نور آبی عجیبی بر فراز اروپا از ایستگاه فضایی بین‌المللی دیده شد

امیر نیک‌رو

۱۰ آذر ۱۴۰۳ | ۱۱:۱۹ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۳ دقیقه

اواخر هفته‌ی پیش و زمانی که فضانوردان ساکن در ایستگاه فضایی بین‌المللی مثل همیشه مشغول فعالیت‌های خود بودند، نور آبی عجیبی بر فراز اروپا مشاهده کردند که دلیلی علمی آن جالب توجه است.

۸ اکتبر (۱۶ مهر) بود که «توماس پسکی» (Thomas Pesquet) فضانورد فرانسوی آژانس فضایی اروپا، با دوربین خود پدیده‌ای بسیار نادر را از ایستگاه فضایی بین‌المللی ثبت کرد و این هفته با توضیحاتی آن را به‌اشتراک گذاشته است.

عکس ثبت شده یک فریم از یک تایم‌لپس طولانی‌تر است و یک نور آبی انفجار-مانند را بر فراز اروپا نشان می‌دهد. اما این انفجار هیچ خسارتی بر جای نگذاشته است و حتی اغلب مردم هرگز متوجه چنین رویدادی نمی‌شوند.

این عکس در حقیقت پدیده‌ای بسیار تماشایی با نام «رویداد درخشان گذرا» (Transient Luminous Event) را نشان می‌دهد که مانند رعدوبرق است و در لایه‌های بالایی جو به سمت بالا ایجاد می‌شود.

رویدادهای درخشان گذرا که به‌عنوان رعدوبرق بالای جوی هم شناخته می‌شوند، مجموعه‌ای از پدیده‌های مرتبط هستند که در هنگام طوفان تندری (Thunderstorm) روی می‌دهند روی می‌دهند اما بسیار بالاتر از جایی هستند که رعدوبرق معمولی دیده می‌شود. این پدیده همچنین با وجود شباهت به رعدوبرق سازوکار نسبتا متفاوتی دارد.

منظره‌ای تماشایی که فضانورد روس از شفق قطبی و نورهایی عجیب ثبت کرد

در این پدیده «جت‌های آبی» (Blue Jets) وجود دارند که در پایین‌ترین بخش در استراتوسفر روی می‌دهد و توسط آذرخش ایجاد می‌شوند. اگر رعدوبرق پیش از عبور از ناحیه‌ی مثبت زیرین، در ناحیه‌ی با بار منفی بالایی طوفان پخش شود، صاعقه به سمت بالا روی می‌دهد و درخششی آبی رنگ از نیتروژن مولکولی ایجاد می‌کند.

زمین در شب از نگاه ایستگاه فضایی بین‌المللی
Credit: T. Pesquet, ESA/NASA

بخش دیگر این پدیده «روح» یا «اسپریت» (SPRITE) با رنگ قرمز است که نام آن کوتاه شده‌ی عبارت «آشفتگی استراتوسفری/مزوسفری ناشی از برق‌رسانی شدید در طوفان تندری» (Stratospheric/mesospheric Perturbations Resulting from Intense Thunderstorm Electrification) است.

این اسپریت‌ها تخلیه‌های الکتریکی بزرگ‌مقیاس هستند که بالای ابرهای رعدوبرق روی می‌دهند و اغلب به رنگ سرخ می‌درخشند. چنین پدیده‌ای ناشی از اختلالات رعدوبرق در لایه‌های پایین است و بسیار بالاتر از یک سلول طوفان روی شکل می‌گیرد. بخش محوتر نور قرمز در این پدیده هم ناشی از «اِلف‌ها» (ELVES) یا «انتشار نور و اختلالات فرکانس پایین بر اثر منابع پالس الکترومغناطیسی» (Emission of Light and Very Low Frequency perturbations due to Electromagnetic Pulse Sources) در یونوسفر است.

علاوه بر دو بخش آبی و قرمز، بخش دیگری با نام «ترول‌ها» (TROLLs) یا «خطوط نورانی نوری قرمز گذرا» (Transient Red Optical Luminous Lineaments) هم وجود دارد که مانند پدیده‌های «پیکسی» (Pixie) و «اشباح» (GHOSTS) پس از اسپریت‌های قوی ظاهر می‌شوند. می‌توان گفت که نامگذاری این پدیده‌ها برای دانشمندان بسیار سرگرم‌کننده بوده است!

پسکی لحظه‌ی نادری را ثبت کرد که بسیاری از این پدیده‌ها در آن دیده می‌شوند. او در توضیح عکس نوشت: «چیزی که درباره‌ی این رعدوبرق جذاب است این است که چند دهه پیش خلبانان گزارش‌هایی از مشاهده‌ی آن داده بودند اما دانشمندان از وجود آن‌ها اطمینان نداشتند. اما با گذشت چندین سال وجود الف‌ها تأیید شده است و اسپریت‌ها هم واقعی هستند و بسیار بر آب‌وهوا اثر می‌گذارند.»

اگرچه پسکی توضیح بیشتری درباره‌ی عکس نداده است اما این تصویر خاص می‌تواند آغاز یک جت آبی باشد اما به‌طور کامل به جت تبدیل نشده و به‌جای آن یک درخشش کوتاه‌تر و روشن‌تر شکل داده است.

زمین در شب از نگاه ایستگاه فضایی بین‌المللی
Credit: T. Pesquet, ESA/NASA

عکس‌برداری از این رویدادها از روی زمین بسیار دشوار است، زیرا هم ارتفاع فوق‌العاده زیادی در آسمان دارند و هم به‌طور مرتب توسط ابرهای طوفانی پنهان می‌شوند. علاوه بر این چنین پدیده‌هایی معمولا فقط برای چند میلی‌ثانیه دوام دارند.

با در نظر گرفتن همه‌ی این‌ها، ایستگاه فضایی بین‌المللی مکانی بسیار مناسب برای جست‌وجوی این رویدادهای گذراست، به‌ویژه اگر یک دوربین به ثبت تایم‌لپس بپردازد. تاکنون برخی از این رویدادها توسط فضانوردان و تعداد اندکی هم از روی زمین ثبت شده است.

به گفته‌ی پسکی ایستگاه فضایی بین‌المللی مکان بسیار مناسب برای چنین رصدهایی است، زیرا بالای خط استوا حرکت می‌کند که طوفان‌های بیشتری در آن روی می‌دهد. او افزود: «این یک رویداد بسیار نادر است و ما در خارج آزمایشگاه اروپایی کلمبوس در ISS تأسیساتی اختصاصی را برای مشاهده‌ی این رعدوبرق‌ها درنظر گرفته‌ایم.»

زمین اما تنها جایی نیست که رعدوبرق بالای جوی در آن روی می‌دهد و پژوهشگران دریافته‌اند که در مشتری هم پدیده‌ی اسپریت‌های آبی وجود دارد. در هر صورت این یک پدیده‌ی جالب توجه از نظر علمی و البته بسیار تماشایی به‌شمار می‌رود که ایستگاه فضایی بین‌المللی فرصت رصد مناسب آن را فراهم کرده است.