حدود ۴۰ تا ۵۰ درجه از نسر واقع فاصله دارد. این تنها ستاره‌ی درخشان آن محدوده است و چشم عقاب محسوب می‌شود.
درست بالای آن و سمت راست، «شاهین ترازو» (Tarazed) یا گاما عقاب قرار دارد که با قدر ۳ می‌درخشد. از آنجا به پایین ستون فقرات عقاب است که در امتداد کهکشان راه شیری کشیده شده است. این چیدمان، یادآور یکی از صورت‌های فلکی مثلث تابستانی یعنی قو (دجاجه) است که گردن بلند و ستون فقراتش در امتداد کهکشان راه شیری قرار دارد.
۴ آذر (November 25)
هر روز به‌نظر می‌رسد که خورشید زودتر غروب می‌کند. اگرچه هنوز با انقلاب زمستانی فاصله داریم اما برای عرض‌های جغرافیایی بالاتر مانند ۴۰ درجه، خورشید هر سال حدود ۷ دسامبر (۱۶ آذر) زودتر از هر زمان سال غروب می‌کند و در ۴ آذر تنها حدود ۳ دقیقه از آن زمان فاصله دارد.
در مکانیک سماوی هر ناهنجاری ظاهری، یا یک ناهنجاری برابر در جهت عکس، متعادل می‌شود و در این مورد هم پس از انقلاب زمستانی، دیرترین طلوع خورشید تا ۴ ژانویه (۱۴ دی) روی نخواهد داد.
۶ آذر (November 27)
تربیع آخر ماه در صورت فلکی اسد (Leo) در ساعت ۰۷:۲۸ منطقه‌ی زمانی شرقی (۱۵:۵۸ به وقت تهران) روی می‌دهد.
حدود ساعت ۷ یا ۸ بعدازظهر هم صورت فلکی گسترده‌ی «اسب بزرگ» (Pegasus) در موقعیت تراز خود بسیار بالاتر از جنوب آسمان قرار دارد که منظره‌ای شاخص از آسمان ابتدای آذر است.
۷ آذر (November 28)
در این روز هم رصدگران دارای ابزار در آمریکای شمالی امکان تماشای گذر قمر آیو مشتری را بر فراز لکه‌ی سرخ بزرگ دارند.
۹ آذر (November 30)
در این روز یک پدیده‌ی زیبا روی می‌دهد که اگرچه برای ناظران ایرانی قابل رؤیت نیست اما قطعا تماشای عکس‌های ثبت شده طی آن تماشایی خواهد بود. پدیده‌ی «منهتنیج» (Manhattanhenge) زمانی روی می‌دهد که طلوع خورشید با شبکه‌ای از خیابان‌های منهتن در نیویورک آمریکا همسو می‌شود.
رویداد منهتنیج ۲۰۲۰
Crediy: Jared Kay, Your Take
اگرچه این رویداد روز قبل هم تا حدودی دیده می‌شود اما بهترین زمان ۳۰ نوامبر است و طبق برآوردها، بهترین خیابان‌ها برای تماشای آن هم خیابان ۱۴، خیابان ۳۴ که محل ساختمان امپایر استیت است، خیابان ۴۲ با ساختمان کرایسلر و پل تودور، خیابان ۵۷ و خیابان ۷۹ هستند.
۱۳ آذر (December 4)
در میان وقایع نجومی ۱۴۰۰، آخرین خورشیدگرفتگی سال ۲۰۲۱ هم تنها از قاره‌ی یخی قطب جنوب قابل مشاهده خواهد بود. مسیر کلی این پدیده با عرض متوسط ۴۲۷ کیلومتر، از دریای ودل به سمت جنوب به جنوب غربی می‌رود، از کنار جزیره‌ی «برکنر» (Berkner) و سکوی یخی (یخ‌تاق) «فیلشنر-رونه» (Filchner-Ronne) می‌گذرد، سپس در سراسر بخش غربی قطب جنوب ادامه می‌یابد و پیش از حرکت به «دریای راس» (Ross Sea) «محدوده‌ی کمیته‌ی اجرایی» (Executive Committee Range) را تاریک می‌کند که رشته‌کوهی متشکل از ۵ آتشفشان بزرگ است.
حتی برای پرشورترین جویندگان کسوف، سفر برای رصد این خورشیدگرفتگی یک تکلیف سخت خواهد بود. هرچند آخرین باری که خورشیدگرفتگی کامل در این محدوده روی داد، یعنی سال ۲۰۰۳، برخی علاقه‌مندان در اینجا حاضر بودند و برخی هم با هواپیما از روی این پهنه‌ی یخی پرواز کردند.
هلال باریک ماه نو را هم کوچک جزئی مرتبط را هم می‌توان از بخش‌هایی از آفریقای جنوبی، نامیبیا، بوتسوانا و همچنین تاسمانی و بخش‌های جنوبی نیو ساوت ولز و ویکتوریا در استرالیا و بخش کوچکی از جنوبی‌ترین قسمت‌های نیوزیلند و جزیره‌ی استوارت مشاهده کرد.
۱۵ آذر (December 6)
سیاره‌ی درخشان ناهید همچنان به سمت خورشید حرکت می‌کند و با تاریک شدن و گرگ‌ومیش غرب آسمان هر روز به آن نزدیک‌تر می‌شود. در اوایل آذر سیاره‌ی زهره به آسانی قابل تشخیص است و درخشان‌ترین جرم آسمان پس از غروب خورشید خواهد بود. اما در پایان ماه با توجه به نزدیک‌تر شدن به خورشید، تشخیص آن سخت‌تر می‌شود و زودتر غروب می‌کند.
این سیاره که ناسا قرار است با مأموریت‌هایی مانند داوینچی آن را بیش از پیش کاوش کند، در ۹ ژانویه ۲۰۲۲ (۱۹ دی) به نزدیک‌ترین فاصله از خط واصل زمین و خورشید خواهد رسید.
با توجه به گذر آرام ناهید در آسمان زمین، در مسیر حرکت آن مجموعه‌ای از پدیده‌های جالب برای رصد روی می‌دهد. در ۳ دسامبر (۱۲ آذر) این سیاره به درخشان‌ترین حالت خود می‌رسد و بخش نورانی آن با تلسکوپ یا دوربین دوچشمی به صورت هلال دیده می‌شود.
هم‌زمان ماه نو هم پیش می‌رود و فاصله‌ی این دو جرم تا جایی کاهش می‌یابد که ۱۵ آذر حدود ۴۵ دقیقه پس از غروب خوشرشید، نمایشی مسحورکننده را اجرا می‌کنند که نباید از دست داد.
۱۶ آذر (December 7)
مشتری دومین جرم پرنور ستاره‌مانند آسمان در آذر ماه است. این سیاره تقریبا یک سال پس از مقارنه‌ی تماشایی و یلدایی اواخر سال ۲۰۲۰، همچنان نزدیک به سیاره‌ی کم‌نورتر زحل قرار دارد. این نزدیکی در طول سال ۲۰۲۱ همواره مورد توجه بود.
در نیمکره‌ی شمالی، با ایستادن رو به مشتری، زحل در سمت راست آن قابل رؤیت خواهد بود و پدیده‌ی تماشایی دیگر در سراسر آذر هم‌راستایی زهره، مشتری و زحل است که مانند جواهراتی آسمانی روی یک رشته می‌درخشند. این هم‌راستایی اما تصادفی نیست و به این دلیل روی داده است که همه‌ی سیارات منظومه‌ی شمسی و در بیشتر مواقع قمرهای آن‌ها، بر صفحه‌ی مداری آن که به آن دایره البروج گفته می‌شود، می‌چرخند.
وضعیت ماه نو و سیارات درخشان منظومه‌ی شمسی در آذر
Credit: EarthSky
ماه از ۱۵ تا ۱۸ آذر (۶ تا ۹ دسامبر) در امتداد رشته‌ی درخشان آسمانی حرکت می‌کند و ابتدا با ناهید، سپس با زحل و در نهایت با مشتری ملاقات خواهد کرد و نمایی زیبا را ایجاد می‌کند.
۲۱ آذر (December 12)
در این روز دنباله‌دار لئونارد، نزدیک‌ترین فاصله‌ی خود را خواهد داشت که طبق برآوردها با قدر حدود ۴ یا ۵، بهترین فرصت برای رصد و عکاسی خواهد بود. این دنباله‌دار با دوربین دوچشمی قابل رؤیت است و شاید حتی بتوان در آسمانی تاریک با چشم غیرمسلح هم آن را دید.
لئونارد در این ماه اطراف ستاره‌ی سماک رامح (Arcturus) یا ژوبین‌دار در صورت فلکی گاوران (عوا) دیده می‌شود و حرکت سریعی دارد و برای رصد آن بهتر است از یک هفته قبل به دقت محدوده‌ی آن را در آسمان شب درنظر داشته باشید.
دنباله‌دار لئونارد
Credit: Michael Mattiazzo
۲۲ آذر (December 13)
بارش شهابی جوزایی (Geminid Meteor Shower) در شامگاه ۲۲ آذر (سپیده‌دم ۱۴ دسامبر منطقه‌ی زمانی شرقی) به اوج خود در سال ۲۰۲۱ می‌رسد. در این هنگام میزان بارش بین ۶۰ تا ۱۲۰ شهاب در ساعت برآورد می‌شود که بهترین نمایش را در آسمان کاملا تاریک خواهد داشت.
بارش شهابی جوزایی، از معدود بارش‌های شهابی است که حتی پیش از نیمه‌شب، عملکرد خوبی دارد اما امسال نور گسترده‌ی ماه با توجه به فاز آن، مانع رصدهای پیش از نیمه‌شب خواهد شد.
در حقیقت ماه تا زمانی که حدود ساعت ۲ و ۳ بامداد به وقت محلی غروب کند، همچنان یک عامل مزاحم برای رصد بارش شهابی خواهد بود. اما از سویی این بهترین زمان برای تماشای بارش است زیرا صورت فلکی جوزا، که کانون بارش است، در این هنگام تقریبا بالای سر ناظر قرار دارد.
امسال احتمالا برای رصد، شهاب‌های کوچک و کم‌نور غالب خواهند شد و به حداکثر پیش‌بینی شده می‌رسند. همچنین در هنگام و پس از اوج بارش، باید منتظر شهاب‌های درخشان و حتی گاهی آذرگوی هم باشیم.
۲۳ آذر (December 14)
هرچند از اوج بارش گذشته است اما رصدگرانی که شب قبل را از دست داده باشند، می‌توانند از این آخرین فرصت برای رصد برخی از شهاب‌های بارش جوزایی استفاده کنند.
۲۸ آذر (December 19)
در این روز پدیده‌ی ماه کامل را شاهد هستیم که همیشه منظره‌ای تماشایی چه برای رصد با چشم غیرمسلح و چه برای رصد با ابزار و ثبت در عکس‌های نجومی به ویژه با عوارض زمینی است.
۳۰ آذر (December 21)
در این روز انقلاب زمستانی (در نیمکره‌ی شمالی) در ساعت ۱۹:۲۹ به وقت تهران (۱۵:۵۹ به وقت گرینویچ) روی می‌دهد و طولانی‌ترین شب سال (یا کوتاه‌ترین در نیمکره‌ی جنوبی) را رقم می‌زند که نشان از رسیدن شب یلدا و جشن گرفتن آیین‌های کهن ایرانی است.
وضعیت کلی ماه، خورشید و سیاره‌ها
ماه
قمر زمین در این ماه خیلی موافق تماشای رویدادهای آسمان شب عمل نمی‌کند اما خودش در کنار دیگر اجرام منظومه‌ی شمسی مناظری تماشایی خلق خواهد کرد.
ماه در ابتدای آذر روی درخشان خود را به زمین نشان می‌دهد و سپس با گذر از تربیع آخر ۱۳ آذر شاهد هلال ماه نو خواهیم بود که در روزهای پس از آن به ترتیب با سیارات ناهید، مشتری و زحل دیدار خواهد کرد و مناظری چشم‌نواز ایجاد می‌کند.
خورشید
آذر از گذشته‌های دور با نام صورت فلکی کمان گره خورده است اما چرخش محور زمین باعث شده تا در دوران ما، ستاره‌ی مرکزی منظومه‌ی شمسی در صورت فلکی متفاوتی دیده شود. بدین ترتیب از ابتدای آذر، خورشید صورت فلکی عقرب را طی می‌کند و سپس تا اواخر آذر با گذر از صورت فلکی مارافسای به ابتدای صورت فلکی قوس (کمان) می‌رسد.
هر چه به انتهای ماه نزدیک می‌شویم خورشید دیرتر طلوع می‌کند و در پایان آذر، زمین در مدار آن از نقطه‌ی انقلاب زمستانی می‌گذرد. ستاره‌ی مرکزی منظومه‌ی خانه‌ی ما همچنان در بخشی از اوج فعالیت قرار دارد و باعث ایجاد شفق‌های قطبی چشم‌نوازی بر روی زمین می‌شود.
عطارد
تیر، کوچک‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی همچنان به گذر خود در ارتفاع پایین آسمان جنوب شرقی پیش از طلوع خورشید ادامه می‌دهد. ابتدای ماه بین شرق و جنوب شرقی همراه کمی پیش از خورشید طلوع می‌کند و در انتهای ماه امکان رصد صبحگاهی آن وجود ندارد و باید در آسمان شامگاهی به دنبال آن باشیم. بدین ترتیب کمی پیش از غروب خورشید می‌توان آن را بین جنوب و جنوب غربی در آسمان شامگاهی یافت.
ناهید
سیاره‌ی ناهید بیش از سال‌های پیش در کانون توجه قرار دارد. سال گذشته بود که کشف فسفین در جو آن خبرساز شد و امسال هم ناسا با تأیید نهایی دو مأموریت به مقصد این سیاره، اعلام کرد که قصد دارد در اوایل دهه‌ی ۲۰۳۰ میلادی، فصل تازه‌ای از کاوش را در آن آغاز کند.
ناهید هم فاصله‌ی زیادی با خورشید ندارد اما به اندازه‌ای هست که بتوان به‌خوبی آن را در آسمان شامگاهی مشاهده کرد. این سیاره حتی در میانه‌های ماه منظره‌ای تماشایی در کنار ماه و دو غول گازی منظومه‌ی شمسی یعنی مشتری و زحل می‌آفریند.
مریخ
سیاره‌ی سرخ منظومه‌ی شمسی چند هفته‌ای است که از مقارنه‌ی خورشیدی خارج شده است. پدیده‌ای که باعث تعلیق ارتباط با کاوشگرهای حاضر در این سیاره هم شده بود. بدین ترتیب فاصله‌ی مریخ هم با خورشید در ماه آذر بسیار کم است.
این سیاره کمی پیش از طلوع خورشید، از سمت شرق و جنوب شرقی سر برمی‌آورد و در اواخر ماه فاصله‌ی خود را با خورشید بیشتر می‌کند و حدود ۴۵ دقیقه پیش از آن طلوع خواهد کرد.
مشتری
غول گازی منظومه‌ی شمسی که آغازگر ترتیب سیاره‌های بیرونی منظومه‌ی شمسی است و تور ۲۰۲۱ هابل از آن‌ها به‌تازگی کامل شده است، در آذر ماه همچنان شامگاهی است و با توجه به طلوع در روز، از پیش از غروب خورشید تا نیمه شب امکان رصد آن هست. منظره‌ی تماشایی آن در کنار هلال ماه و ناهید و زحل در میانه‌ی آذر را هم نباید از دست داد.
این سیاره با درخشش قابل‌توجه خود، ساعتی پس از غروب خورشید در آسمان جنوبی به خوبی قابل مشاهده است که با یک تلسکوپ متوسط حتی می‌توان شماری از قمرهای گالیله‌ای آن را هم مشاهده کرد. با نزدیک شدن به پایان ماه آذر اما، فرصت کمتری برای رصد این سیاره هست و حدود یک ساعت زودتر غروب می‌کند.
IDL TIFF fiقطب شمال ارباب حلقه‌های منظومه‌ی شمسی
Credit: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institutele
زحل
سیاره‌ی زحل هم مدت‌هاست از نگاه ناظران زمینی، همراه روز و شب مشتری شده است و با جدایی زاویه‌ای کمی نسبت به آن طلوع و غروب زودتری دارد.
این سیاره در آذر نسبت به خط دید ناظران زمینی ۱۹ درجه کج شده است و باعث می‌شود تا نیمکره‌ی شمالی آن به سمت زمین باشد. بخش بیشتر نیمکره‌ی جنوبی هم زیر حلقه‌های زیبای آن پنهان می‌شود و بدین ترتیب فرصتی تماشایی برای رصد آن به ویژه با ابزارهای نجومی فراهم است.
اورانوس
غول یخی منظومه‌ی شمسی که مقابله‌ی خورشیدی را پشت سر گذاشته است، همچنان طولانی‌مدت و با قدر ۵٫۷ در آسمان شامگاهی تا صبحگاهی حضور دارد. اما برای رصد اوراتوس که در صورت فلکی حَمَل (بره) و در نزدیکی خوشه‌ی پروین قرار گرفته نیمه‌شب بهترین زمان است و حداقل نیاز به دوربین دوچشمی است.
نپتون
دورترین سیاره‌ی شناخته شده‌ی منظومه‌ی شمسی در آذر ماه هم برج دلو (آبریز) را برای حضور آسمانی خود انتخاب کرده است و با قدر ۷٫۷ می‌درخشد که تماشای آن را برای چشم غیرمسلح ناممکن می‌کند.
اما برای رصد با ابزار رصدی مانند دوربین دوچشمی فرصتی بسیار مناسب فراهم است. نپتون کمی بیش از ۳ درجه‌ی غرب «فی آبریز» (Phi (ϕ) Aquarii) که ستاره‌ای با قدر ۴ است دیده می‌شود و بهترین زمان رصد آن حدود ساعت ۱۸ و ۱۹ در سمت غرب و جنوب غربی آسمان است.
عکس کاور: همنشینی ناهید، زحل، مشتری و ماه از تماشایی‌ترین وقایع نجومی آذر ۱۴۰۰ خواهد بود.
Credit: Vito Technology, Inc
منابع: Space (۱, ۲), EarthSky, Sky and Telescope, Photopills, Inverse, TimeandDate, Astronomy
