پدیده‌ی نادر اَبَرماه آبی، میهمان آسمان هفته‌ی اول شهریور ۱۴۰۲
ماه را باید سوژه‌ی بی‌رقیب هفته‌ی اول شهریور ۱۴۰۲ دانست چون هم به صورت کامل خودنمایی می‌کند و هم با رسیدن به حضیض مداری، یک اَبَرماه را که به ماه آبی معروف است شکل می‌دهد.
قمر زمین که در هفته‌ی گذشته با هلال خود دلبری می‌کرد، حالا در هفته‌ی اول شهریور ۱۴۰۲ رخ کاملش را به ساکنان سیاره‌ی آبی نشان می‌دهد و می‌توان گفت که حالا ماه شده است!
اما ماه در این جلوه‌گری تنها نیست و سیاره‌ی حلقه‌دار زحل هم آن را همراهی می‌کند و البته با ابزار رصدی، هلال ناهید هم تماشایی خواهد بود. بنابراین این هفته هم شامگاه و هم پگاه، فرصت خوبی برای تماشای زیبایی‌های آسمان است.
رویدادهای نجومی هفته‌ی اول شهریور ۱۴۰۲
شنبه ۴ شهریور
زحل تنها یک روز با زمان دقیق مقابله فاصله دارد و به خوبی در آسمان خودنمایی می‌کند. با استفاده از تلسکوپ، متوجه می‌شوید که حلقه‌های زحل در مقایسه با خود سیاره به طور مشخصی از آنچه همیشه دیده می‌شوند، درخشان‌ترند.
این پدیده «اثر زلیگر» (Seeliger effect) نام دارد که توسط ذرات حلقه‌ی جامد زحل ایجاد می‌شود. این ذرات هنگامی که خورشید نسبت به زحل دقیقا پشت سر ما قرار دارد، نور آن را با شدت زیادی به سمت ما پخش می‌کنند. سطوح غبارآلود ماه و مریخ هم این «اثر مقابله» را از خود نشان می‌دهند، اما ابرهای زحل چنین روندی ندارند.
در مورد زحل این اثر به نام «هوگو فون زلیگر» (Hugo von Seeliger) نامگذاری شده است که آن را با جزئیات مطالعه و یافته‌های خود را در سال ۱۸۸۷ منتشر کرد. این روند روشن شدن چند روز پیش از مقابله‌ی زحل آغاز می‌شود، در این شب آشکارتر خواهد بود و تا چند روز پس از آن کاهش می‌یابد.
یکشنبه ۵ شهریور
امشب در ساعت ۱۸:۲۲ مقابله‌ی زحل روی می‌دهد و این سیاره از دید ناظر زمینی، درست در نقطه‌ی مقابل خورشید قرار می‌گیرد. این شب‌ها بهترین فرصت برای تماشای ارباب حلقه‌های منظومه‌ی شمسی است.
ماه هم که حالا فاز آن افزایش یافته، پس از تاریکی در جنوب آسمان به زیبایی می‌درخشد. در بالای آن، با فاصله‌ی سه یا چهار مشت در امتداد بازو، «الطیر» (Altair) از قدر ۱ به همراه همدم کوچکش یعنی «شاهین ترازو» (Tarazed) از قدر ۳ دیده می‌شود.
خیلی نزدیک‌تر به سمت راست ماه، قوری صورت فلکی «قوس» یا «کمان» (Sagittarius) قرار دارد. دسته‌ی چهار ستاره آن نزدیک ترین قسمت قوری به ماه است: کمتر از یک مشت در طول بازو. حدود یک مشت در سمت راست دسته، و شاید کمی پایین تر، دهانه قوری قرار دارد. دوربین های دوچشمی به نور ماه کمک می کنند.
دوشنبه ۶ شهریور
در این هنگام از سال می‌توانید به خوبی تیزبینی خود را برای دیدن رنگ ستارگان محک بزنید. دو ستاره‌ی درخشان تابستان، «نسر واقع» (Vega) که هنگام غروب خورشید، تقریبا بالای سر قرار دارد و «سماک رامح» (Arcturus) که در غرب می‌درخشد، هستند. وگا سفید رنگ است و فقط اندکی به آبی می‌زند. سماک رامح هم زرد مایل به نارنجی کم‌رنگ است. آیا می‌توانید در پایان غروب رنگ آن‌ها را تشخیص دهید؟
سه‌شنبه ۷ شهریور
ساعت ۰۶:۵۷ سیاره‌ی اورانوس در اقامت اول قرار می‌گیرد و حرکت بازگشتی آن آغاز می‌شود. این پدیده‌ی مکانیک سماوی، برای ناظر زمینی رصدپذیر نخواهد بود.
پس از غروب خورشید که در سمت غرب و شمال غربی آسمان اتفاق می‌افتد، جهت خود را عوض کنید و در سمت مقابل به دنبال ماه با ارتفاع پایین باشید که فقط یک روز تا کامل شدن آن باقی مانده است. در حالی که هوا تاریک می‌شود و ماه بالاتر می‌رود، بررسی کنید که چقدر زودتر می‌توانید زحل را ببینید که در سمت چپ ماه قرار گرفته است؟
چهارشنبه ۸ شهریور
با توجه به اینکه ماه کامل در صبح فردا و نزدیک به زمان حضیض مداری شکل می‌گیرد، ماه کامل امشب یک ابرماه خواهد بود و می‌تواند مناظر جذابی را با پدیده‌های زمینی ایجاد کند. این پدیده‌ی شهریور، سومین و بزرگ‌ترین ابرماه سال ۲۰۲۳ و ۱۴۰۲ خواهد بود و به «ماه آبی» معروف است. هرچند در این هنگام ماه کامل شهریور، حتی متمایل به رنگ آبی نخواهد شد. این فقط یک اصطلاح قدیمی برای اشاره به پدیده‌ای نادر اما ممکن است و چون دومین ابرماه در یک ماه میلادی است به این شیوه خوانده می‌شود.
زحل هم امشب و هم فردا شب ماه را در سراسر آسمان همراهی می‌کند. به نظر می‌رسد که این سیاره در هنگام غروب از سمت راست بالای ماه حرکت می‌کند و در حدود ساعت ۱ بامداد مستقیما به سمت راست ماه می‌رود، سپس با نزدیک شدن به سپیده‌دم، در پایین سمت راست آن قرار می‌گیرد.
پنج‌شنبه ۹ شهریور
ساعت ۰۵:۰۵ ماه کامل می‌شود و ساعت ۱۹:۲۱ هم ماه با فاصله‌ی ۳۵۷ هزار کیلومتر در حضیض مداری قرار می‌گیرد.
پیش‌نمایش زمستان هم از اکنون آغاز شده است! پیش از شروع اولین نور سپیده‌دم در این هفته و حدود دو ساعت پیش از طلوع خورشید بیرون بروید و آسمان را تماشا کنید. این همان منظره‌ی پرستاره‌ای است که شب‌هنگام در آسمان زمستان خواهید دید.
صورت فلکی «جبار» (Orion) در سمت شرق و جنوب شرقی آسمان قرار دارد و «دبران» (Aldebaran) و سپس «خوشه‌ی پروین» (Pleiades) در بالای آن دیده می‌شوند. دوقلوهای صورت فلکی «دو پیکر» (Gemini) هم به پهلو در سمت چپ جبار دراز کشیده‌اند. نور ستاره‌ی «سروش» (Capella) با ارتفاع زیاد در سمت شرق و شمال شرق آسمان می‌درخشد و نسر واقع در شمال غربی در حال پایین رفتن است.
جمعه ۱۰ شهریور
ساعت ۰۱:۳۴ ماه با سیاره‌ی زحل به مقارنه می‌رسد و در این هنگام جدایی زاویه‌ای آن‌ها تنها ۲.۹ درجه خواهد بود.
درست پس از پایان لحظه‌ی گرگ و میش غروب، به دنبال ستاره‌ی درخشان نسر واقع باشید که (اگر در عرض‌های جغرافیایی میانه‌ی شمالی مانند ایران هستید) از نزدیک نقطه‌ی اوج می‌گذرد.
با روشن شدن هوا در سپیده دم، می‌توانید سیاره‌ی درخشان زهره را ببینید که به سرعت در شرق از مقارنه‌اش با خورشید بیرون می‌آید. این سیاره در یک تلسکوپ یا حتی یک دوربین دوچشمی خوب، به صورت هلال نازکی دیده می‌شود که هم‌اکنون ۱۱ درصد نور خورشید رسیده به خودش را بازتاب می‌دهد.
وضعیت سیارات
عطارد و مریخ در درخشش غروب خورشید گم می‌شوند.
ناهید با قدر حدود ۴.۶- هنگام طلوع خورشید رخ‌نمایی می‌کند. باید آن را در سمت شرق آسمان درست بالای افق جست‌وجو کنید. این سیاره هر روز بالاتر می‌رود و تماشای آن آسان‌تر می‌شود. حتی با یک ابزار رصدی متوسط، می‌توانید هلال زیبای آن را تشخیص دهید.
مشتری با قدر ۲.۶- در صورت فلکی «حمل» (Aries) جای گرفته است و حدود یک ساعت پس از تاریکی کامل هوا، طلوع می‌کند. برای دیدن آن باید ارتفاع پایین سمت شرق و شمال شرقی آسمان را نگاه کنید. غول گازی منظومه‌ی شمسی دقیقا پیش از سپیده‌دم در سمت جنوب پایین می‌رود.
زحل با قدر ۰.۴+ در «دلو» (Aquarius) حضور دارد و از هنگام غروب آفتاب می‌توان آن را دید. با توجه به اینکه در ابتدای هفته هم در مقابله قرار دارد، به‌عنوان درخشان‌ترین جرم در سمت شرق و جنوب شرقی آسمان می‌درخشد. فرصت مناسبی برای رصد آن با ابزار نجومی فراهم است و می‌توانید حدود ساعت ۱۱ شب به آسانی آن را به همراه حلقه‌هایش در ارتفاع مناسب ببینید.
اورانوس با قدر ۵.۷ در صورت فلکی حمل قرار دارد و تا نیمه شب به خوبی ارتفاع می‌گیرد. آن را در ۷ یا ۸ درجه‌ی شرقی مشتری بیابید.
نپتون با قدر ۷.۸ در مرز صورت‌های فلکی دلو و حوت جای گرفته است و تا اواخر عصر نسبتا با ارتفاع زیاد و در ۲۳ درجه‌ی شرقی زحل دیده می‌شود.
منابع: Sky and Telescope, مجله نجوم
عکس کاور: ابرماه ۱ آگوست ۲۰۲۳ بر فراز ناحیه‌ی مونساراز در آلنتجو پرتغال
Credit: Sérgio Conceição, BBC
