جایگاه بالیوود در سینمای ایران؛ فیلم هندی «RRR» اکران شده
یکی از موضوعاتی که این روزها دربارهی سینمای ایران بسیار مورد توجه قرارگرفته، اضافه شدن یک فیلم هندی به اکران تابستانی است. این اتفاق دقیقا در روزهایی افتاده که سینمای ایران جز چند فیلم، تقریبا اکران ضعیفی را پشت سر می‌گذارد و گردش مالی سینما در وضعیت نگران کننده‌ای قرارگرفته. به گفته مدیران سینمایی، موضوع اکران فیلم‌های خارجی یکی از مصوبات شورای عالی اکران در دوره‌ی جدید مدیریت سینمای کشور است. تصمیمی که سال‌ها پیش به مدت کوتاهی اجرایی شد، اما با اعتراض برخی از تهیه‌کنندگان، از ادامه این طرح صرفه‌نظر کردند.
فیلم «خیزش، غرش، آتش»، سومین فیلم پرفروش سینمای هند در سال گذشته بوده و حالا با تدبیر مدیران به عنوان اولین فیلم خارجی، پس از سال‌ها وارد چرخه اکران رسمی سینماهای کشور شده. اینکه این فیلم و آثار مشابه آن می‌توانند نجات‌دهنده گیشه سینمای ایران باشند، بحث تخصصی است که در این مطلب به آن نمی‌پردازیم، بلکه می‌خواهیم سراغ جایگاه بالیوود در چرخه اکران سینمای ایران و تاریخچه حضور فیلم‌های هندی بر پرده سینماهای تهران و شهرستان‌ها برویم.
مروری بر تاریخچه حضور سینمای هند در ایران
اگر بخواهیم تاثیر و جایگاه سینمای هند در ایران را بررسی کنیم، باید به اولین ساخته‌های سینمای ایران رجوع کنیم. عبدالحسین سپنتا به عنوان یکی از اولین کارگردان‌های ایرانی که آثاری مثل «دختر لر» و «شیرین و فرهاد» را ساخته، بدون هیچ الگوی مشخصی و تنها با توجه به محیطی که در آن فیلمسازی می‌کرده، فاکتورهای پررنگ سینمای هند را وارد فیلم‌های ایرانی کرد. او با کمک سرمایه‌‌گذاران هندی و در استودیویی در هند فیلم‌های اولیه خود را ساخت.
اما شروع اکران آثار بالیوود در ایران به میانه دهه ۳۰ شمسی بر می‌گردد. پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، ایران وارد مرحله جدیدی از نظر ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی شده بود. مولفه‌هایی مثل تفریح فارغ از مسایل اقتصادی که وجود داشت، از اهداف اصلی جریان فرهنگی بود که حکومت خواستار آن بود. دعوت از آثار سینمای هند و اکران در تهران و شهرستان‌ها یکی از قدم‌هایی بود که در این راه برداشته شد.
در همان سال‌های میانی دهه ۳۰، ستاره بزرگ سینمای هند یعنی راج کاپور محصولات جدیدی را با ترکیبی از مضامین عشق، انتقام و پیشرفت در زندگی برای مردم این کشور می‌ساخت. از طرفی فروش بالای فیلم‌هایش در هند برایش راضی کننده نبود و به دنبال بازار بین‌المللی می‌گشت که در این مسیر آثارش پس از روسیه به ایران هم رسید.
اکران فیلم‌های هندی در بازه اواخر دهه ۳۰ و ابتدای دهه چهل، آنقدر در ایران مورد استقبال قرار گرفته بود که تهیه‌کننده‌های ایرانی نگران آثار خود بودند. در این دوران فروش فیلم‌های هندی در گیشه همیشه بیشتر از آثار آمریکایی بود و فیلم‌های ایرانی هم در اولویت سوم مخاطبان قرار می‌گرفتند. آماری وجود دارد که نشان می‌دهد در سال ۱۳۳۵، در سینماهای تهران و شهرستان‌ها بیش از ۲۰ فیلم هندی به اکران در آمدند و در این میان سهم سینمای ایران تنها ۱۳ فیلم بوده‌است.
از اواسط دهه چهل و با موفقیت چشمگیر فیلمی مانند «سنگام» ساخته راج کاپور در ایران، موج جدیدی در سینمای ایران ایجاد شد که در اثر آن فیلمسازان تصمیم‌گرفتند به‌جای رقابت شکست‌خورده با سینمای هند، شروع به الگوبرداری از این آثار کنند. به همین دلیل شکل ساختاری بسیاری از فیلم‌های ایرانی شبیه آثار هندی شد و المان‌هایی مثل رقص، آواز، مثلث‌های عشقی، خیانت و… وارد داستان‌های فیلم‌ها شد. اما با این تفاوت که آثار هندی هنوز یک برتری نسبت به فیلمفارسی‌ها داشت و آن رعایت اصول اخلاقی و نداشتن صحنه‌های مستهجن بود. موضوعی که باعث می‌شد خانواده‌ها مخصوصا در شهرستان‌ها آثار هندی را به فیلمفارسی‌ها ترجیح بدهند.
در دهه پنجاه با شکل‌گیری موج نو در سینمای ایران و ورود جریان روشنفکری و مبارزاتی به آثار سینمایی، فیلمفارسی‌ها آرام آرام به حاشیه رانده می‌شدند. از طرفی تهیه‌کنندگان ایرانی با اعتراض گسترده، خواستار جلوگیری از اکران فیلم‌های هندی شدند. این مسیر تا سال ۵۷ ادامه پیدا کرد تا اینکه با پیروزی انقلاب شکل سینما و آثاری که به اکران می‌رسیدند به طور کامل تغییر پیدا کرد.
در دهه شصت به دلیل تغییراتی که در ذایقه مخاطب و شرایط جامعه به وجود آمده بود، آثار هندی کمتری به سینماها راه پیدا می‌کردند. اما همان تعداد هم بسیار مورد توجه بودند. حتی آثار کلاسیک و قدیمی بالیوود، با چارچوب‌های جدید توسط ارشاد ممیزی می‌شدند و به روی پرده سینماها می‌رفتند. در آن سال‌ها در سینمای ایران چندان مجالی برای صحبت کردن درباره عشق نبود و این فیلم‌های هندی بودند که این خلاء را جبران می‌کرد. در این میان نباید نقش تلویزیون را هم فراموش کرد. صدا و سیما، پس از چند سال سنجیدن شرایط، بلاخره در اواسط دهه ۶۰، با پخش فیلم مشهور «قانون»، تابوی پخش آثار سینمایی هندی در تلویزیون را شکست. اثری که خاطرات خوش طرفداران سینمای هند در دهه ۵۰ و ۴۰ را برایشان زنده می‌کرد.
روند اکران آثار بالیوودی در ایران تا اواخر دهه شصت ادامه پیدا کرد، اما با پایان جنگ و ورود به دهه هفتاد، دیگر سینمای ایران آنقدر گسترش پیدا کرده بود که تهیه‌کنندگان و پخش‌کننده‌های فیلم را مجبور کند قید سینمای هند را بزنند. البته براساس آمار منتشر شده پس از انقلاب و تا اوایل دهه ۷۰، نزدیک به ۷۰۰ فیلم هندی روی پرده سینماهای ایران رفته که رقم قابل توجهی است. همچنین این را نباید فراموش کرد که به دلیل شرایط خاص وزارت ارشاد و ممیزی فیلم‌ها، تقریبا نیمی از این آثار چندان شاخص و به یادماندنی نبودند.
پس از دهه ۷۰ شمسی، ساختار فیلم‌های هندی هم به شدت تغییر پیدا کرد و بیشتر کارگردان‌ها و تهیه‌کنندگان از ویژگی‌های سینمای هالیوود در فیلم‌های خود استفاده می‌کردند. همچنین با ورود بازیگران و آثار سینمای هند به فستیوال‌های جهانی، فیلم‌های هندی که همیشه روی یک خط ثابت داستانی حرکت می‌کردند، سر و شکلی مدرن‌تر و منسجم‌تر پیدا کرده‌اند. حتی تلویزیون ایران که از اقبال زیاد این آثار میان عامه مردم حتی در این سال‌های اخیر مطلع است، معمولا در اعیاد و تعیطلات رسمی، فیلم‌های سینمای هند را روی آنتن می‌برد. مثلا یکی از مشهورترین آثاری که در دهه ۸۰ و ۹۰ شمسی بارها شاهد بازپخش آن در تلویزیون بودیم فیلم «باغبان» بود.
اما در طی این ۳۰ سال گذشته، با توجه به تغییراتی که در ساختار سینمای ایران به وجود آمد، دیگر فیلم‌های بالیوودی در چرخه اکران سینمای ایران جایی نداشت. در واقع پخش‌کننده‌ها ترجیح می‌دانند فیلم‌های آمریکایی یا اروپایی مشهور را در سینماهای ایران به اکران برسانند. در این راه هم تلاش‌هایی در اوایل دهه ۹۰ صورت گرفت، اما به نتیجه نرسید. از سوی دیگر در یک دهه اخیر شاهد ساخت فیلم‌هایی در سینمای ایران بودیم که به صورت مشترک با سینمای هند ساخته شده بود. این آثار صرفه‌نظر از کیفیت یا محتوای داستانی، به دلیل بهره‌بردن از سوپراستارهایی مثل محمدرضا گلزار، توانست گیشه قابل قبولی داشته باشد. اما همین اتفاق هم مخالفان موافقانی داشت و جوابگوی طرفداران سینمای هند در ایران نبود.
پس از شیوع کرونا، اقبال شبکه نمایش خانگی در میان مردم و بالا رفتن قیمت بلیط سینماها، فیلم دیدن در سالن سینما تا حد زیادی از سبد فرهنگی خانواده‌ها حذف شده. این موضوع ضربه بزرگی به گردش مالی و چرخه اکران وارد کرده که هنوز هم پس از بازگشایی دوباره سینماها و اکران گسترده به اندازه‌ای که انتظار می‌رفته، جبران نشده است. اما حالا انگار پس از سال‌ها، دوباره به روزهایی رسیدیم که مدیران فکر می‌کنند تنها نسخه دهه‌های گذشته برای سینما و گردش مالی ضعیف آن جواب می‌دهد.
تعدادی از فیلم‌های پرفروش و جریان‌ساز بالیوودی که در ایران اکران شدند
۱. آواره (Awaara)
- کارگردان: راج کاپور
- بازیگران: راج کاپور، نرگس دات، پریتویراج کاپور
- محصول: 1951
فیلم «آواره» از اولین ساخته‌های راج کاپور در سینمای هند است. این فیلم ویژگی‌های قدیمی سینمای هد را زیر پا گذاشت و تبدیل به یک پدیده در آن سال‌ها شد. داستان «آواره» درباره دزد فقیری است که عاشق یک دختر پولدار می‌شود. در این میان به دلیل خلافکاری‌های پسر، او با یک قاضی روبرو می‌شود که در واقع پدر واقعی‌اش است. نقد اجتماعی و اقتصادی این فیلم، آن را از دیگر آثاری که در آن سال‌ها تولید می‌شد متمایز کرده بود.
«آواره» علاوه بر اینکه برای اولین‌بار به عنوان نماینده کشور هند توانست نظر منتقدان فستیوال کن را جلب کند، اولین فیلمی بود که سه سال پس از تولیدش در هند، برای اکران به ایران رسید. این فیلم به فروش بسیار بالایی در کشورهای همسایه هند رسیده بود و زمانی که در سال ۱۳۳۴ روی پرده سینماهای ایران رفت، با استقبال بسیار زیادی روبرو شد. ترانه مشهور این فیلم به نام «آواره‌ام» تا مدتها میان مردم عادی تکرار می‌شد. «آواره» در واقع آغازگر اکران آثار بالیوودی در ایران است.
- ۲۰ کارگردان برتر سینمای هند و فیلم‌های شاخص‌شان؛ از «آواره» راج کاپور تا «پاتر پانچالی» ساتیاجیت رای
۲. آقای ۴۲۰ (Shree 420)
- کارگردان: راج کاپور
- بازیگران: راج کاپور، نرگس دات، نادره
- محصول: 1955
۴۲۰ شماره قانون مجازاتی در کشور هند مخصوص کلاهبرداران است. فیلم «آقای ۴۲۰» داستان پسر روستایی اما تحصیلکرده‌ای به نام راج است که برای رسیدن به موفقیت پای پیاده به شهر می‌آید. ابتدای حضورش در شهر بمبئی رفتارها و لباس پوشیدند تا حد زیادی از روی شخصیت اصلی فیلم «ولگرد کوچک» ساخته چارلی چاپلین برداشت شده. اما کم‌کم این جوان ساده روستایی با یک باند کلاهبرداری آشنا می‌شود و از طریق فروختن اوراق قرضه تقلبی به بهانه خانه‌دار کردن مردم به ثروتی افسانه‌ای می‌رسد. در این میان راج عاشق یک دختر بااخلاق می‌شود که با کارهای او مخالف است. «آقای ۴۲۰» یکی از مشهورترین فیلم‌های تاریخ هندوستان است که جوایز متعددی را هم در جشنواره‌های داخلی این کشور گرفته. پرداختن به مسایل روز جامعه از زاویه‌ای جدید، این فیلم را با استقبال زیادی روبرو کرد.
پخش بین‌المللی این فیلم مخصوصا در افغانستان، پاکستان و ایران، به شهرت این فیلم در منطقه بسیار کمک کرد. میزان استقبال مردم از این فیلم تا آنجایی پیش رفت که اصلاح آدم ۴۲۰، به معنی آدم زرنگ و کلاهبردار، به یکی از صفت‌های کاربردی در زبان عامیانه مردم ایران تبدیل شد. هنوز هم آدم‌های قدیمی و مربوط به نسل‌های گذشته از این اصطلاح استفاده می‌کنند. اما تنها خود فیلم و داستانش نبود که فیلم را در میان ایرانی‌ها محبوب کرد. بلکه سفر راج کاپور به ایران برای شروع اکران فیلم، با سیل طرفدارانش روبرو شد و مطبوعات ایران ویژه‌نامه‌های متعدد درباره این سفر و فیلم «آقای ۴۲۰» منتشر کردند. این اتفاق باعث شد فروش این فیلم در گیشه به یکی از اتفاقات ویژه‌ی آن سال‌ها تبدیل شود.
۳. سنگام (Sangam)
- کارگردان: راج کاپور
- بازیگران: راج کاپور، ویجینتی مالا، راجندرا کومار
- محصول: 1964
«سنگام» داستان دو دوست است که هر دو عاشق یک دختر می‌شوند. این مثلث عشقی زندگی هر سه نفر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. «سنگام» یکی از مشهورترین فیلم‌های رمانتیک تاریخ است که در آسیا طرفداران بسیار زیادی دارد. این فیلم اولین اثر رنگی راج کاپور بود که می‌توانست سراغاز موفقیت‌های بسیار زیادی برای سینمای او باشد. اما کاپور بعد از این فیلم، نقد اجتماعی همیشگی که در آثارش بود را کنار گذاشت و بیشتر سمت آثار عامه‌پسندتر رفت.
«سنگام» از این جهت در سینمای ایران اهمیت دارد که آن را پرفروش‌ترین فیلم هندی در چرخه اکران در ایران تا به امروز می‌دانند. این فیلم سال ۱۳۴۳ در تهران روی پرده رفت و در شهرستان‌ها و مراکز استان‌ها هم به فروش بسیار زیادی رسید. حتی کتاب سنگام هم در قطع جیبی با چاپ عکسی از فیلم روی جلد، با تیراژ بالا منتشر شد و عکس‌های بازیگران فیلم در نقاط مختلف ایران به فروش می‌‌رسید.
۴. شعله (Sholay)
- کارگردان: رامش سیپی
- بازیگران: آمیتاب باچان، درمندرا، سانجیو کومار
- محصول: 1975
لقب طولانی‌ترین مدت زمان اکران یک فیلم در جهان به فیلم «شعله» رسیده است. این فیلم آنقدر مورد استقبال تماشاگران بود که ۵ سال بدون وقفه، روی پرده‌‌ی یکی از سینماهای بزرگ شهر بمبئی هند قرارداشت. داستان این فیلم ترکیبی از چند ژانر مختلف از جمله حادثه‌ای، اکشن، موزیکال، پلیسی و کمدی بود. داستان «شعله» درباره دو جوان زندانی است که مردی آنها را برای مبارزه با یک خلافکار بزرگ اجیر کرده. در کنار این، مسائل عشقی، رقص و آواز و فاکتورهای دیگر سینمای هند هم به بدنه داستان کمک می‌کردند تا مردم با علاقه بیشتری به تماشای آن بنشینند. در سینمای هند مشهور است که «شعله»، طولانی‌ترین قصه‌ای است که می‌شود برای کسی تعریف کرد.
شهرت «شعله» تنها محدود به مرزهای هند نبود و در آمریکا و کشورهای آسیایی هم روی پرده رفت. براساس آمار منتشر شده، تقریبا ۲۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان این فیلم را دیده‌اند. اما نکته جالبی دربارهی اکران این فیلم در ایران وجود دارد. «شعله» دوبار و در دو دهه مختلف روی پرده سینماهای ایران رفت. پس از انتشار اولیه در هند، نزدیک به یک سال بعد یعنی ۱۳۵۵ به ایران رسید. فیلم در مدت اکران در تهران و شهرستان‌ها به فروش بالایی رسید. اما نزدیک به ده سال بعد و پس از انقلاب، وقتی اکران فیلم‌های هندی در ایران آزاد شد، دوباره «شعله» روی پرده رفت. در اکران دوم با وجود ممیزی‌های صورت گرفته، بازهم مورد استقبال قرارگرفت.
۵. قانون (Shakti)
- کارگردان: رامش سیپی
- بازیگران: آمیتاب باچان، دلیپ کومار، راکهی
- محصول: 1982
«قانون» داستان زندگی پر فراز و نشیب یک افسر پلیس است. این فیلم یک اکشن پلیسی را با داستان‌های خانوادگی و احساسی درهم آمیخته و به یکی از آثار ماندگار بالیوود در دهه ۸۰ میلادی تبدیل شد. داستان درباره پسر یک افسر پلیس است که با اتفاقاتی که در زندگی برایش می‌افتاد، شرایط عجیبی برای پدر خود به وجود می‌آورد. این فیلم از نظر همبازی شدن آمیتاب باچان و دلیپ کومار، دو ستاره مهم هند با یکدیگر در تاریخ سینمای این کشور ماندگار شده. البته این اولین و آخرین همکاری این دو بود.
شکتی در زبان هندی به معنای قدرت است. اما این فیلم در ایران با نام «قانون» ترجمه و منتشر شد. البته این فیلم هیچگاه در سینماهای ایران اکران نشد، اما انتشار آن یکی از اتفاقات مهم نمایشی در ایران بود. پس از انقلاب و تا سال ۱۳۶۳، مدیران صدا و سیما و ارشاد، در تلاش بودند که به وضعیت تلویزیون و سینما سر و سامانی بدهند. اما در شرایط جنگ و ساختارهای جدید تعریف شده برای تلویزیون، چندان مجالی برای از سر گرفتن پخش و اکران فیلم‌های هندی به وجود نمی‌آمد. بلاخره پس از جلسات متعدد، در اردیبهشت سال ۶۳، فیلم «قانون» روی آنتن شبکه دو تلویزیون ایران رفت. این اتفاق تابوی پخش فیلم‌های هندی را شکست و پس از آن آثار دیگر سینمای هند به تلویزیون و سینما راه پیدا کردند.
۶. خیزش، غرش، آتش (RRR)
- کارگردان: اس. اس. راجامولی
- بازیگران: ان.تی راما رائو جونیور، رام چاران، اجی دیوگن
- محصول: 2022
«خیزش، غرش، آتش» یکی از آثار متفاوت یک دهه اخیر سینمای بالیوود است. این فیلم با اقتباس از زندگی دو شخصیت انقلابی هند که با استعمار انگلستان مبارزه می‌کردند، ساخته شده. البته بستر داستانی و ملاقات این دو شخصیت با هم، برگرفته از تخیل نویسنده است. چون این دو مبارز در طول زندگیشان هیچگاه با هم روبرو نشده‌اند. داستان به سال‌های ۱۹۲۰ میلادی بر می‌گردد و تلاش‌های این دو مبارز برای نجات یک دختر را نشان می‌دهد. «خیزش، غرش، آتش» یکی از آثار پرهزینه سینمای هند در سال‌های اخیر است. اما فروش بسیار بالای این فیلم در داخل هند و سینمای جهان، آن را به یکی از ده فیلم پرفروش هند در سال جاری تبدیل کرده است.
همانطور که پیش‌تر نوشتیم، سینمای ایران سال‌های طولانی از پذیرش آثار خارجی و هندی در چرخه اکران امتناع می‌کرد. اما حالا «خیزش، غرش، آتش» اتفاقی متفاوت در اکران سینمای ایران رقم زده. البته پخش‌کننده هندی، در ابتدا از فرستادن نسخه فیلم به ایران چندان راضی نبوده. چون با این کار باید ریسک تحریم‌ها را هم می‌پذیرفت. اما بلاخره «خیزش، غرش، آتش» به سینماهای ایران رسید. این فیلم در همین چند هفته توانسته مورد توجه قرار بگیرد. از سوی دیگر مخالفان زیادی هم درباره اکران آن نقدهای تندی نوشته‌اند. به هرحال این فیلم الان روی پرده است و از طریق سایت‌های رسمی هم بلیط آن در دسترس عموم قرارگرفته. البته هنوز آمار رسمی و دقیقی درباره میزان فروش آن منتشر نشده.
