هم‌نشینی تماشایی ناهید و خوشهی پروین در هفته‌ی چهارم فروردین ۱۴۰۲
آسمان شب این هفته، یعنی در هفته‌ی چهارم فروردین ۱۴۰۲ رویدادهای نجومی متداول اما زیبایی را به نمایش می‌گذارد که تماشای آن‌ها به‌ویژه با ابزار نجومی مانند دوربین دوچشمی خالی از لطف نیست.
در حالی که تنها اندکی از ماه کامل می‌گذرد، آسمان هفته‌ی چهارم فروردین همچنان شاهد خودنمایی تنها قمر زمین و برخی از درخشان‌ترین سیاره‌های منظومه‌ی شمسی است و رویدادهای نجومی جذابی را به نمایش می‌گذارد. از هم‌نشینی ماه با ستاره‌های جذاب آسمان مانند قلب العقرب گرفته تا آخرین فرصت‌ها برای تماشای سیارهی عطارد از مهم‌ترین رویدادهایی است که این هفته می‌توانید شاهد آن‌ها باشید.
رویدادهای نجومی در هفته‌ی چهارم فروردین ۱۴۰۲
شنبه ۱۹ فروردین
طبق اعلام مجله نجوم، در ساعت ۲۳:۱۹ اختفای ستاره‌ی «یوتا ترازو» (Iota Librae) با ماه روی می‌دهد. قدر ستاره ۴.۵ است و ماه تنها دو روز از فاز کامل خود را سپری کرده و بسیار درخشان است.
بدین ترتیب در میان رویدادهای نجومی هفته‌ی چهارم فروردین، برای رصد این اختفای جذاب که از ساعت ۲۳:۱۹ آغاز می‌شود و در ساعت ۲۳:۴۹ پایان می‌یابد به ابزار اپتیکی نیاز خواهید داشت. نکته‌ی قابل توجه برای عکاسان نجومی آن است که این اختفا در نیمه‌ی شرقی ایران به‌صورت خراشان روی خواهد داد و منظرهای کم‌نظیر می‌آفریند.
پس از تاریکی هوا، ستاره‌ی «سرپیشین» (Castor) و «سرپسین» (Pollux) از صورت فلکی «دو پیکر» با هم در سمت غرب و جنوب غربی می‌درخشند. سرپسین در سمت چپ قرار می‌گیرد و درخشان‌تر است.
اگر از کاستور خطی را به سمت پولوکس رسم کنید و ۲۶ درجه (حدود ۲ و نیم عرض مشت با بازوی کشیده) به سمت چپ امتداد دهید به سر کم‌نور صورت فلکی «مار باریک» (Hydra) می‌رسید.
در یک آسمان تاریک، این مجموعه یک گروه ستاره‌ای ظریف اما شاخص است. دوربین‌های دوچشمی به راحتی ستاره‌های آن را حتی در میان آلودگی نوری شهرها یا حضور نور ماه نشان می‌دهند.
یک‌شنبه ۲۰ فروردین
ماه کامل که کم‌کم فازش کاهش می‌یابد، از حدود نیمه‌شب طلوع می‌کند و با ستاره‌ی قرمز-نارنجی «قلب العقرب» (Antares) همراه می‌شود. بدین ترتیب در اوایل بامداد این دو جرم آسمانی به زیبایی در سمت جنوب آسمان می‌درخشند.
با وجود رسیدن بهار، شش ضلعی زمستانی بزرگ و درخشان هنوز کمی پس از تاریکی هوا در آسمان غرب و جنوب غربی دیده می‌شود. این بزرگ‌ترین صورت‌واره‌ی معروف آسمان است.
طرح گرافیکی از شش ضلعی زمستانی در آسمان بهاری
Credit: Stellarium
بر اساس راهنمای Sky and Telescope با ستاره‌ی درخشان «شباهنگ» (Sirius) در جنوب غربی و گوشه‌ی پایین سمت چپ این شش ضلعی شروع کنید. در بالای آن «شعرای شامی» (Procyon) دیده می‌شود و از آنجا به سمت راست را بنگرید تا «سرپسین» (Pollux) و «سرپیشین» (Castor) را که تقریبا افقی ردیف شده‌اند، ببینید.
در پایین سمت راست آن «بتا ارابه‌ران» (Beta Aurigae) و سپس ستاره‌ی «سروش» (Capella) یا «عیوق» قرار گرفته است و پایین سمت چپ آن به غول سرخ «دبران» (Aldebaran) درخشان‌ترن ستاره‌ی صورت فلکی گاو می‌رسید. پایین سمت چپ آن هم به ستاره‌ی معروف به «پای شکارچی» (Rigel) جای گرفته است.
این شش ضلعی تماشایی کمی باد کرده دیده می‌شود اما اما اگر از وسط آن یعنی از سروش به شباهنگ خطی بکشید، نسبت به آن تقریبا متقارن است.
دوشنبه ۲۱ فروردین
ماه که از شب گذشته هم‌نشین قلب العقرب شده است در ساعت ۰۴:۵۰ بامداد دوشنبه به نزدیک‌ترین فاصله با جدایی زاویه‌ای ۳.۴ درجه نسبت به آن می‌رسد.
سیارهی ناهید هم در عصر این روز و روز بعد، از ۲ درجه‌ای سمت چپ «خوشهی پروین» (Pleiades) می‌گذرد. از کمی پیش از غروب خورشید، می‌توانید این مقارنه‌ی تماشایی را مشاهده کنید.
البته در واقعیت این اجرام سماوی به هیچ وجه به یکدیگر نزدیک نیستند و فقط از دید ناظر زمینی در این روز کنار هم دیده می‌شود. زهره در این روز ۹.۴ دقیقه‌ی نوری از زمین فاصله دارد، در حالی که خوشهی پروین در پس‌زمینه و با فاصله‌ی ۴۴۰ سال نوری از ما می‌درخشد و یعنی ۲۵ میلیون بار دورتر است.
برای درک بهتر موضوع در نظر بگیرید که اگر زهره یک ذره‌ی گرد و غبار درخشان بود که حدود ۱۳ سانتی‌متر جلوی چشم شما قرار داشت، ستارگان خوشهی پروین مانند سنگ‌های مرمر و نخودهای آبی-سفید دیده می‌شد که بیش از ۱۹۰۰ کیلومتر پشت آن قرار می‌گرفتند و در فضای سیاهی به عرض حدود ۵۰ کیلومتر پراکنده شده بودند.
در داخل و اطراف این حجم دیدنی هم تعداد زیادی ستارگان کم‌نورتر خوشهی پروین وجود دارند: تعداد زیادی ستارگان زرد داغ کم‌نور مانند خورشید، نقاط دانه‌های خردل-مانند داغ به رنگ نارنجی (کوتوله‌های نارنجی) و تقریبا هزاران نقطه‌ی ماسه-مانند بسیار کم‌نورتر و داغ قرمز که کوتوله‌های سرخ و قهوه‌ای هستند. و در مقیاسی که بیان شد، هر یک از این‌ها به‌طور متوسط چند کیلومتر از نزدیک‌ترین همسایه‌ی خود خود فاصله خواهد داشت. باید گفت که گستره‌ی فضا حتی در یک خوشهی ستاره‌ای بسیار عظیم است!
سه‌شنبه ۲۲ فروردین
طرح گرافیکی مقارنه‌ی سیارهی زهره و خوشهی پروین در آسمان بهاری
Credit: Sky and Telescope
همراهی سیارهی ناهید با خوشهی پروین (M45) در این شب هم قابل مشاهده است و در ساعت ۲۰:۰۳ به ۲.۷ درجه‌ای هم می‌رسند. این منظره‌ی شبانه‌ی زیبا تا ساعت ۲۱:۱۵ به‌خوبی قابل مشاهده است.
درست پس از تاریک شدن هوا، صورت فلکی «جبار» (Orion) یا «شکارچی» همچنان در جهت‌گیری بهاری خود، در سمت جنوب غربی قرار دارد و در حالی دیده می‌شود که گویی به سمت راست گام برمی‌دارد و کمربندش افقی قرار گرفته است. از طرفی شش ضلعی زمستانی هم او را احاطه کرده است. کمربند او همچنین از سمت چپ به شباهنگ و از سمت راست به دبران و کمی دورتر به سیارهی زهره و خوشهی پروین می‌رسد.
چهارشنبه ۲۳ فروردین
سیارهی عطارد در ساعت ۰۱:۳۰ در بیشترین کشیدگی شرقی (۱۹.۵ درجه در آسمان شامگاهی) قرار می‌گیرد و بهترین زمان رصد آن از ساعت ۱۹:۰۰ تا ۲۰:۰۰ خواهد بود. ساعت ۰۱:۳۷ بامداد هم زمان دقیق مقارنه‌ی سیارهی مشتری با خورشید است و در روزهای پس از آن وارد آسمان صبحگاهی می‌شود.
تربیع آخر ماه، بسته به موقعیت مکانی شما، از ساعت حدود ۲ بامداد طلوع می‌کند. زمان دقیق تربیع آخر ماه ساعت ۱۲:۴۱ روز پنجشنبه است. پیش از سپیده دم روز پنجشنبه، به سمت راست بالای ماه نگاه کنید تا شکل قوری-مانند صورت فلکی «کمان» (Sagittarius) را که تقریبا افقی قرار گرفته است، ببینید.
پنجشنبه ۲۴ فروردین
همان‌طور که اشاره شد، تربیع آخر ماه رمضان در روز پنجشنبه روی می‌دهد.
این روزها همچنین زمانی از سال است که با پایان گرگ و میش غروب و تاریک شدن کامل آسمان، کاسه‌ی صورت فلکی «خرس کوچک» (Little Dipper) یا «دب اصغر» مستقیما در سمت راست ستاره‌ی قطبی امتداد می‌یابد. بیشتر ستاره‌های خرس کوچک کم‌نور هستند، اما ستاره‌ی «کوکب» (Kochab) یا «بتا خرس کوچک» در لبه‌ی کاسه و فاصله‌ی حدود ۱۶ درجه سمت راست ستاره‌ی قطبی، با قدر ۲ می‌درخشد.
اگر به بالای کوکب و ستاره‌ی انتهایی دیگر کاسه‌ی دب اصغر که «فرقد» (Pherkad) نام دارد نگاه کنید، می‌توانید دو ستاره‌ی انتهایی کاسه‌ی صورت فلکی «خرس بزرگ» (Big Dipper) یا «دب اکبر» را هم مشاهده کنید.
جمعه ۲۵ فروردین
در عصر جمعه مریخ با فاصله‌ی بسیار کمی در کنار ستاره‌ی «اپسیلون دوپیکر» (Epsilon Geminorum) معروف به «مبسوطه» که از نظر درخشش پنجمین ستاره‌ی صورت فلکی دوپیکر است، دیده می‌شود. با داشتن دوربین دوچشمی می‌توانید نمای خاطره‌انگیز و جذابی از این مجموعه را در اختیار داشته باشید و رصد رویدادهای نجومی هفته‌ی چهارم فروردین را تکمیل کنید.
وضعیت سیارات
در میان رویدادهای نجومی هفته‌ی چهارم فروردین ۱۴۰۲، از وضعیت سیارات نمی‌توان غافل بود.
سیارهی عطارد این هفته شبانگاهی است و با قرارگیری در سمت غرب آسمان، وضعیت رصدی خوبی دارد. پیش از غروب کامل آفتاب، به اندازه‌ی عرض تقریبا دو مشت، در پایین و سمت راست سیارهی درخشان زهره به دنبال آن بگردید. عطارد (تیر) در این شب‌ها به سرعت در حال محو شدن است و از قدر ۰.۴- در روز جمعه ۱۸ فروردین طی یک هفته به قدر ۰.۶+ می‌رسد و روشنایی آن دو سوم کاهش می‌یابد!
سیارهی ناهید با قدر ۴.۱- در صورت فلکی گاو، هنگام غروب و پس از آن در سمت غرب آسمان می‌درخشد و تا دو ساعت پس از تاریک شدن هوا همچنان در آسمان خواهد بود. زهره این هفته یک ملاقات تماشایی با خوشهی پروین خواهد داشت و ۲۱ و ۲۲ فروردین با فاصله‌ی ۲ درجه از سمت چپ آن می‌گذرد.
با استفاده از یک تلسکوپ، سیارهی زهره به‌صورت یک گلوله‌ی کوچک و درخشان دیده می‌شود که ۱۵ ثانیه‌ی قوسی قطر دارد و حدود ۷۴ درصد نور خورشید را بازتاب می‌دهد.
مریخ هم این هفته شبانگاهی است و در حال عبور از کنار ستاره‌ی سرپیشین در صورت فلکی دوپیکر دیده می‌شود. برای دیدن آن باید در اوایل عصر در ارتفاع سمت غرب آسمان دنبالش بگردید که کم‌کم پایین می‌رود. سیارهی سرخ همچنین با فاصله‌ی سه یا چهار مشت در حالت بازوی کشیده، در سمت چپ بالای زهره قرار دارد.
این سیاره هم به‌تدریج کم‌نورتر می‌شود و از قدر ۱.۱+ در ابتدای هفته به قدر ۱.۲+ در پایان آن می‌رسد. بدین ترتیب روشنایی آن مشابه ستاره‌ی قطبی از قدر ۱.۱۵+ است، اگرچه مریخ به وضوح رنگ قرمز-نارنجی بیشتری دارد. در حال حاضر این سیاره تقریبا در نقطه‌ی دورتر مدار خود نسبت به ما قرار دارد، بنابراین در تلسکوپ فقط به‌صورت یک حباب کوچک به عرض ۶ ثانیه‌ی قوسی دیده می‌شود.
مشتری همان‌طور که گفته شد، با توجه به نزدیکی ظاهری به خورشید، این روزها و شب‌ها دیده نخواهد شد.
زحل، با قدر ۱.۰+ صبحگاهی است و به‌صورت کم‌نور در صورت فلکی «آب‌ریز» (Aquarius) یا «دلو» دیده می‌شود. بدین ترتیب اوایل سحر باید در ارتفاع بسیار پایین در آسمان شرق و جنوب شرقی دنبال آن بگردید که بسیار پایین‌تر از ستاره‌ی «نسر طایر» (Altair) قرار دارد. برای دیدن ارباب حلقه‌های منظومه‌ی شمسی، دوربین دوچشمی می‌تواند بسیار مؤثر باشد.
اورانوس که این هفته جیمز وب تصویری شگفت‌آور از آن منتشر کرد، با قدر ۵.۸ در صورت فلکی حمل و بین زهره و عطارد، هنگام غروب با ابزار رصدی دیده می‌شود اما شرایط رصدی دشواری دارد. هرچند هنوز برای تلسکوپ فضایی جیمز وب کاملا واضح است!
نپتون هم با قدر ۸.۰+ در طلوع خورشید پنهان شده است و این هفته امکان رصد آن وجود ندارد.
این‌ها رویدادهای نجومی هفته‌ی چهارم فروردین ۱۴۰۲ بودند که می‌توانید در آسمان شب مشاهده کنید. برخی از آن‌ها به‌ویژه از درون شهرها برای تماشا کردن به ابزار نجومی نیاز دارند. بنابراین مطمئن شوید که همیشه یک ابزار نجومی هرچند ساده اما مناسب در اختیار داشته باشید.
