بهترین تصحیح دیوان حافظ کدام است؟

نسترن عابدی

۱ دی ۱۴۰۳ | ۱۱:۳۰ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۷ دقیقه

شب یلدا یکی از مهم‌ترین شب‌هایی است که ایرانیان آن را جشن می‌گیرند. این شب، درواقع، آغاز چله زمستان و سرمای شدیدی است که در راه است. ایرانیان برای شب یلدا رسوم خاصی دارند. بعضی از این رسوم عبارتند از: گذاشتن هندوانه و انار بر میز برای پذیرایی، سرو آجیل مخصوص شب یلدا، و از همه مهم‌تر گرفتن فال حافظ. اما خوب است در خانه بهترین تصحیح دیوان حافظ را داشته باشیم تا تفأل زدن به این شاعر بزرگ برایمان کار راحت‌تری باشد.

حافظ شیرازی حافظه تاریخی ماست و یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین شاعران و ادیبان ایران زمین است. او در طی قرون متمادی هم‌چنان پایدار و جاودان مانده و گذر سال‌ها نتوانسته از شهرت و محبوبیت این شاعر بزرگ بکاهد.

اشعار حافظ به دلیل گستردگی معنا همواره راه خوبی برای گرفتن فال بوده‌اند. این اشعار موضوعات کلانی چون عشق، امید و ناامیدی، اقبال و ادبار روزگار، آرزوها و امیال و … را در بر می‌گیرند و دقیقا به خاطر همین مسئله گزینه بسیار مناسبی برای تفأل زدن هستند.

در خانه اکثر ایرانی‌ها یک نسخه از دیوان حافظ یافت می‌شود. رسم حافظ‌خوانی هم در عید نوروز و هم در شب یلدا میان ایرانیان رواج دارد.

علاوه بر این مناسبت‌ها، ایرانیان در مواقع دیگری نیز به دیوان حافظ تفأل می‌زنند. مثل مواقعی که در گرفتن تصمیمی مردد هستند و می‌خواهند نظر این شاعر را جویا شوند. یا مواقعی که راه‌حل دیگری جز گرفتن فال حافظ به ذهنشان نمی‌رسد.

همان‌طور که گفتیم، وجود این دیوان در خانه هر ایرانی ضروری است،. شاید در خانه شما هم یک نسخه از دیوان حافظ وجود داشته باشد. اما ممکن است این دیوان را نداشته باشید و به دنبال این باشید تا یک از نسخه از آن را خریداری کنید.

اگر سری به کتاب‌فروشی‌های انقلاب و یا جاهای دیگر بزنید، می‌بینید که نسخه‌های فراوانی از دیوان حافظ موجودند: نسخه سایه، نسخه نیساری، نسخه قزوینی، و … . این تعدد نسخ ممکن است شما را گیج کند و نتوانید از میان آن‌ها یکی را انتخاب کنید. سوالی که پیش می‌آید این است که بهترین تصحیح از دیوان حافظ که اشعار او را به درست‌ترین شکل انتقال داده، کدام نسخه است؟

بهترین تصحیح دیوان حافظ کدام است؟

دیوان حافظ مشتمل بر ۵۰۰ غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی است. این دیوان بیش از چهارصد بار در اشکال مختلف به چاپ رسیده است و ۱۷۰۰ نسخه خطی از آن موجود است. اما چرا تعداد نسخه‌های خطی باقی‌مانده از این دیوان تا این حد زیاد است؟

در قدیم‌الایام صنعت چاپ به شکل امروز وجود نداشت و برای تکثیر یک کتاب به نوشتن نسخه از آن می‌پرداختند. کسانی که از روی کتاب‌ها نسخه‌برداری می‌کردند را کاتب می‌گفتند.

بعضی از کاتبان سواد چندانی نداشتند و در خواندن نسخه اصلی‌ای که از آن رونویسی می‌کردند دچار مشکل می‌شدند و کلمه‌ای را اشتباه می‌فهمیدند. دواقع، آن‌ها همان کلمه اشتباه را وارد نسخه خود می‌کردند و کسانی که نسخه را می‌خواندند از اشتباه کاتب آگاه نبودند.

کاتبان باسوادی نیز وجود داشتند که به اختیار خود در متن اصلی مداخله می‌کردند و آن را تغییر می‌دادند. یکی دیگر از اتفاقات رایج این بود که متن اصلی توسط کسی خوانده می‌شود و کاتب شنیده‌هایش را می‌نوشت. در این میان ممکن بود کسی که متن را می‌خواند دچار اشتباه در خواندن شود و یا خود کاتب چیزی را اشتباه بشنود و بنویسد.

یکی از دلایل دیگری که از دیوان حافظ تعداد زیادی نسخه باقی مانده، این است که این شاعر روی هر غزلی که می‌گفته وسواس خاصی داشته و آن را چندین بار اصلاح و ویرایش می‌کرده است. به دلیل همین اصلاحات متعدد، تغییرات زیاد و نسخه‌های زیادی از او به جا آمده است.

نکته دیگر این است که حافظ هیچ‌گاه به صورت جدی به تدوین دیوان خود نپرداخت و نسخه‌ای نهایی از آن را ارائه نکرد. دیوان حافظ حافظ به صورت یک کتاب و کل منسجم بعد از مرگ او جمع‌آوری شد. همین مسئله هم باعث شده هیچ نسخه قطعی‌ای از کار او وجود نداشته باشد.

حال فرض کنید که از ۱۷۰۰ نسخه خطی موجود، چند تصحیح می‌تواند روانه بازار شود؟ قطعا بی‌شمار تصحیح. هر پژوهشگر نظری دارد و بنابر نظر و دیدگاه خویش، تصمیم می‌گیرد تا تصحیحی که به نظر خود درست‌تر و صحیح‌تر است و به آنچه حافظ گفته نزدیک‌تر است را چاپ و منتشر کند.

با این وصف، اگر دنبال‌کننده جدی ادبیات فارسی نباشید، احتمالا نمی‌دانید که چه تصحیحی از دیوان حافظ بهتر است. البته در طی سال‌های متمادی، تصحیح‌های خوبی از حافظ منتشر شده‌اند که هر کدام جایگاه مخصوصی دارند. اما کاربری این تصحیح‌ها نیز متفاوت است. پس علاوه بر تصحیح خوب، باید کاربری آن تصحیح را نیز مد نظر قرار دهیم.

به‌سختی می‌توان یک تصحیح از میان تصحیح‌های فراوانی که بر دیوان حافظ انجام شده، انتخاب کرد و آن را پیشنهاد نمود. بزرگان زیادی بر دیوان حافظ کار کرده‌اند و سال‌ها برای تصحیح آن وقت صرف کرده‌اند.

اما در یک جمع‌بندی نهایی می‌توان گفت که در میان تصحیح‌های موجود از دیوان حافظ، چهار تصحیح اعتبار بیشتری دارند و قابل اعتمادترند. این پنج تصحیح عبارتند از: تصحیح قزوینی و غنی، تصحیح خانلری، تصحیح سایه، و تصحیح نیساری.

اگر مخاطب عادی ادبیات فارسی هستید و قصدتان فال گرفتن از دیوان حافظ و خواندن تفننی اشعار اوست، پیشنهاد می‌کنیم تصحیح قزوینی و غنی را انتخاب کنید. این تصحیح ۴۹۵ غزل از حافظ را درون خود دارد و توسط یکی از بزرگ‌ترین محققان ایرانی، یعنی علامه قزوینی بزرگ تصحیح شده است. این تصحیح دقت تصحیح‌های دیگر را ندارد، اما هم‌چنان قابل اعتناست و بسیار ارزنده است.

مرحوم خانلری برای این تصحیح از دیوان حافظ زحمت فراوانی کشید و اثرش را براساس ۱۴ نسخه خطی کهن تصحیح کرد. این بدان معناست که خانلری ۱۴ نسخه خطی را جلوی خود گذاشته و اشعار حافظ را در این چهارده نسخه بررسی کرده و آن چیزی که در نظرش از همه درست‌تر می‌آمده را انتخاب کرده است.

حافظ به سعی سایه نیز از نظر بسیاری یکی از بی‌اشکال‌ترین و بهترین تصحیح‌هایی است که از دیوان این شاعر بزرگ به چاپ رسیده است. هوشنگ ابتهاج برای تصحیح این اثر ۳۰ نسخه خطی باقی‌مانده از حافظ را بررسی کرده و درست‌ترین گزینه‌ها را انتخاب کرده است.

ابتهاج خود نیز شاعری چیره‌دست بود و علت این‌که بسیاری به تصحیح او اعتماد دارند، این است که معتقدند او انتخاب‌های شاعرانه درست‌تری داشته و بهتر عمل کرده است. سایه نیز ۴۸۴ غزل از حافظ را در تصحیح خود جای داده است. به جرأت می‌توان گفت تصحیح سایه یکی از بهترین تصحیح های دیوان حافظ است که در بازار وجود دارد.

البته این اولین بار نیست که یک شاعر دست به تصحیح دیوان حافظ می‌زند. احمد شاملو و حسین پژمان نیز از شاعران دیگری هستند که دیوان حافظ را تصحیح نموده‌اند. اما هیچ‌کدام از این آثار مقبولیت تصحیح سایه را پیدا نکرد.

تصحیح بعدی متعلق به سلیم نیساری است. او ۴۵ سال از عمر خود را صرف حافظ‌پژوهی کرد و این تجربه ارزنده را در تصحیح خود به نمایش گذاشت. نیساری در تصحیح خود از ۴۸ نسخه خطی باقی‌مانده از دیوان حافظ استفاده کرده که رقم بسیار بالایی است.

هر پژوهشگری می‌داند استفاده از ۴۸ نسخه خطی کاری بسیار صعب و دشوار است. اما نیساری به دلیل سابقه دیرین خود در حافظ‌پژوهی، چنین ریسکی را انجام داده و کاری بزرگ را تقبل کرده است. نیساری نیز ۴۸۵ غزل از حافظ را در تصحیح خود جای داده است.

دیوان حافظ به کوشش خلیل خطیب رهبر نیز چاپ شده است. این اثر یکی از شرح‌های معتبر حافظ است و بیشتر به کار دانشجویان ادبیات فارسی می‌خورد. شرح ابیات حافظ به درستی و دقت در این اثر داده شده و آن را بسیار قابل‌فهم‌تر کرده است.

البته اگر خودتان هم علاقه دارید تا شرح مختصری از هر بیت بخوانید و اطلاعاتتان را در زمینه ادبیات فارسی و شرح ابیات بالا ببرید، پیشنهاد می‌کنیم نسخه خطیب رهبر را انتخاب کنید. خطیب رهبر این اثر را براساس همان تصحیح غنی و قزوینی نوشته است.

اگر به دنبال این هستید تا شرحی مفصل از دیوان حافظ را مطالعه کنید، «شرح شوق» کار سترگی است که استاد حمیدیان آن را آغاز کرد و به پایان برد. «شرح شوق» حمیدیان نتیجه سال‌ها حافظ‌پژوهی اوست و شامل پنج جلد است. این کتاب پنج‌جلدی براساس تصحیح قزوینی و غنی شرح شده و از این تصحیح استفاده کرده است. البته «شرح شوق» را فقط به مخاطبان جدی ادبیات و دانشجویان ادبیات فارسی پیشنهاد می‌کنیم. چراکه حجم بسیار بالایی دارد و خواندن آن از حوصله مخاطب عادی خارج است. این کتاب برنده کتاب سال ادبیات هم شده است.