بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب؛ از «قیصر» تا «گاو»
بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب را می‌توان از میان جریان موج نو یا صاحب اندیشه سینمای ایران پیدا کرد. این به معنای رد سینمای تجاری پیش و همگام با این جریان یا قضاوت منفی‌شان نیست، منتقدان و مورخان سینمای ایران به طور جمعی فیلم‌های متعلق به این موج را آثار ارزشمند و گنجینه سینمای ایران می‌دانند؛ فیلم‌هایی صاحب تفکر که فقط به جنبه‌های تجاری یک فیلم سینمایی محدود نیستند و از زمانه خود جلوترند، در عین حال، استانداردهای یک فیلم سینمایی خوب را هم (بسته به امکانات موجود و دانش سینمایی زمانه) دارند. جریان موج نو امروز به لحاظ تفکر، نه بر مبنای هنر و کیفیت سینمایی، زیر ذره‌بین قرار می‌گیرد و نقد می‌شود. اما جایگاهشان در تاریخ سینمای ایران و نزد مخاطبان سینما ثابت‌شده است.
از آنجا که نمی‌شود همه فیلم‌های این جریان را در این فهرست ذکر کرد، تنها به گلچینی از بهترین‌ها اکتفا شده و بیشتر معیار، فیلم‌هایی بوده است که جریان روشنفکری و مخاطبان عام را به یک اندازه به خود جذب کرده‌اند و در بررسی تاریخ سینمای ایران بیشتر از آن‌ها یاد شده است. طبیعتاً بعضی از آثار مهم از قلم افتاده؛ آثاری که بنا به شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دوره خود مهجور مانده‌اند و ارزش‌شان امروز تنها با گذشت زمان معلوم شده است. فیلم‌هایی همچون «سیاوش در تخت جمشید» اثر فریدون رهنما و «چشمه» آربی آوانسیان از فیلم‌های مستقل‌تر و هنری‌تر جریان روشنفکری سینمای ایران بوده‌اند و در مجال دیگری باید از آن‌ها گفت.
فهرست فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب
۱. شب‌نشینی در جهنم
- سال اکران: ۱۳۳۶
- کارگردان: موشق سروری، ساموئل خاچیکیان
- بازیگران: عزت‌الله وثوق، ارحام صدر، روفیا، پرخیده، هوشنگ مردای، علی زندی، کنعان کیانی، اکبر خواجوی، رحیم روشنیان، مهدی رئیس فیروز، ابراهیم باقری
- خلاصه داستان: جبار مرد پولداری است که به دلیل خست فراوان مورد سرزنش خانواده است. جبار برای به دست آوردن پول بیشتر قصد دارد دخترش را به ازدواج پیرمردی درآورد و هیچ توجهی به علاقه بین پروین و پسرعمویش ندارد. او همچنین نسبت به پسرش که در سراشیبی سقوط است توجهی ندارد. در همین احوال سلامت جبار به خطر می‌افتد و شبی در خواب کابوس جهنم می‌بیند و وقتی سراسیمه از خواب بیدار می‌شود تصمیم می‌گیرد ثروت خود را بین خانواده تقسیم کند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۲ از ۱۰
«شب‌نشینی در جهنم» فیلمی بسیار جلوتر از زمانه خود یکی از بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب است که امروز وقتی به آن نگاه می‌کنی، متحیر می‌مانی. همان تصویری که از جهنم به نمایش می‌گذارد و نگاه منتقدانه‌اش به جامعه سنتی ایران در برابر مدرنیته را در بطن این تصویر، کافی است تا بدانی با چه فیلم ظریف و خوش‌ساختی طرف هستی. یکی از بهترین فیلم‌های کمدی سینمای ایران که زودتر از فیلمسازانی همچون وودی آلن نگاه ابسورد به جهان پس از مرگ را به تصویر می‌کشد. آنچه درباره این فیلم مهم است، به جز کیفیت خوب بازی بازیگران، جلوه‌های ویژه و دکور آن است. به خاطر مشکلاتی که در پشت صحنه داشت، دو کارگردان دارد و این دوپارگی تأثیرش را روی فیلم گذاشته است. اما کیفیت و حرف جلوتر از زمانه‌اش، آن را به اثری به‌یادماندنی و شاخص در میان فیلم‌های قبل انقلاب و سینمای ایران تبدیل کرده است.
۲. شب قوزی
- سال اکران: ۱۳۴۳
- کارگردان: فرخ غفاری
- بازیگران: پری صابری، پریا حاکمی، خسرو سهامی، محمدعلی کشاورز، فرهنگ امیری، سلمان ونوس، رضا هوشمند، حسن فراهانی، زکریا هاشمی، فرخ غفاری، قوام پور، عباس زرندی، فرخ‌لقا هوشمند، کرم علی رضایی، بهروز صیادی
- خلاصه داستان: قوزی یک گروه شادمانی بعد از اجرای یکی از برنامه‌هایش موقع غذا خوردن خفه می‌شود. اعضای گروه از ترس، جسد او را به خانه‌ای می‌برند که موجب دردسرهایی در آنجا می‌شود و بعد از آن، جسد دست به دست کسانی می‌شود که هر یک به نحوی در ماجرایی گناهکارند و هر کدام سعی می‌کنند به شیوه‌ای از شرّ این جسد خلاص شوند.
«شب قوزی» سومین ساخته فرخ غفاری بر اساس یکی از داستان‌های «هزار و یک شب» است. در این فیلم مکان و زمان قصه اصلی به تهران معاصر تغییر کرده و در قالب یک کمدی سیاه بخشی از فضای دهه چهل جامعه ایران به نمایش گذاشته می‌شود. «شب قوزی» که یکی از اولین فیلم‌های شاخص موج نوی سینمای ایران است و در زیرشاخه سینمای روشنفکری قرار می‌گیرد، در زمان اکران در تهران با اقبال عمومی مواجه نشد اما در جشنواره‌های کن، کارلوی‌واری و بروکسل تحسین شد. فیلم به حکم زمانه خود، در بخش فنی، اشکالات فاحش دارد ولی آنچه را به اثری مهم تبدیل می‌کند، تصویری نو و متفاوتی است که تهران دهه چهل به نمایش می‌گذارد. تصویری که در فیلم‌های دیگر آن دوره به چشم نمی‌خورد. «شب قوزی» در واقع اولین اثر شاخص در جریان سینمای صاحب اندیشه ایران تبدیل شد؛ جریانی که با فیلم‌های کوتاه و مستند آغاز شده بود و حالا به سینمای قصه‌گو و جریان اصلی راه باز کرده بود.
۳. خشت و آینه
- سال اکران: ۱۳۴۴
- کارگردان: ابراهیم گلستان
- بازیگران: زکریا هاشمی، مهری مهرنیا، تاجی احمدی، غفار حسین‌پور، جلال مقدم، مسعود فقیه، پرویز فنی‌زاده، منوچهر فرید، محمدعلی کشاورز، جمشید مشایخی، گلی بزرگمهر، پری صابری، اکبر مشکین
- خلاصه داستان: یک راننده تاکسی بچه‌ای را که مسافری در ماشینش گذاشته، پیدا می‌کند و با خود به خانه می‌برد. زن شریک زندگی‌اش اول پذیرای بچه است و بعد هر دو در نگه داشتنش شک می‌کنند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۶ از ۱۰
«خشت و آیینه»، اولین فیلم بلند ابراهیم گلستان، حسابش به طور ویژه به خاطر کاردانش از دیگر فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب سواست. در واقع، مادر یا پدر تمام فیلم‌های شاخص جریان روشنفکری ایران است و مشکلات فنی «شب قوزی» را هم ندارد. فیلم هجوی است از جامعه ایران، در ابتدای مواجهه با مدرنیته، بیشتر فیلم‌های قبل انقلاب که متعلق به موج نو هستند، همین درونمایه را دارند. این تأثیر تا سال‌ها بعد هنوز بر سینمای صاحب اندیشه ایران حاکم است. به طوری که بهمن فرمان‌آرا اولین فیلمش بعد از انقلاب را با الهام از همین فیلم می‌سازد و ردپایش را در بسیاری از بهترین فیلم‌های قبل از انقلاب و بعدش به‌وضوح مشاهده می‌کنیم. او در «خشت و آیینه» از کلیشه‌های مربوط به فیلم‌فارسی‌های رایج در سینمای قبل از انقلاب، یعنی کافه و کلانتری و دوست‌دختر و… شروع می‌کند اما خیلی زود قصه‌اش را به مسیر دیگری می‌برد.
این فیلم در بسیاری از جوانب پیشرو است؛ از عدم استفاده از موسیقی متن تا بردن دوربین به میان مردم از طبقات مختلف و مکان‌های واقعی. داستان فیلم درباره راننده تاکسی جوانی به نام هاشم است که زن مسافری بچه‌اش را در ماشین او جا می‌گذارد. تاجی، دوست‌دختر او به بچه دلبسته می‌شود و پیشنهاد تشکیل یک خانواده سه نفره را می‌دهد. تمام فیلم به درگیری هاشم بر سر این دوراهی می‌گذرد و نقدی نمادین است بر اوضاع جامعه ایران بر سر دوراهی سنت و مدرنیته؛ جامعه‌ای که دارد از ارزش‌های سنتی خانوادگی‌اش فاصله می‌گیرد و وارد دوران نوینی می‌شود. در واقع، «خشت و آیینه» از این منظر پیشگویانه است. خوشبختانه نسخه ترمیم‌شده و باکیفیت این فیلم در ژانویه سال ۲۰۱۶ میلادی در جشنواره بین‌المللی فیلم روتردام به نمایش درآمد. همچنین به عنوان یکی از فیلم‌های بخش کلاسیک جشنواره ونیز ۲۰۱۸ به روی پرده رفت.
۴. حسن کچل
- سال اکران: ۱۳۴۸
- کارگردان: علی حاتمی
- بازیگران: پرویز صیاد، کتایون امیرابراهیمی، ثریا بهشتی، حمیده خیرآبادی، صادق بهرامی، یداله شیراندامی، سیروس ابراهیم‌زاده، حسن خیاط باشی
- خلاصه داستان: حسن کچل پسر تنبل دور از اجتماعی است که با نقشه مادرش مجبور می‌شود از خانه بیرون برود. او بیرون خانه صدای زنی را می‌شنود و شیفته‌اش می‌شود. همزادش از راه می‌رسد و به او وعده میسر کردن آرزویش را می‌دهد. آرزوی حسن پیدا کردن صدای آن زن است.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷ از ۱۰
«حسن کچل» اولین فیلم موزیکال سینمای ایران و آغاز راه علی حاتمی در سینمای ایران است. او نویسنده، کارگردان و سراینده اشعار این فیلم است که قصه‌اش را از ادبیات کهن وام می‌گیرد. فیلم یک موزیکال ایرانی است و از این نظر جایگاه مهمی در سینمای ایران دارد. علی حاتمی در این فیلم مثل همیشه دغدغه اخلاق‌مداری و فرهنگ‌مداری‌اش مطرح می‌کند. گلچینی از داستان‌های ادبیات کلاسیک ایران که بیشتر نظم است و به همین خاطر، فیلم حاتمی هم موزیکال است. حاتمی اینجا در هر بخش قصه‌اش نکته‌ای اخلاقی گنجانده و در تصویر کلی، نگرش‌های فرهنگ عامه را نقد می‌کند. بحث خوب و بد را از طریق قصه‌ای با ریشه در باورها و خرافات جامعه مطرح می‌کند و مثل همیشه در جهت ارتقاء فرهنگ می‌کوشد. «حسن کچا» با قصه‌گویی و پایان‌بندی خوبش، یکی از بهترین فیلم‌های عاشقانه‌ی ایرانی قبل از انقلاب و سینمای ایران است.
۵. قیصر
- سال اکران: ۱۳۴۸
- کارگردان: مسعود کیمیایی
- بازیگران: بهروز وثوقی، پوری بنایی، ناصر ملک‌مطیعی، جمشید مشایخی، بهمن مفید، ایران دفتری
- خلاصه داستان: فاطی دختری از خانواده‌ای سنتی در محلات جنوب شهر تهران خودکشی کرده و در نامه‌ای دلیل خودکشی‌اش را نوشته است. حالا برادرانش می‌خواهند انتقام خون و هتک حرمت خواهرانشان را قاتلانش بگیرند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۶ از ۱۰
«قیصر» یکی از بحث‌برانگیزترین فیلم‌های سینمای ایران پیش و پس از انقلاب است. تحلیلگران و سینمادوستان در برابر این فیلم به دو دسته تقسیم می‌شوند. آن‌ها که مقام شامخ فیلم را به خاطر قصه و رویکرد از نگاهشان متحجرانه، لایقش نمی‌دانند و کسانی که طرفدار دو آتشه فیلم هستند. در واقع، یک رقابتی بین «قیصر» و «گاو» به عنوان مهم‌ترین سینمای قصه‌گوی موج نو وجود دارد. عده‌ای که بیشتر خود را به جریان روشنفکری نزدیک می‌دانند، «قیصر» به عنوان فیلمی از سینمای صاحب اندیشه قبول ندارند. چراکه فیلم را از اساس روشنفکرانه نمی‌دانند. اما تاریخ چیز دیگری می‌گوید و مورخان «قیصر» را نقطه‌عطف موج نو که بعد از این فیلم روی روال افتاد، می‌دانند. هنوز تأثیرگذاری‌اش را در سینمای ایران می‌بینیم. اما همچنان در میان بهترین فیلم‌های سینمای ایران پس از انقلاب هم «قیصر» جایگاه ویژه‌ای دارد.
آنچه «قیصر» به فیلم مهمی در جریان موج نو تبدیل می‌کند، ارتباطی است که علاوه بر قشر روشنفکر با عوام هم برقرار می‌کند. تا پیش از «قیصر» هیچ‌یک از فیلم‌های بلند موج نو و سینمای صاحب اندیشه به چنین دستاوردی نرسیده‌اند. و استقبال عمومی از «قیصر» این را ثابت می‌کند. این فیلم یک موفقیت هنری و تجاری مطلق برای سازندگانش بود و یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های ایرانی است. بسیاری وجود المان‌های کلیشه فیلمفارسی، مثل چاقوکشی و زن رقاصه در کاباره و انتقام خون خواهر را دلیل جدایی «قیصر» از جریان روشنفکری می‌دانند. اما این فیلم صاحب تفکر است؛ فقط قصه‌اش را به زبان مردم می‌گوید. از تیتراژ تا پلان‌های هنرمندانه‌اش مثل صحنه قتل‌‌ها به‌خصوص قتل در حمام، فیلم پر از لحظات سینمایی ماندگار و اثرگذار است. و آغازگر نگاه آنارشسیتی و عدالت‌خواه کیمیایی به جهان که سکوت در برابر ظلم را رد کرده و آن را خلاف اخلاق می‌داند. حتی اگر به قیمت دست زدن به عملی غیراخلاقی مثل قتل تمام شود.
۶. گاو
- سال اکران: ۱۳۴۸
- کارگردان: داریوش مهرجویی
- بازیگران: عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، علی نصیریان، مهین شهابی
- خلاصه داستان: همه امید زندگی مش حسن به تنها گاوی است که در طویله‌اش دارد و از وجود آن علاوه بر امرار معاش خانواده خود، افراد روستا را هم بهره‌مند می‌کند. روزی مش حسن به شهر می‌رود و گاو به علت نامشخصی می‌میرد. افراد روستا با موافقت همسر مش حسن، نعش گاو را در حیاط منزلش دفن می‌کنند و پس از بازگشت مش حسن وانمود می‌کنند که گاو گریخته است ولی او باور نمی‌کند و اعتقاد دارد گاوش زنده است. از آن پس حالش دگرگون می‌شود و خود را گاو می‌پندارد.
فیلم «گاو» یکی بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب و اولین فیلم مهم و خوب داریوش مهرجویی است که همچون برادرش «قیصر» از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین فیلم‌های جریان موج نوی سینمای ایران است. فیلم بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی درباره یک اختلال روانی است که در قالب استحاله کافکاگونه روایت می‌شود. «گاو» جز آنکه در ایران میان منتقدان و مردم تحسین شد، مورد توجه منتقدان خارجی هم قرار گرفت. عده‌ای این فیلم را شاهکار می‌دانند. جایزه ویژه هیئت داوران فیلم برلین، جایزه فیپرشی جشنواره ونیز و جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره سینمایی سپاس از جمله جوایز مهمی بود که «گاو» دریافت کرد.
«گاو» بیش از هر چیز یک اقتباس فوق‌العاده از منبع اصلی است؛ فیلمی که طبق عناصر دراماتیک سینمایی دست به تغییراتی جذاب در قصه اصلی می‌زند، شخصیت‌هایی تازه اضافه می‌کند و به حیوان گاو شخصیت می‌بخشد. «گاو» فیلمی استعاری است و انتقادی به وضعیت حاکم بر جامعه آن دوران است. ورود مش حسن به شهر مصادف می‌شود با مردن گاو. فیلم درباره اختلاف طبقاتی است و فقر طبقه محروم که اگر منبع درآمدشان قطع شود، همه زندگی‌شان از بین می‌رود. «گاو» به جز قصه و فیلمنامه خوبش، از بازی ماهرانه مجموعه بازیگران خوبش بهره می‌برد. یکی از بهترین فیلم‌های عزت‌الله انتظامی است که کارش در این‌همانی با یک گاو، کلاس درس بازیگری است.
۷. آرامش در حضور دیگران
- سال اکران: ۱۳۴۹
- کارگردان: ناصر تقوایی
- بازیگران: اکبر مشکین، ثریا قاسمی، پرتو نوری‌اعلا، محمدعلی سپانلو
- خلاصه داستان: سرهنگ بازنشسته‌ای مرغداری خود را می‌فروشد و به‌همراه همسرش به تهران می‌رود تا با دخترانش زندگی کند. دختران سرهنگ سبک زندگی متفاوتی نسبت به پدر دارند و سرهنگ از این بابت ناراحت است.
باز هم یک فیلم خوب دیگر از فیلم‌های ایرانی قدیمی قبل از انقلاب که بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی ساخته شده است. «آرامش در حضور دیگران» سال ۱۳۴۹ ساخته شد اما به دلیل اعتراضات پرستاران، توقیف شد و سال ۱۳۵۲ به نمایش درآمد. «آرامش در حضور دیگران» هم همچون دیگر فیلم‌های مهم و پیشرو جریان موج نوی سینمای ایران از تقابل سنت و مدرنیته و نگرانی بابت تأثیرات آن بر جامعه‌ای سنتی به طور ویژه در زنان می‌گوید. فیلم جلوتر از زمانه خود بود و بازتاب و نقدش به اجتماع برای بسیاری قابل هضم نبود. بنابراین، در گذر زمان ارزش و جایگاهش را در سینمای ایران پیدا کرد.
۸. بیتا
- سال اکران: ۱۳۴۹
- کارگردان: هژیر داریوش
- بازیگران: گوگوش، عزت‌الله انتظامی، سینا ضیائیان، مهین شهابی، مهری رحمانی، پروانه معصومی، اکبر زنجانپور، هژیر داریوش
- خلاصه داستان: بیتا به پدر بیمار خود علاقه دارد ولی مادرش به آن‌ها بی‌اعتناست. بیتا عاشق یک روزنامه‌نگار روشنفکر است اما این عشق یک طرفه است و کورش به‌رغم تلاش‌های بیتا می‌گوید به هیچ عنوان قصد ازدواج ندارد. با مرگ پدر و ناپدید شدن کورش، دنیای بیتا تیره می‌شود و تن به ازدواجی اجباری می‌دهد.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۶ از ۱۰
فیلم هژیر داریوش با جضور ستاره صحنه‌ها گوگوش که آن زمان در ابتدای مسیر شهرت بود، یکی از فیلم‌های زنانه پیشروی سینمای ایران است. فیلم به قدری از زمانه خود جلوتر است که هنوز درباره روابط عاطفی فعلی در جامعه روشنفکر ایرانی صدق می‌کند. فیلم سال ۱۳۴۹ ساخته شد اما چند سال بعد به نمایش درآمد. تأثیرگذاری «بیتا» تا اندازه‌ای است که بسیاری از فیلم‌های زنانه بعد از انقلاب سینمای ایران از این فیلم الهام گرفته‌اند. سینمای بعد انقلاب مهرجویی و بعدها نعمت‌الله در واقع دنباله همین مسیر گام برمی‌دارند.
«بیتا» با پرداختن به عشقی یک‌طرفه، ماهیت زنانه عشق و حقیقت رابطه عاشقانه را بر خلاف آنچه پیش از آن در سینمای ایران، در فیلم‌های تجاری ملهم از سینمای تجاری هند به نمایش گذاشته می‌شد، به تصویر می‌کشد. عشق در این فیلم با نگاه مردانه که سعی در وارونه جلوه دادن حقیقت دارد، روایت نمی‌شود. از اساس عشق را به‌خصوص در زمانه مدرن، امری یک‌طرفه از سوی زن می‌داند. فیلم از ویژگی‌های خوانندگی گوگوش هیچ استفاده نمی‌کند اما الگوی دختران آن دوره جامعه ایرانی در وضعیتی قرار می‌دهد که حقیقت را کوبنده‌تر و تلخ‌تر فاش کند. این فیلم عاشقانه روند ضد عشقی دارد اما مدافع عشق است که در جهان مدرن روشنفکر جایی ندارد. فیلم کاملاً پیشگویانه است.
۹. آقای هالو
- سال اکران: ۱۳۴۹
- کارگردان: داریوش مهرجویی
- بازیگران: علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، فخری خوروش، محمدعلی کشاورز، عزت‌الله نوید، عنایت‌الله بخشی، اسماعیل داورفر، اصغر سمسارزاده، رقیه چهره‌آزاد
- خلاصه داستان: آقای هالو از شهرستان، عازم تهران می‌شود تا همسر مناسبی اختیار کند اما در همان بدو ورود، چمدانش در گاراژ تهران ربوده می‌شود. او سراغ مسافرخانه هم‌ولایتی‌اش، محمدی‌پور را می‌گیرد و متوجه می‌شود که ورشکست شده و بنگاه معاملات ملکی دارد. به بنگاه او می‌آورد و آنجا با مهری آشنا و دلداده‌اش می‌شود.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷ از ۱۰
«آقای هالو» بر اساس نمایشنامه‌ای از علی نصیریان با فیلمنامه‌ای از او و داریوش مهرجویی ساخته شده است. فیلم در راستای تفکر بسیاری از فیلم‌های موج نوی سینمای ایران درباره از دست رفتن ارزش‌های جامعه است که آن در تقابل بین شهرستان و شهر بزرگ روایت می‌کند. به گونه‌ای نسخه ایرانی فیلم تحسین‌شده امریکایی «کابوی نیمه‌شب» است. مهرجویی در این فیلم با نگاهی انتقادی به جامعه شهری و ارزش‌های می‌پردازد و با زبان طنز خود، مسائلی همچون فریبکاری، دروغگویی و فاصله طبقاتی را نقد می‌کند. موسیقی ماندگار هرمز فرهت در کنار شخصیت‌پردازی قوی شخصیت اصلی هالو است که سادگی و معصومیتش را درخشان علی نصیریان به زیبایی بازی کرده، از دلایل محبوبیت «آقای هالو» است. «آقای هالو» از سوی جشنواره‌ها تحسین شد و تأثیر بسزایی در سینمای ایران گذاشت.
۱۰. درشکه‌چی
- سال اکران: ۱۳۵۰
- کارگردان: نصرت کریمی
- بازیگران: نصرت کریمی، شهلا ریاحی، مسعود اسدالهی، ارغوان، دیانا، عزت‌الله نوید
- خلاصه داستان: غلامعلی به زینت سادات عشق می‌ورزد اما خان دایی، برادر زینت سادات، مانع ازدواج آن‌ها در جوانی می‌شود. پس از سال‌ها که همسر غلامعلی و شوهر زینت سادات می‌میرند، آن دو دوباره تصمیم به ازدواج می‌گیرند اما مانع این بار مرتضی پسر زینت سادات است.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۲ از ۱۰
«درشکه‌چی» از جمله فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب که در سال‌های اخیر از سوی مرکز ملی سینما و تصویر متحرک فرانسه (سه ان سه) مرمت شد و در سی و ششمین جشنواره فیلم ایل چینما رتیراتو (سینمای دوباره کشف‌شده) در شهر بولونیای ایتالیا به نمایش درآمد. این فیلم اولین فیلم ایرانی است که با وضوح ۵کی اسکن شده است. «درشکه‌چی» یکی از فیلم‌های کمدی موج نو است که در آغاز دهه موفق پنجاه در سینمای ایران ساخته شد. یک کمدی انتقادی درباره زوج عاشقی زد که چه در پیری و چه در جوانی، به خاطر وجود موانعی نمی‌توانند طعم شیرین وصال را بچشند. «درشکه‌چی» از نظر فنی هم فیلم خوبی بود و فروش بالایش نشان از موفقیت آن میان مردم دارد، اما اهمیتش در نقد جامعه مردسالار بود و به همین خاطر، اثر پیشرویی به حساب می‌آید.
در دهه پنجاه، بیشتر سینماگران ایرانی پیکان انتقاد خود را به سمت سیستم حاکم گرفته بودند اما نصرت کریمی در این فیلم و فیلم خوب دیگرش «محلل» یک قدم عقب‌تر می‌رود و ریشه مردسالاری و عقب‌ماندگی فرهنگی را زیر ذره‌بین می‌گذارد. «درشکه‌چی» از نظر موضوع، کارگردانی، بازی، فیلمبرداری و موسیقی، قوی است از دوربین با دقت و به موقع بهره گرفته شده و به همین جهت، لحظه‌های ملموس، زیاد دارد. نصرت کریمی با «درشکه‌چی» سبکی تازه در سینمای ایران باب کرد، سبکی که بعضی آن را با نئورئالیسم ایتالیا مقایسه کرده‌اند. او با این فیلم تصویری واقعی و ملموس‌تری از زندگی مردم جنوب شهر را به تصویر می‌کشد که با سینمای تجاری آن سال‌ها فرسنگ‌ها فاصله دارد. فیلم غیرمتعارف او که ریزه‌کاری‌های ظریف زیاد دارد، با جنس کمدی خاصش، «درشکه‌چی» را به اثری موفق و ماندگار تبدیل کرده است.
۱۱. فرار از تله
- سال اکران: ۱۳۵۰
- کارگردان: جلال مقدم
- بازیگران: بهروز وثوقی، داوود رشیدی، نیلوفر، شهرزاد، عباس ناظری نیک
- خلاصه داستان: مرتضی مرد جوانی که به علت خلافکاری و اشتباه به پنج سال زندان محکوم شده، پس از آزادی به سراغ دختر مورد علاقه‌اش مهری می‌رود. اما او به ازدواج اجباری مردی به نام اوستافرج درآمده است. اوستا فرج در قبال مبلغی پول حاضر است مهری را آزاد کند. در همین زمان مرتضی به دام مردی به نام کریم می‌افتد، و با او تصمیم به سرقت می‌گیرند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۵ از ۱۰
«فرار از تله» یکی از مهم‌ترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب است که با الهام از سینمای وسترن امریکا و سینمای روشنفکری ژاپن ساخته شده است. این فیلم با اکثر آثار شاخص موج نوی سینمای ایران فرق دارد، چرا که به گیشه هم اهمیت داده است. در واقع، ما با قهرمانی متعلق به دنیای روشنفکرانه جریان موج نو در بطن قصه‌ای عاشقانه شبیه فیلم‌فارسی‌ها مواجهیم. و دلیل موفقیت فیلم میان منتقدان و مخاطبان همین قرار گرفتن درست در این مرز است. شکل سرد روایتش و نگاه انتقادی‌اش به اجتماع، آن را به سینمای روشنفکری نزدیک می‌کند و در عین حال، به‌درستی از عناصر سینمای اکشن هم بهره می‌برد. همه این‌ها، «فرار از تله» را به اثری درخور و جذاب است که تاریخ انقضا ندارد. قصه‌اش تا به امروز بارها و بارها در سینمای ایران روایت شده است.
۱۲. صبح روز چهارم
- سال اکران: ۱۳۵۱
- کارگردان: کامران شیردل
- بازیگران: سعید راد، وجستا
- خلاصه داستان: امیر جوان خلافکاری است که پس از دزدیدن یک ماشین در آبادان مرتکب قتلی ناخواسته می‌شود. او بعد از این اتفاق به تهران بازمی‌گردد و در ادامه‌ی کارهای خلاف‌اش دزدی‌های بیشتری را انجام می‌دهد او بعد از اینکه می‌فهمد پلیس به دنبال‌اش است، قصد می‌کند تا با نامزداش به جنوب فرار می‌کند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۲ از ۱۰
کامران شیردل، فیلمساز و مستندساز، سال ۱۳۵۱ اولین و آخرین فیلم بلند داستانی‌اش را با برداشتی آزاد از فیلم فرانسوی «از نفس افتاده» ساخته ژان-لوک گدار ساخت که با تحسین منتقدان و اهالی سینما مواجه شد. «صبح روز چهارم» هم روایت متفاوتی نسبت به فیلم‌های سینمای جریان اصلی داشت هم در میان فیلم‌های موج نو فیلم متفاوتی بود. البته به اندازه منبع الهامش، روایتی خلاقانه و چندلایه ندارد اما قصه‌ای متفاوت را در میان قصه‌های قهرمان‌پروری مرسوم آن دوره به تصویر می‌کشد.
«صبح روز چهارم» دقیقاً بر خلاف تصویر قهرمان‌های آن دوره، قهرمانی غرق در پوچی، بی‌هدفی و نامردی دارد که هیچ جایی برای همدردی مخاطبش باقی نمی‌گذارد. مخاطب به حال او دل نمی‌سوزاند. در واقع، «صبح روز چهارم» رویکرد انتقادی‌اش را با نگاه مستندگونه فیلمساز، نه متوجه جامعه و سیستم حاکم که نتیجه اعمال و شخصیت خود قهرمان ضد قهرمانش می‌داند. البته «صبح روز چهارم» یکی از فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب است که به دلیل ساختار و روایت بیش از اندازه غربی‌اش، مورد انتقاد واقع می‌شود اما فیلم مهمی در تاریخ سینمای ایران است.
۱۳. رگبار
- سال اکران: ۱۳۵۱
- کارگردان: بهرام بیضایی
- بازیگران: پرویز فنی‌زاده، پروانه معصومی، منوچهر فرید، جمشید لایق، محمدعلی کشاورز، رقیه چهره‌آزاد، پروین سلیمانی، حسین کسبیان، عباس دسترنج، مهری ودادیان
- خلاصه داستان: آقای حکمتی که در یکی از مدارس جنوب شهر تدریس می‌کند، دلباخته عاطفه خواهر یکی از شاگردانش می‌شود. از طرفی، قصاب محله هم عاشق عاطفه است و مدیر مدرسه تمایل دارد دخترش را به عقد حکمتی درآورد.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۳ از ۱۰
«رگبار» اولین فیلم بلند بهرام بیضایی که با حواشی و مشکلات مالی بسیاری ساخته شد، از سوی منتقدان تحسین شد اما به لحاظ تجاری موفق نبود. «رگبار» یکی از فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب متعلق به جریان موج نو است که هم از لحاظ فرم و هم محتوا در دسته فیلم‌های شخصیت‌محور قرار می‌گیرد. فیلم در سیل فیلم‌فارسی‌ها نه از کلیشه‌های همیشگی سینمای آن دوره ایران بهره می‌برد و نه پایان خوشی دارد. یک نمایش استعاری و نمادین درباره جامعه‌ای آفت‌زده است. داستان معلم ساده و صادقی است که با بقیه فرق دارد و در فکر تغییر و تحول است اما جامعه به دلیل همین تفاوت او را نمی‌پذیرد. فیلم پر از نماد بیضایی آن کیفیت تئاتر همیشگی سینمای او را دارد، به‌خصوص در جایی که معلم در تلاش است تماشاخانه را بازسازی کند.
۱۴. هشتمین روز هفته
- سال اکران: ۱۳۵۲
- کارگردان: حسین رجائیان
- بازیگران: فرزانه تأییدی، محسن سهرابی، ژاله سام، ایران قادری و علی شاه یلانی
- خلاصه داستان: لیلی، دانشجوی دانشکده پزشکی است. یک شب در راه بازگشت به خانه در تاریکی شب در کوچه‌ای خلوت، به او تجاوز می‌شود. دوستش علی از رفتار لیلی متوجه وضعش می‌شود. تا اینکه جوان متجاوز با او تلفنی تماس می‌گیرد و اظهار ندامت می‌کند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۵.۵ از ۱۰
«هشتمین روز هفته» از فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب است که مهجور مانده و توجهی را که شایسته آن است، دریافت نکرده است. این فیلم تنها فیلم کارگردانش حسین رجاییان است که بعد از بازگشت به ایران از امریکا ساخت. اولین حضور فرزانه تأییدی در سینماست که به دعوت رجاییان از امریکا به ایران آمد و در فیلمش ایفای نقش کرد. «هشتمین روز هفته» گرچه همچون «قیصر» به مسئله تجاوز می‌پردازد اما رویکرد کاملاً متفاوتی در پرداختن به آن دارد. شاید همین نگاه و روایت زنانه دلیل مهجور ماندن فیلمش باشد. تو گویی تنها با نگاه مردانه می‌توان به موضوع مهم و بغرنجی مثل تجاوز پرداخت که از اساس مسئله‌ای زنانه است. اما «هشتمین روز هفته» خلاف این مسیر حرکت می‌کند و این را در همان لحظات اولیه فیلم با تیتراژی فوق‌العاده همراه با صدای زنگدار پری زنگنه دارد، نشان می‌دهد.
زن به جای خودکشی در تنهایی در تلاش برای هضم دردش است و شخص خاطی به محل حادثه برمی‌گردد تا عذاب وجدانش را آرام کند. همین برای آنکه این فیلم به اثری متفاوت و پیشرو در سینمای قبل انقلاب ایران تبدیل کند، کافی است. موضوع و قصه فیلم که جای خود دارد. موضوع زنانه و نگاه متفاوت «هشتمین روز هفته» با روایت غیرخطی و تدوین هوشمندانه‌اش، این فیلم را به اثری متفاوت حتی در میان فیلم‌های متفاوت سینمای موج نو تبدیل می‌کند. از نکات برجسته فیلم می‌توان به موسیقی لوریس چکناواریان اشاره کرد که به خلق فضای وهم‌آلود فیلم کمک می‌کند.
۱۵. نفرین
- سال اکران: ۱۳۵۲
- کارگردان: ناصر تقوایی
- بازیگران: بهروز وثوقی، فخری خوروش، جمشید مشایخی، محمدتقی کهنمویی، نوروزی، نریمان شیری‌فرد، علی دهقان
- خلاصه داستان: پیرمردی یک کارگر نقاش ساختمان را از آبادان به جزیره مینو می‌برد تا خانه اربابش را که پسر شیخ جزیره و عقل‌باخته و الکلی است، رنگ‌آمیزی کند. ارباب که زندگی پر از رخوتی دارد، قادر به همراهی با همسر جوانش نیست. زن با اینکه معتقد است شوهرش زندگی او را تباه کرده، به کمک پیرمرد وضع خانه و مزرعه را رونق می‌دهد. کم‌کم تنهایی زن او را به کارگر جوان نزدیک می‌کند و این مشکلاتی را برایش به وجود می‌آورد.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۶ از ۱۰
«نفرین» یکی از بهترین فیلم‌های قبل از انقلاب و از فیلم‌های مهجورمانده ناصر تقوایی است که با اقتباسی از داستان «باتلاق» نوشته میکا والتاری ساخته شده است. فیلم روایتی روانکاوانه و نمادین از سرنوشت انسانی در دام گذشته و سرنوشتی محتوم است. این فیلم هم زنانه است و به جامعه پدرسالار نقد می‌کند. با استفاده از نمادها به عمق و پیچیدگی‌اش افزوده و یکی از اولین فیلم‌های ایرانی است که با رویکردی روانکاوانه درون انسان را مورد بررسی قرار می‌دهد و به مفاهیمی همچون گناه، وجدان و سرنوشت می‌پردازد. بازی‌های هر سه بازیگر درخشان است. موسیقی ماندگار اسفندیار منفردزاده به فضاسازی فیلم کمک کرده است.
۱۶. مغول‌ها
- سال اکران: ۱۳۵۲
- کارگردان: پرویز کیمیاوی
- بازیگران: سیدعلی میرزا، فهیمه راستکار، پرویز کیمیاوی، ادریس چمنی، تیمور بوبک، نوری اسکلدی، ژانتوره ژانقای
طاهر شادکام، ملا باخیت متای، مخای شادکام، عبدالغبار قجا، بهمن فرمان‌آرا - خلاصه داستان: پرویز کیمیاوی در تدارک ساخت فیلمش به دنبال مأموریتی فنی از سوی تلویزیون به زاهدان اعزام می‌شود، در حالی که همسرش دارد روی تز دکترا با موضوع حمله مغول‌ها کار می‌کند. حمله مغول‌ها و گسترش تلویزیون و آینده سینما به شکلی کمیک به هم متصل می‌شوند و فیلم در سیری رؤیاوار از یک دنیا به دنیای دیگری حرکت می‌کند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۸ از ۱۰
«مغول‌ها» فیلمی با روایتی خاص و تلفیقی از واقعیت و تخیل است که بررسی تاریخ و روان انسان می‌پردازد. این فیلم نمادین و چندلایه موفق شده است با ترکیب درستی از روایتی شخصی و حمله مغول‌ها، نگاهی تازه به این فاجعه تاریخی بیندازد. روایت غیرخطی فیلم که با استفاده از فلشبک‌ها و فلش فورواردها پیش می‌رود، مخاطب را با دنیای پیچیده شخصیت اصلی عمراع می‌کند. «مغول‌ها» حتی در میان فیلم‌های جریان موج نوی سینمای ایران، فیلم خاصی است. در واقع، فیلمی تجربی است که قواعد را می‌شکند و فرم‌های جدید خلق می‌کند. بازی فهیمه راستکار یکی از نقاط قوت اثر است که به باورپذیری شخصیت‌ها کمک می‌کند.
۱۷. گوزن‌ها
- سال اکران: ۱۳۵۳
- کارگردان: مسعود کیمیایی
- بازیگران: بهروز وثوقی، فرامرز قریبیان، نصرت پرتوی، پرویز فنی‌زاده، گرشا رئوفی، عنایت‌الله بخشی، پروین سلیمانی، مستانه جزایری، محبوبه بیات، سعید پیردوست، جهانگیر فروهر، محمدعلی ورشوچی، نعمت‌الله گرجی
- خلاصه داستان: قدرت پس از انجام یک سرقت مسلحانه از بانک به خانه‌ی دوست معتادش سید می‌رود. او به سید کمک می‌کند تا دوباره به خودش بیاید و در مقابل موادفروشی بیایستد. نهایتا خانه به محاصره‌ی پلیس درمی‌آید و قدرت و سید نیز راه فرارشان بسته می‌شود.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۸ از ۱۰
«گوزن‌ها» را خیلی‌ها بهترین فیلم مسعود کیمیایی می‌دانند. فیلم سیاسی مسعود کیمیایی از جمله فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب است که زبانی تلخ و تند دارد. فیلم بر تم محبوب کیمیایی رفاقت می‌چرخد اما چندلایه است و معضلات اجتماعی و فرهنگی را هم برجسته می‌کند. فیلم با وجود قصه و پایان تلخش، یک فیلم قهرمانی است که امید می‌دهد. «گوزن‌ها» نمونه بارز فیلمی موفق در تمام جوانب است؛ فیلمنامه‌ای قوی با نکاتی بسیار ظریف دارد. شخصیت‌پردازی تک‌تک شخصیت‌هایش، حتی فرعی‌ترین‌ها، دقیق و پرعمق است و تک‌تک بازیگرانش در اجرا عملکردی فوق‌العادده از خود به نمایش گذاشته‌اند. بازی بهروز وثوقی در نقش یک معتاد هنوز الگوی بازیگری در این نقش در سینمای ایران است.
«گوزن‌ها» هم‌راستا با زمانه‌اش دغدغه اجتماعی و سیاسی دارد و به‌شدت معترضانه است. به همین خاطر، وجود آنکه فیلم تلخی است، با استقبال بی‌نظیر تماشاگران در زمان اکران مواجه شد. همچنان بعضی از المان‌های فیلم‌های گیشه‌ای را دارد اما جدی‌تر و عمیق‌تر است. پیامش به مردم آن دوره که از سوی یک فعال سیاسی آن را مخابره می‌کند، بیدار شدن از خواب غفلت است، حتی اگر به قیمت جان تمام شود.
۱۸. تنگسیر
- سال اکران: ۱۳۵۲
- کارگردان: امیر نادری
- بازیگران: بهروز وثوقی، پرویز فنی‌زاده، جعفر والی، عنایت‌الله بخشی، نوری کسرایی، مهری ودادیان، حسین امیرفضلی، عباس ناظریان، رضا رخشانی، روح‌الله مفیدی، علی‌اکبر مهدوی‌فر، نعمت‌الله گرجی، محمود بصیری
- خلاصه داستان: زائرمحمد برای گرفتن طلب‌اش به خانه‌ی بزرگان بوشهر می‌رود. وقتی که آن‌ها زائرمحمد را از خانه بیرون می‌اندازند او تصمیم می‌گیرد که از آن‌ها انتقام بگیرد. مردم در ابتدا او را از این کار نهی می‌کنند اما در آخر طرفدارش می‌شوند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۷ از ۱۰
«تنگسیر» یکی از بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب بر اساس رمانی قوی از صادق چوبک ساخته شده است. فیلم ساختار و روایت خوبش را مدیون همین قصه استخوان‌دارش است که امیر نادری در تبدیلش به سینما بسیار موفق عمل کرده است. «تنگسیر» داستان ساده و سرراستی دارد، با پیرنگی بر محور انتقام. روایتی شخصیت‌محور که همچون بسیاری از فیلم‌های شاخص موج نوی سینمای قبل انقلاب ایران، غنی ظالم را در برابر فقیر مظلوم قرار می‌دهد.
همچون «قیصر»، قهرمان «تنگسیر» خودش قانون را اجرا می‌کند؛ چرا که از اساس قانون به نفع او نیست. «تنگسیر» فیلم از نیاز جامعه و مردمانی منفعل به قهرمان می‌گوید. مردم روستا اول قهرمان را به خاطر انتقامجویی تقبیح می‌کنند و وقتی حقش را می‌گیرد، او را ستایش می‌کنند. این فیلم در پس داستان قهرمانانه‌اش، روایتی اجتماعی از نوع برخورد مردم به ظلم را دارد، جامعه‌ای که می‌ترسد، سکوت می‌کند و در پس چپاول‌های قدرتمندان نیازمند یک قهرمان است تا حقش را بگیرد.
۱۹. شازده احتجاب
- سال اکران: ۱۳۵۳
- کارگردان: بهمن فرمان‌آرا
- بازیگران: جمشید مشایخی، فخری خوروش، نوری کسرایی، ولی شیراندامی، حسین کسبیان، فیروز بهجت محمدی، پروین سلیمانی، شادی، مهری ودادیان، مهری مهرنیا، آنیک شفرازیان
- خلاصه داستان: شازده احتجاب یکی از آخرین بازماندگان نسل شاهزادگان قاجار است. او که به بیماری سل موروثی مبتلاست همسری روشنفکر دارد. مراد خدمتکار سابق شازده نیز هرازگاهی به دیدن او می‌رود و خبر مرگ دیگر اعضای خاندان را به شازده می‌دهد.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۹ از ۱۰
«شازده احتجاب» یکی از دیگر فیلم‌های ایرانی قبل از انقلاب است که بر اساس رمانی به قلم نویسنده‌ای ایرانی ساخته شده است. ادبیات همیشه منبع خوبی برای سینما بوده است اما نویسندگان ایرانی زیاد به فیلمسازان ایرانی اعتماد ندارند. بنابراین، همکاری هوشنگ گلشیری و بهمن فرمان‌آرا یک اتفاق مهم در سینما و فرهنگ و هنر ایران به حساب می‌آید. داستان «شازده احتجاب» درباره آخرین شاهزاده قاجار است که با همسر خود در خانه‌ای مجلل زندگی می‌کند. او از کودکی تا پیری و تنهایی‌اش را با خودش مرور می‌کند و هر چند وقت یک‌بار با خبر مرگ یکی از اقوامش مواجه می‌شود. نویسنده در واقع گذر جامعه ایران از سنت به مدرنیته را در قالب خاطرات این شاهزاده تنها و تحقیرشده و سرگردان مرور می‌کند و در عین حال، انتقادات و شکایت خود از اوضاع سیاسی و اجتماعی را بیان می‌کند. شاهزاده داستان به تدریج اطراف زندگی خود را از تجملات خالی می‌کند، به ساده‌زیستی رو می‌آورد و با پیشکار و کلفت خانه همبازی می‌شود.
«شازده احتجاب» همچون بسیاری از آثار ادبی و سینمایی آن دوره مسئله اختلاف طبقاتی و ورود به یک جهانشهر را دارد. این فیلم که بر اساس رمانی پیچیده با سبک جریان سیال ذهن ساخته شده، یکی از بهترین آثار اقتباسی سینمای ایران به شمار می‌رود. اقتباس از چنین اثری کار آسانی نیست. البته فیلم به اندازه خود رمان، موفق و مشهور نشد. اما دقیقاً به خاطر اقتباس از این رمان مهم فیلم مهمی است و یکی از بهترین آثار جمشید مشایخی قبل از انقلاب هم هست. «شازده احتجاب» پر از ایده‌های روانشاختی فردی و اجتماعی هم هست. خسرو که درگیر گره‌های روانی دوران کودکی خودش است، در نهایت به‌دنبال نمایاندن خشونت و مردانگی خودش برمی‌آید.
۲۰. سازدهنی
- سال اکران: ۱۳۵۲
- کارگردان: امیر نادری
- بازیگران: مسعود گودرزی، شهلا درویشی، مهدی جوادی
- خلاصه داستان: امیرو پسرکی بازیگوش است که عاشق سازدهنی دوستش عبدالله می‌شود. او برای اینکه بتواند با سازدهنی دوستش ساز بزند به عبدلله کولی می‌دهد تا جائیکه همه‌ی بچه‌ها مسخره‌اش می‌کنند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۵ از ۱۰
در ادامه فیلم‌های قهرمان‌محور امیر نادری با قهرمان‌های مظلوم و معصومش، این فیلمساز با یکی از بهترین فیلم‌های قبل از انقلاب به جهانی کودکانه ورود می‌کند. «ساز دهنی» همچون «تنگسیر» در جنوب ایران اتفاق می‌افتد و به زندگی مردمان این منطقه نزدیک می‌شود. در واقع، این فیلم و فیلم‌های کودک بعدی نادری تلاشی برای روایت قصه بچگی خود فیلمساز است. «ساز دهنی» اثری روانشناسانه در حوزه‌ی سینمای کودک و نوجوان با روایتی چندلایه است که وارد عمق روحیات کودکان شده و با استفاده از نماد و استعاره، جهانی متفاوت را به نمایش می‌گذارد. نادری در واقع از روایت معصوم کودکانه‌اش استفاده می‌کند تا بتواند جهان بزرگسالان را نقد کند.
«ساز دهنی» هم از تقابل طبقه غنی و فقیر می‌گوید. امیرو و عبدالله دو شخصیت اصلی فیلم نماینده دو طبقه هستند که یکی برای رسیدن به آرزوهایش مجبور می‌شود به دیگری سواری بدهند. اما همچون دیگر قهرمان‌های فیلم‌های نادری اینجا هم قهرمان کوچک قصه در برابر ظلم قد علم می‌کند. «ساز دهنی» بار دراماتیک «تنگسیر» را ندارد اما شاعرانه و تمثیلی است و به شدت ایرانی. نادری با این فیلم در واقع به سبک فیلمسازی خاص خود می‌رسد و وامدار هیچ‌کس است. همین است که سیل جوایز بین‌المللی را روانه این فیلم کرد.
۲۱. طبیعت بی‌جان
- سال اکران: ۱۳۵۳
- کارگردان: سهراب شهید ثالث
- بازیگران: زادور بنیادی، زهرا یزدانی
- خلاصه داستان: سوزنبان پیری به‌همراه همسرش در کنار ریل راه‌آهن زندگی می‌کند. روزی مرد جوانی با وسایلش از راه می‌رسد که قرار است به جای این سوزنبان خدمت کند. پیرمرد که نمی‌تواند از شغلش دل بکند، نمی‌داند چگونه با این موضوع کنار بیاید.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۷ از ۱۰
«طبیعت بی‌جان» تافته جدابافته‌ای در سینمای شدیداً مبتنی بر قصه ایران است. فیلمی با ریتمی بسیار کند که قصه یک زن و مرد پیر روستایی را روایت می‌کند. این فیلم هم البته با روایت ترس این زوج پیر از تغییری تحمیلی به زندگی‌شان، از تقابل سنت و مدرنیته و ماهیت زندگی انسان می‌گوید. «طبیعت بی‌جان» با رویکردی فلسفی نه اجتماعی دغدغه‌اش را مطرح می‌کند و هدفش به تصویر کشیدن تکرار و ملال زندگی در ساده‌ترین حالتش است.
«طبیعت بی‌جان» از فیلم‌های موفق موج نوی سینمای ایران بود که نامزد جایزه خرس طلای برلین برای جایزه بهترین کارگردانی شد. این فیلم همچنین از این جشنواره جایزه نقدی دریافت کرد. سهراب شهیدثالث از سینماگران روشنفکران و از پیشگامان استفاده از نابازیگر در فیلم است. استفاده از نابازیگر، در کنار ریتم کند، لحن سرد، میزانسن‌های خلوت و قاب‌بندی‌های فیلم آن را در دسته فیلم‌های هنری قرار می‌دهد که مخاطب خاصش را خسته نمی‌کند.
۲۲. کندو
- سال اکران: ۱۳۵۴
- کارگردان: فریدون گله
- بازیگران: بهروز وثوقی، داود رشیدی، رضا کرم‌رضایی، جلال پیشواییان، علی ثابت، حسن رضایی، پروین سلیمانی، عزت‌الله رمضانی‌فر
- خلاصه داستان: ابی و آقا حسینی بعد از اینکه از زندان آزاد می‌شوند دوباره یکدیگر را در یک قهوه‌خانه ملاقات می‌کنند. حسینی بعد از برنده شدن در بازی، حکم می‌کند تا ابی از خیابان لاله‌زار تا پل تجریش را بدون پول به کافه‌ها و رستوران‌ها برود و غذای مجانی بخورد.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۴ از ۱۰
فریدون گله فیلمساز دغدغه‌مند به ساخت فیلم‌های اجتماعی و عمیق شدن در جامعه‌ای در عبور از سنت‌هایش معروف بود. «کندو» یکی از بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب که مسئله اختلاف طبقاتی را به سردترین و خشن‌ترین شکل ممکن مطرح می‌کند. در جهانی پر از زشتی ما با سفر قهرمانانه ابی، انسانی فاقد هویت همراه می‌شویم که بعد از گذر از هفت خوان، شخصیت و هویت پیدا می‌کند و باید از هدف هر چند ضد قانون و نظمش دفاع کند. «کندو» از جمله فیلم‌های شخصیت‌محور قوی سینمای ایران است که مسیر تعالی قهرمان ضد قهرمانش را در مبارزه طی می‌کند. فریدون گله که «کندو» را اثری پیشگویانه از وضعیت سال‌های بعدی اجتماع ایرانی می‌دانست، در به تصویر کشیدن جامعه درگیر و دربند اختلاف طبقاتی نگاهی واقعگرایانه دارد.
۲۳. شطرنج باد
- سال اکران: ۱۳۵۵
- کارگردان: محمدرضا اصلانی
- بازیگران: فخری خوروش، محمد علی کشاورز، اکبر زنجانپور، آنیک شفرازیان، شهره آغداشلو
- خلاصه داستان: بعد از فوت خانم بزرگ، بازماندگان خانه بر سر ارثیه و مستغلات با یکدیگر درگیر می‌شوند. خانم کوچک که معلول است با آقابزرگ پدر ناتنی‌اش درگیر می‌شود و از سمتی دیگر نیز خدمتکاران و فامیل‌های آقابزرگ هر کدام در فکر منافع‌شان هستند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۳ از ۱۰
- امتیاز راتن تومیتوز به فیلم: 100 از ۱۰۰
«شطرنج باد» فیلم خوب اما تلف‌شده محمدرضا اصلانی همین چند سال پیش بعد از مرمت از سوی شرکت جنس فیلمز مورد توجه قرار گرفت و نامش بر سر زبان‌ها افتاد. یکی از بهترین و مهجورترین فیلم‌های قدیمی قبل از انقلاب ایران که در زمان اکران با نامهربانی منتقدان و عدم استقبال مخاطبان مواجه شد. این اثر متفاوت سینمای در فرم و محتوا، فیلمنامه و قصه‌گویی، از بسیاری لحاظ از جمله میزانسن‌ها، نوع قاب‌بندی، طراحی صحنه و طرز کارگردانی در نوع خود بسیار منحصربه‌فرد است و از این جهت، حسابش از جریان سبک بصری غالب موج نو و فیلمفارسی سواست. «شطرنج باد» یک فیلم ژانر ترکیبی است که برای روایت قصه‌اش همه زیرژانرهای سینما از جمله پلیسی، جنایی و ترسناک را به کار می‌گیرد تا قصه‌ای اجتماعی روایت کند. قصه‌ای که از زوال طبقات اجتماعی و تولد طبقه نوین متوسط در گذر از سنت به مدرنیته می‌گوید.
۲۴. سرایدار
- سال اکران: ۱۳۵۵
- کارگردان: خسرو هریتاش
- بازیگران: علی نصیریان، سعید کنگرانی، اسماعیل داورفر، نسرین قدیری، پری امیرحمزه
- خلاصه داستان: داوود که به‌همراه رحمان پدر سرایدارش زندگی می‌کند، عاشق فیلمسازی است. او با یک دوربین هشت میلیمتری از پدرش بعد از یک دزدی نافرجام فیلم می‌گیرد که باعث اخراج او از محل کارش می‌شود. بعد از این اتفاق رحمان داوود را از خانه بیرون می‌اندازد.
خسرو هریتاش دو فیلم مهم دیگر هم دارد («آدمک» و «ملکوت») که هر دو از آثار تحسین‌شده سینمای پیش از انقلاب هستند. اما نسخه‌ای از فیلم «ملکوت» در دسترس نیست و «آدمک» فیلمی پیشرو اما با روایتی چندپاره است. «سرایدار» فیلمی بر اساس تجربه‌های شخصی فیلمساز در محلات فقیرنشین تهران است. هریتاش مثل تمام سینماگران شاخص آن دوره دغدغه طبقه محروم را داشت و در درام اجتماعی تلخش «سرایدار» تلاش کرد تصویری واقعی از آن‌ها به نمایش بگذارد که البته از نگاه بعضی منتقدان در آن موفق نبود.
«سرایدار» از جمله فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب از جریان موج نو و فیلمسازی مهجور است که توجهش را معطوف طبقه تهیدست می‌کند. این فیلم که بر اساس رمانی به نویسندگی حسن شریفی‌مهر و سرمایه‌ی او ساخته شده، داستان تقابل آدم‌های ساده، روشنفکر و لمپن و خوش‌خدمت را به تصویر می‌کشد که در جامعه‌ای نابسامان و فلک‌زده در مسابقه‌ای نابرابر مشغول زندگی هستند. «سرایدار» فرم جذابی دارد، بازی‌های فوق‌العاده‌ای، قاب‌بندی‌ها، نوع میزانسن و طرز فیلمبرداری‌اش به‌قدری ملموس است که مخاطبش را به عمق قصه می‌کشد.
۲۵. سوتهدلان
- سال اکران: ۱۳۵۶
- کارگردان: علی حاتمی
- بازیگران: جمشید مشایخی، بهروز وثوقی، فخری خوروش، شهره آغداشلو، جهانگیر فروهر
- خلاصه داستان: حبیب آقا که مسئولیت زندگی مادر و برادر معلول‌اش مجید را برعهده دارد و خود را وقف آن‌ها کرده، برای بهبود حال مجید زنی به‌نام اقدس را برایش در نظر می‌گیرد. بعد از مدتی اقدس و مجید به یکدیگر علاقه‌مند می‌شوند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۸.۲ از ۱۰
فیلم شاعرانه «سوتهدلان» یکی از بهترین فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب و از بهترین آثار کارنامه علی حاتمی است. فیلمی بسیار تحسین‌شده با شخصیت‌هایی که هر کدام قشری از جامعه ایرانی را نمایندگی می‌کنند. فیلم یک بهروز وثوقی شاهکار دارد که گریم و بازی‌اش کلاس درس است و دیالوگ‌هایی مثل همیشه به‌یادماندنی از علی حاتمی که هنوز نقل قول می‌شوند. «سوته‌دلات» ملودرامی عمیق و تأثیرگذار از آخرین فیلم‌های خوب و محترم پیش از انقلاب ایران است. فیلمی همچون بسیاری از آثار سینمای موج نو، تلخ و گزنده است اما نگاهی عمیق به مسئله عشق دارد. قهرمان این فیلم بر خلاف قهرمان‌های زیبا و تنومند سینمای تجاری و غیرتجاری پیش از انقلاب که بهروز وثوقی خود نقش بسیاری از آن‌ها را بازی کرده است، موجودی ناقص العقل است که قرار است زنی فاحشه را از وضعیت فلاکت‌بارش نجات دهد.
«سوتهدلان» قصه‌ای چندلایه دارد که با کارگردانی خوب حاتمی به بهترین شکل روایت شده است. داستان به ظاهر ساده‌اش مسئله عشق را با لایه‌های درونی‌اش واکاوی می‌کند. حاتمی باز هم فیلمش را بر پایه از سنت‌ها و آداب ایرانی بنا کرده و برای بیان فلسفه‌ای که این‌بار عشقی ناب و بی‌غل‌وغش است، از شخصیت دیوانه‌ای استفاده کرده که با عقل و منطق ندارد اما ایمان دارد. حاتمی در «سوتهدلان» یک بار دیگر تلاش می‌کند با شخصیت‌هایی از قشرهای مختلف جامعه، باورهای غلط جامعه و تابوهای عوامانه را عقب بزند و جهان آرمانی خودش را بنا کند.
۲۶. گزارش
- سال اکران: ۱۳۵۶
- کارگردان: عباس کیارستمی
- بازیگران: کوروش افشار، شهره آغداشلو، مصطفی طاری
- خلاصه داستان: یک زوج کارمند ساکن تهران در برابر مشکلات اقتصادی و عاطفی به اختلاف می‌رسند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۶.۹ از ۱۰
«گزارش» یکی از فیلم‌های مهجور سینمای عباس کیارستمی، همان‌طور که از عنوانش پیداست، گزارشی است از وضعیت خانواده مدرن در آخرین سال‌های پیش از انقلاب. فیلم با دوربین آشنا به مستند کیارستمی تصویری واقعی از زندگی روزمره مردم و مشکلات جامعه به‌خصوص در طبقه نوپای متوسط به نمایش می‌گذارد. «گزارش» اثری متفاوت در میان فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب از جریان موج نو است که ساختار روایی آزادی دارد و از قواعد سنتی فیلمسازی فاصله می‌گیرد. کیارستمی که پیش از در حوزه کودک فیلم کوتاه و مستند می‌ساخت، در اولین فیلم بلندش سعی کرده به سبک خودش به سینمای قصه‌گو نزدیک شود. با «گزارش» می‌توان درک درستی از شرایط اجتماعی سال‌های پایانی دهه پنجاه پیدا کرد.
۲۷. کلاغ
- سال اکران: ۱۳۵۶
- کارگردان: بهرام بیضایی
- بازیگران: پروانه معصومی، حسین پرورش، منوچهر فرید، آنیک
- خلاصه داستان: اصالت که در جست‌وجوی ایده‌ای خاص است، به روزنامه‌ای برمی‌خورد که خبر گم شدن دختر جوانی در آن آگهی شده است. از آنجا که عکس برای اصالت آشناست، او تصمیم می‌گیرد به‌دنبال پیدا کردن دختر برود.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۴ از ۱۰
«کلاغ» یک فیلم شکست‌خورده دیگر از بهرام بیضایی بود که امروز جایگاه ویژه‌ای در میان فیلم‌های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب و سینمای ایران دارد. فیلم در واقع در زمان بدی به اکران رسید و همین دلیل مهجور ماندنش شد. بیضایی در این فیلم نگرش آدمی به جهان را مطرح می‌کند. او جزو فیلمسازانی است که در اولویت دادن به درونیات قهرمان در سینمای ایران پیشگام بوده است و در «کلاغ» با همین اساس به زاویه دید آسیه، قهرمان زنش، نزدیک می‌شود.
یکی از دلایل اهمیت و تفاوت فیلم «کلاغ» در میان آثار شاخص سینمای موج نوی پیش از انقلاب در این است که هم از کلیشه‌های فیلمفارسی فاصله می‌گیرد هم همسو با تفکر جریان چپگرای آن دوران نیست. حرف خودش را می‌زند. تصویری رئال و دور از اغراقی را از دهه پنجاه ایران به نمایش می‌گذارد و طبق معمول به دنبال یافتن ریشه‌های خود در گذشته‌هایی بسیار دور است. فیلم البته مسئله گذر از سنت به مدرنیته را هم در بطن خود مطرح می‌کند.
همچون بسیاری از آثار بیضایی، «کلاغ» هم فیلمی نمادین است که با روایت زنانه‌اش، زنانی را به تصویر می‌کشد که در انتهای دهه پنجاه در جامعه رو به مدرن شدن ایرانی به دنبال جایگاه و به رسمیت شناخته شدن خود هستند و تهران در واقع، شخصیت اصلی فیلم است. فیلم از لحاظ به‌کارگیری فرم و محتوا اثری قابل ستایش است، بیضایی در قالب داستانی معمایی به‌دنبال هویت تهران، آدم‌ها و شهرش می‌گردد و ردپای سینمای هیچکاک در آن کاملاً مشهود است.
۲۸. بن‌بست
- سال اکران: ۱۳۵۶
- کارگردان: پرویز صیاد
- بازیگران: مری آپیک، آپیک یوسفیان، بهمن زرین‌پور، پرویز بهادر
- خلاصه داستان: دختر جوانی به‌همراه مادرش در خانه‌ای در کوچه‌ای بن‌بست زندگی می‌کنند. مردی از دور خانه‌ی آن‌ها را زیر نظر دارد و خیلی اوقات نیز دختر را تعقیب می‌کند. دختر به او دل می‌بندد و خیال عشق‌اش را در سر می‌پروراند.
- امتیاز IMDb به فیلم: ۷.۳ از ۱۰
فیلم خوب اما مهجور پرویز صیاد که بیشتر او را به خاطر مجموعه فیلم‌های کمدی «صمد» و ملودرام «در امتداد شب» می‌شناسد، یک فیلم متفاوت و چند لایه اجتماعی سیاسی بر اساس داستانی به نام «نقل از دفتر خاطرات یک دوشیزه» از آنتوان چخوف است. این ظاهراً فیلمسازان صاحب اندیشه سینمای ایران در سال‌های پایانی پیش از انقلاب از نگاه آرمانی خود فاصله گرفته و در فیلم‌هایشان، تصویری رئال از جامعه مدرن تهران را به نمایش می‌گذارند. نقطه قوت و شگفتی فیلم «بن‌بست» قصه پر از تعلیقش است. فیلم در ظاهر عاشقانه است و این احساس را تا پایان به ما القا می‌کند. اما در واقع فیلمی استعاری و نمادین است که انتقاد کوبنده و بسیار ظریفی به وضعیت جامعه ایرانی در آن سال‌ها دارد.
منبع: دیجی‌کالا مگ
