۱۶ فیلم زندگینامه‌ای برتر سینمای ایران؛ از فردوسی تا ستارخان
یکی از فیلم‌های بحث‌برانگیز این روزها که هفته‌های پایانی اکران خودش را پشت سر می‌گذارد، «موقعیت مهدی» است. فیلمی در قالب زندگینامه یا بیوگرافی که به مقطعی از زندگی یکی از فرماندهان شهید جنگ تحمیلی پرداخته. فیلم‌هایی که براساس زندگینامه آدم‌های مشهور ساخته می‌شوند معمولا در دنیا طرفداران زیادی دارند و نمونه‌های بسیار مشهور و موفقی در این ژانر در سینمای جهان وجود دارد. البته گاهی بازمانده‌های فردی که درباره زندگی او اثری ساخته می‌شود، چندان از نتیجه کار راضی نیستند و این خود دلیلی برای ایجاد حاشیه می‌شود. اما برخلاف سینمای جهان، در سینمای ایران، این ژانر با وجود داشتن مخاطب، چندان مورد توجه فیلمسازان نیست. معمولا ترجیح ساخت مستندی درباره اشخاص بر اینکه داستان زندگی او را به شکل روایتی دراماتیزه شده به تصویر بکشند، بیشتر است. البته سهم تلویزیون ایران در دهه‌های گذشته از ژانر بیوگرافی خیلی بیشتر از سینما بوده و حتی نمونه‌های ماندگاری مانند سریال‌های «امام علی»، «ولایت عشق»، «بوعلی‌سینا»، «شهریار»، «شوق پرواز» و… همه نشان می‌دهد رسانه ملی تاثیرگذاری این ژانر را بیشتر از سینما متوجه شده‌است. حالا به بهانه اکران «موقعیت مهدی» و نقدهای مثبت و منفی که درباره این فیلم وجود دارد و ساخت چند اثر قابل توجه در سال‌های اخیر، در اینجا مروری داشته‌ایم بر تمام فیلم‌های ساخته شده در تاریخ سینمای ایران که به زندگی افراد مشهور پرداخته‌اند.
۱. فردوسی
کارگردان: عبدالحسین سپنتا
بازیگران: عبدالحسین سپنتا، نصرت‌الله محتشم
محصول: ۱۳۱۳
فیلم «فردوسی» جزو پنج فیلم اولی است که در تاریخ سینمای ایران ساخته شده. عبدالحسین سپنتا، یک سال پیش از آن، اولین فیلم ناطق ایرانی را به نام «دختر لر» ساخته بود و بسیار مورد توجه قرار گرفت. او در سال ۱۳۱۳ به دلیل اینکه تجهیزات ساخت فیلم در ایران بسیار ابتدایی بود، مانند اثر قبلیش، برای ساخت «فردوسی» به هند سفر رفت. نویسنده این اثر خودش بود و آن را به همراه اردشیر ایرانی، سینماگر هندی ایرانی تهیه کرد. این فیلم در چند پرده به سه بخش اصلی زندگی شاعر بزرگ ایرانی فردوسی توسی پرداخته. پرده او زندگی فردوسی در خانه‌اش در شهر توس را نشان می‌دهد. پرده دوم شعرخوانی او در برابر پادشاه آن دوران سلطان محمود به تصور کشیده شده، پرده سوم دوران پیری این شاعر است و پرده آخر هم مرگ و تشیع جنازه غریبانه فردوسی را به تصویر می‌کشد. البته این فیلم با معیارهای امروزی، چون کمتر از یک ساعت است، جزو آثار کوتاه محسوب می‌شود. اما آغازیست برای استفاده از ژانر بیوگرافی در سینمای ایران.
۲. ستارخان
کارگردان: علی حاتمی
بازیگران: عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، پروز صیاد
محصول: ۱۳۵۱
تا اواخر دهه چهل و ورود موج نو به سینمای ایران، ژانر بیوگرافی کاملا به حاشیه رانده شد. در اوایل دهه پنجاه، علی حاتمی که تا آن زمان تنها دو فیلم «حسن کچل» و «بابا شمل» را ساخته بود، تصمیم گرفت با روایتی جدید و از منظر متفاوتی به قیام مشروطه و شخصیت‌های ستارخان و باقرخان بپردازد. بسیاری این فیلم را تحریف واقعیت می‌دانند و در قیاس با آثار بعدی حاتمی هم در جایگاه پایین‌تری در کارنامه کاری این کارگردان قرار می‌گیرد. پس از اکران فیلم، مجلس شورای ملی با امضای بیانیه‌ای، اکران فیلم را به دلیل بیان مسایلی که مخالف مشروطه خواهی است، لغو کردند. اما به هر حال علی حاتمی اولین کسی بود که در تاریخ سینمای ایران سراغ یک شخصیت مبارز و وقایع پیرامون آن رفته بود.
۳. حاجی واشنگتن
کارگردان: علی حاتمی
بازیگران: عزت‌الله انتظامی، اسماعیل محمدی، ریچارد هریسون
محصول: ۱۳۶۱
این فیلم در واقع اولین اثر علی حاتمی است که پس از انقلاب ساخته شده. اما به دلایلی ۱۶ سال در توقیف ماند و بلاخره در سال ۱۳۷۷ و دو سال پس از مرگ حاتمی به اکران عمومی درآمد. «حاجی واشنگتن» داستان زندگی حاج حسینقلی خان نوری صدرالسلطنه، اولین سفیر ایران در آمریکا در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار را روایت می‌کند. ژانر این فیلم کمدی سیاه است و شاید یکی از دلایل توقیف شدن آن دیالوگ‌های تلخ و کنایه‌آمیزش درباره سرنوشت ملت ایران است. صدرالسلطنه به تنهایی در آمریکا روزگار می‌گذراند، سفارتخانه‌اش مشتری ندارد و شرایط و خبرهای بد ایران هم او را آشفته کرده. اما از طرف دیگر مواجهه او با یک کشوری مانند آمریکا و موقعیت‌های خنده‌داری که ایجاد می‌کند باعث می‌شود طنز فیلم بر جذابیتش اضافه کند. بازی عزت‌الله انتظامی در این فیلم، یکی از بهترین‌های کارنامه بازیگری او است.
۴. کمال‌الملک
کارگردان: علی حاتمی
بازیگران: جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان
محصول: ۱۳۶۲
فیلم «کمال‌الملک» پس از سریال «هزاردستان» برجسته‌ترین اثر تاریخی علی حاتمی محسوب می‌شود. این فیلم که بعدها به شکل سریال چند قسمتی هم از تلویزیون پخش شد، داستان زندگی محمد غفاری معروف به کمال‌الملک، از نقاشان برجسته عصر قاجار و پهلوی اول است. حاتمی در این اثر با پختگی تمام و اشرافی که بر تاریخ و هنر داشت، یک اثر بیوگرافی را با تکیه به ابعاد تاریخی و سیاسی زندگی یک هنرمند به تصویرکشید. «کمال‌الملک» از دوران کودکی این نقاش مشهور در سال‌های ابتدایی سلطنت ناصرالدین‌شاه، شروع می‌شود، دوران اوج شهرت و محبوبیت او را در دوران قاجار نشان می‌دهد و با تبعید و مرگش در زمان برسرکار آمدن رضا پهلوی به پایان می‌رسد. قتل ناصرالدین‌شاه، امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین‌شاه و دیکتاتوری رضاخانی، از دیگر مسایلی است که این فیلم به آن پرداخته است.
۵. میرزا کوچک خان و سردار جنگل
کارگردان: امیر قویدل
بازیگران: ولی‌الله مومنی، منوچهر اسماعیلی، کاظم افرندنیا
محصول: ۱۳۶۲
در اوایل دهه شصت که کشور درگیر جنگ بود، در سینما و تلویزیون ساخت فیلم و سریال‌هایی درباره افراد جنگجو و دلاور بسیار مورد توجه بود. در این دوران در تلویزیون، مقدمات ساخت سریالی به نام «کوچک جنگلی» براساس زندگی یونس استادسرایی مشهور به میرازکوچک خان، به کارگردانی ناصر تقوایی کلید خورد که البته پس از مدتی کارگردانی آن به بهروز افخمی سپرده شد. در سینما هم امیر قویدل تصمیم گرفت براساس همین شخصیت فیلم بسازد. در نهایت از داستان زندگی و مبارزات میرزا کوچک‌خان دو فیلمنامه استخراج شد و دو فیلم «میرزا کوچک‌خان» و «سردار جنگل» در ادامه هم ساخته و اکران شدند. در فیلم اول روزهای اوج قدرت نهضت جنگل به تصویر کشیده شده و فیلم دوم روزهای افول و مرگ میرزا را نمایش می‌دهد.
۶. دادشاه
کارگردان: حبیب کاوش
بازیگران: سعید راد، جعفر والی، آهو خردمند، خسرو شکیبایی
محصول: ۱۳۶۲
در دهه ۳۰، وقتی آمریکا براساس قانونی به نام اصل چهار، تصمیم به دخالت در امور کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ایران گرفت، بسیاری از سران قبایل کشور با این موضوع مخالف بودند. یکی از مبارزان بلوچ به نام دادشاه تصمیم گرفت مخالفت خود را با کشتن مستشار آمریکایی که به منطقه بلوچستان سفر کرده بود، نشان دهد. از زمان قتل مستشار تا دستگیری دادشاه توسط دولت مرکزی، مدتی طول کشید و در این زمان قبایل بلوچ برخی به سمت حکومت متمایل شدند برخی پشت دادشاه ایستادند. سی سال پس از این ماجرا و در اوایل جنگ ایران و عراق، با روایت متفاوتی از حبیب کاوش، فیلمی درباره این شخصیت بلوچ ساخته شد تا از تلاش‌های میهن‌پرستانه او تقدیر شود. در این فیلم سعید راد نقش دادشاه را بازی می‌کرد.
۷. ایوب پیامبر
کارگردان: فرج‌الله سلحشور
بازیگران: فرج‌الله سلحشور
محصول: ۱۳۷۲
ایوب پیامبر یکی از فرستادگان خدا است که در کتاب‌های عهد عتیق و قرآن از او نام برده شده. او به صبر زیادی که دربرابر امتحانات الهی از خود نشان می‌دهد، مشهور است. فرج‌الله سلحشور، با دیدگاه مذهبی که به هنر داشت، در دهه هفتاد فیلم و سریال‌هایی را درباره داستان‌های قرآنی و شخصیت‌های کمتر پرداخته شده این کتاب آسمانی ساخت که بسیار هم مورد توجه بود. «ایوب پیامبر» که یکی از اولین ساخته‌های این کارگردان است، داستان زندگی این پیامبر را در چند مقطع زمانی مختلف روایت می‌کند.
۸. مریم مقدس
کارگردان: شهریار بحرانی
بازیگران:
شبنم قلی‌خانی، پرویز پورحسینی، رویا تیموریان
محصول: ۱۳۷۹
در اواخر دهه هفتاد با توجه به اقبال سریال‌هایی مانند «مردان آنجلس»، تب ساخت داستان‌های قرآنی در میان سریال‌سازان و فیلمسازان بالا رفت. پشتیبانی سیما فیلم هم در ساخت آثار مذهبی و فاخر به کمک علاقمندان به این حوزه آمد و شهریار بحرانی براساس زندگی مریم، مادر مسیحای موعود، فیلم «مریم مقدس» را ساخت. فیلمی که با استقبال خوبی روبرو شد و چندی بعد به صورت یک مینی سریال هم از تلویزیون پخش شد. این فیلم از لحظه تولد مریم شروع می‌شود، ثابت قدم بودن او در راه پرستش خدا و تلاش برای اثبات حقانیتش را نشان می‌دهد و با لحظه تولد عیسی مسیح و سخن گفتن این پیامبر در نوزادی به پایان می‌رسد. پرداختن به چهره‌ای متفاوت و کمتر پرداخته شده در ایران، «مریم مقدس» را تبدیل به یکی از موفق‌ترین فیلم‌های مذهبی معاصر کرده‌است.
۹. ابراهیم خلیل‌الله
کارگردان: محمدرضا ورزی
بازیگران: محمد صادقی، حسام نواب‌صفوی،
محصول: ۱۳۸۳
در ادامه ساخت فیلم درباره پیامبران آسمانی، محمدرضا ورزی که به ساختن فیلم‌هایی درباره تاریخ معاصر مشهور است، با دست‌مایه قراردادن زندگی حضرت ابراهیم، فیلم «ابراهیم خلیل‌الله» را ساخت. این فیلم به برهه به پیامبری رسیدن ابراهیم تا انجام مسولیت‌های الهی او مثل ساخت کعبه و قربانی کردن فرزندش، پرداخته. اما این فیلم چندان نتوانست نظر مخاطبان و منتقدان را جلب کند.
۱۰. چ
کارگردان: ابراهیم حاتمی‌کیا
بازیگران: فریبرز عرب‌نیا، بابک حمیدیان، مریلا زارعی
محصول: ۱۳۹۲
ابراهیم حاتمی‌کیا که یکی از برجسته‌ترین کارگردان‌های فیلم‌های دفاع مقدس است، در سال ۹۱ تصمیم گرفت، فیلمی براساس زندگی شهید مصطفی چمران بسازد. در نهایت «چ» براساس ماموریت چند روزه این شهید در کردستان ساخته شد و در دل آن با فلاش بک، بخش‌هایی از زندگی این شهید هم نمایش داده می‌شد. از آنجایی که این فیلم با هزینه بسیار زیاد و با استفاده از تکنیک‌های ویژه فیلمسازی ساخته شده بود، پیش‌بینی می‌شد «چ» یکی از فیلم‌های موفق در جشنواره فیلم فجر و گیشه باشد. اما این اتفاق نیافتاد و نقدهای منفی زیادی هم درباره این فیلم بود. اختلاف فریبرز عرب‌نیا با حاتمی‌کیا هم به حاشیه‌های این فیلم اضافه کرد. داستان «چ» در اواخر مرداد ۱۳۵۸ در منطقه پاوه کردستان می‌گذرد. در این تاریخ تجزیه‌طلبان کرد در تلاش بودند که با ایجاد درگیری‌های داخلی و مبارزه با دولت مرکزی به خود مختاری برسند. مصطفی چمران به همراه تیمسار فلاحی از سمت حکومت برای فرماندهی قوای ارتش به این منطقه اعزام شدند.
۱۱. ایستاده در غبار
کارگردان: محمدحسن مهدویان
بازیگران: هادی حجازی‌فر
محصول: ۱۳۹۴
یکی از متفاوت‌ترین فیلم‌های ساخته شده در سینمای ایران که راوی زندگی احمد متوسلیان، یکی از فرماندهان جنگ است. «ایستاده در غبار» با روشی خاص و با صدا‌های واقعی افراد، بر روی تصاویر ساخته شده، شکل گرفته. محمدحسین مهدویان در اولین تجربه کارگردانی فیلم بلند سینمایی، این فیلم را ساخت و در جشنواره‌های داخلی و گیشه مورد استقبال قرار گرفت. او پیش از این با همین روش سریالی مستند را درباره شهید باقری برای تلویزیون ساخته بود. مهدویان پس از این فیلم به دنبال فیلم‌های داستانی رفت و پرونده این نوع فیلمسازی در ایران بسته شد. «ایستاده در غبار» از روزهای کودکی متوسلیان شروع می‌شود، اتفاقات منحصر به فردی که در زندگی و جنگ از سر گذرانده را به تصویر می‌کشد و با ناپدید شدن او به پایان می‌رسد.
۱۲. محمد (ص)
کارگردان: مجید مجیدی
بازیگران: علیرضا شجاع‌نوری، مهدی پاکدل، ساره بیات
محصول: ۱۳۹۴
فیلم محمد (ص)، چند پرده از زندگی حضرت محمد، پیامبر مسلمانان جهان است. فیلمی که مشهور است یکی از پر‌هزینه‌ترین فیلم‌هاییست که تا به حال در سینمای ایران ساخته شده. مجید مجیدی با یک پروداکشن عظیم در طی چند سال «محمد» را ساخت و به دلیل حساسیت‌هایی که وجود داشت، از نمایش آن در جشنواره‌ها خودداری کرد. این فیلم مدت زیادی هم بر پرده سینماها بود و توانست به فروش بسیار خوبی برسد. اما واقعیتش این است که محمد در مقابل فیلم «محمد رسول الله» ساخته محمد عقاد، چندان نتوانست منتقدان را راضی کند. این فیلم ضعف فیلمنامه داشت و تنها چند اتفاق مهم زندگی پیامبر را نمایش می‌داد.
۱۳. غلامرضا تختی
کارگردان: بهرام توکلی
بازیگران: آتیلا پسیانی، حمیدرضا آذرنگ، بهنوش طباطبایی
محصول: ۱۳۹۷
مرحوم علی حاتمی در دهه هفتاد مشغول ساخت فیلمی بر مبنای زندگی غلامرضا تختی کشتی‌گیر مشهور و محبوب ایرانی بود که به دلیل بیماری سرطان فیلمش ناتمام ماند. بهروز افخمی یک سال پس از مرگ حاتمی، تلاش کرد با پوشش اتفاقات مرموزی که برای علی حاتمی در حین ساختن این فیلم افتاده، داستان را به شکل دیگری روایت کند. با گذشت ۲۰ سال، بهرام توکلی تصمیم گرفت زندگی این کشتی‌گیر و قهرمان جهان را از کودکی تا بزرگسالی به تصویر بکشد. فیلم «غلامرضا تختی» به صورت سیاه و سفید، به تمام مقاطع زندگی تختی پرداخته و تلاش کرده برخی سوالات بی‌جواب زندگی این اسطوره را جواب دهد. با وجود اینکه این فیلم در جشنواره فیلم فجر مورد توجه قرار گرفت و در ۱۰ رشته نامزد دریافت جایزه بود، اما گیشه قابل قبولی نداشت.
۱۴. منصور
کارگردان: سیاوش سرمدی
بازیگران: محسن قصابیان، لیندا کیانی، جواد هاشمی
محصول: ۱۳۹۸
از نیمه دهه نود به بعد دوباره ساخت فیلم‌های بیوگرافی و با محوریت زندگی یک شخصیت واقعی، در سینما به یک ژانر مورد علاقه کارگردان‌ها تبدیل شده و هر سال شاهد یک اثر با این ساختار هستیم. «منصور» هم در ادامه همان پروژه‌ها است که به زندگی فرمانده ارتش نیرو هوایی، شهید منصور ستاری می‌پردازد. شهید ستاری به استفاده از نیروی داخلی برای تولید هواپیما اصرار داشته و این موضوع یکی از محورهای اصلی قصه فیلم «منصور» است. در این فیلم به بخش‌های دیگری از زندگی این شهید هم پرداخته شده، اما شکل روایی آن به صورت کلی با ژانر بیوگرافی کمی فاصله دارد. چون تنها یک یا دو مقطع از زندگی و کار این شهید در فیلم دیده می‌شود. «منصور» در جشنواره‌های داخلی مورد توجه قرار گرفت.
۱۵. لاله
کارگردان: اسدالله نیک‌نژاد
بازیگران: همایون ارشادی، نیکی کریمی، لیلا اوتادی
محصول: ۱۳۹۹
تقریبا یک دهه طول کشید تا بلاخر فیلم «لاله» از پیش‌تولید به اکران رسید. این فیلم که قرار بود در اوایل دهه ۹۰ کیلد بخورد، به دلیل حاشیه‌های مالی و فیلمنامه‌نویس آمریکایی‌اش، چند سالی در مرحله پیش‌تولید باقی‌ماند. پس از آن هم چند باری بازیگر نقش اول تغییر پیدا کرد تا بلاخره، لاله در سال ۹۲ کلید خورد. اما پس از مدتی بازیگر اصلی عوض شد. این روند پرحاشیه ادامه پیدا کرد تا اینکه در اسفند سال ۹۹، «لاله» پس از ده سال روی پرده رفت. این فیلم درباره زندگی لاله صدیق قهرمان اتومبیل‌رانی ایرانی است که به چهره‌ای بین‌المللی تبدیل شده. پس از اکران نقدهای مثبت و منفی زیادی درباره «لاله» نوشته شد، اما به هرحال نباید فراموش کرد که این اولین اثر در سینمای ایران است که به زندگی یک زن موفق به شکل دراماتیک پرداخته.
۱۶. موقعیت مهدی
کارگردان: هادی حجازی‌فر
بازیگران:هادی حجازی‌فر، ژیلا شاهی، وحید آقاپور
محصول: ۱۴۰۰
هادی حجازی‌فر پس از چند سال تجربه بازیگری و تبدیل شدن به یک چهره مشهور در ژانرهای مختلف، برای اولین‌بار پشت دوربین نشست تا کارگردانی را تجربه کند. او قرار بود سریالی بر مبنای زندگی شهیدان حمید و مهدی باکری بسازد. اما در نزدیکی جشنواره چهلم، قرار شد از دل این سریال فیلم سینمایی استخراج شود و به نمایش در بیاید. فیلم «موقعیت مهدی» در واقع سه پرده از زندگی، مجاهدت و شهادت شهید حمید باکری و برادرش مهدی است. این فیلم در جشنواره جایزه بهترین فیلم را گرفت و هنوز هم بر روی پرده سینماها است. با وجود نقدهای مثبت زیادی که درباره این فیلم وجود دارد، بسیاری آن را یک اثر موفق دفاع مقدسی نمی‌دانند. اما به هرحال جای این نوع پرداخت به شخصیت‌های برجسته جنگ در سینما خالی بود. همچنین «موقعیت مهدی» برای تجربه اول کارگردانی حجازی‌فر، اثر قابل قبولی است که می‌توان به آینده او امیدوار بود.
سوژه‌هایی که قرار است ساخته شوند
همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، ژانر بیوگرافی در سینمای ایران، علیرغم شخصیت‌های بسیار زیادی که زندگی‌شان می‌تواند دست‌مایه یک اثر سینمایی باشد، هنوز چندان رمق ندارد. البته در سال‌های اخیر، پس از موفقیت چند اثر ساخته شده در این ژانر و اقبال به سمت روایت داستان‌هایی از تاریخ معاصر، کارگردان‌های بیشتری ترغیب شدند که با محوریت زندگی یک شخصیت خاص، فیلمسازی کنند. مثلا فیلم‌هایی مثل «فروغ» به کارگردانی جهانگیر کوثری با داستانی از زندگی فروغ فرخزاد از آخرین آثاری است که در حال تولید است. در این میان شخصیت‌هایی هم وجود دارند که درباره فیلم سازی با محوریت آنها صحبت‌هایی شده اما هیچ قدمی در راه تولید آن برداشته نشده. مثل پروین اعتصامی، فرهاد مهراد و… دو اثر هم در سینما چندسالی است که تقریبا آماده هستند اما کسی از سرنوشت اکران آنها خبر ندارد؛ «فرزند صبح» به کارگردانی بهروز افخمی و «رویای سهراب» به کارگردانی علی رویین‌تن. «فرزند صبح» درباره زندگی امام خمینی است و «رویای سهراب» به زندگی سهراب سپهری پرداخته.
سلام آقا ایمان ایشون درباره فیلم نوشتن اون هایی که شما گفتی سریال هستن که همه هم فوق العاده اند
سلام ، جای یوسف پیامبر ، مختارنامه ، روزگار قریب ، بوعلی سینا و… خالیه