شما ADHD ندارید، احتمالا یک خیالباف هستید!
همه‌ی ما گهگاهی حواس‌مان پرت میشود و در نهایت مشغول خیالپردازی می‌شویم، اما برای برخی افراد، این خیالپردازی می‌تواند بیشتر از یک اتفاق رایج و ساده باشد و باعث ایجاد مشکلاتی در محل کار یا مدرسه شود. از آنجایی که خیالپردازی اغلب به عنوان نوعی از بی‌توجهی در نظر گرفته میشود، معمولاً توسط درمانگران و عموم جامعه به «اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی» (ADHD) ربط داده میشود، اما حقیقت این است که خیالپردازی بیش از حد می‌تواند همچنین نشانه‌ای از اختلالی به نام «خیالپردازی ناسازگار» (Maladaptive Daydreaming) باشد.
اختلال خیالپردازی ناسازگار (و نشانه‌ی اصلی آن یعنی تمرکز بیش از حد روی عوامل حواس‌پرتی) گاهی اوقات حتی توسط خبره‌ترین درمانگران به راحتی با ADHD اشتباه گرفته میشود که خود منجر به تشخیص و درمان نادرست این اختلال میشود. در واقع غیرعادی نیست که ADHD و خیالپردازی ناسازگار با هم اشتباه گرفته شوند، زیرا بسیاری از مردم بر این باورند که علایم این دو اختلال یکسان است، اما اینطور نیست.
افراد مبتلا به ADHD اغلب به عنوان افرادی «خیالباف» در نظر گرفته می‌شوند و به دلیل غوطه‌ور شدن در فکر و خیالاتشان مورد سرزنش قرار می‌گیرند. اما حقیقت این است که اختلالات و مشکلات روانی دیگری هم مثل اختلال خیالپردازی ناسازگار وجود دارند که به واسطه‌ی آنها فرد مدت زمان زیادی را در فکر و خیال سپری می‌کند. مشکلی که در این رابطه به وجود می‌آید این است که گاهی اوقات حتی روان‌درمانگران حرفه‌ای هم علت بروز این نشانه‌ها را به درستی تشخیص نمی‌دهند و آنها را به شکلی کلیشه‌ای به اختلال ADHD منتسب می‌کنند.
در ادامه‌ی این مطلب از دیجی‌کالا مگ، ما یاد می‌گیریم که چه عواملی این دو اختلال را از هم متمایز می‌کند و با علائم و نشانه‌های منحصر به فرد و مشترک این دو اختلال آشنا می‌شویم، سپس رویکردهای درمانی منحصر به فرد هر یک از این اختلال‌ها را با هم مرور می‌کنیم. پس اگر شما هم فکر می‌کنید به اختلال ADHD مبتلا هستید، توصیه‌ی ما به شما این است که در ادامه همراه ما باشید تا با علت واقعی بروز مشکلات‌تان آشنا شوید.
همه‌ی ما ADHD داریم!
می‌گویند افراد مبتلا به ADHD در هنگام مطالعه، پس از خواندن تنها ۲ خط و رسیدن به یک کلمه‌ی خاص وارد دنیای فکر و خیال می‌شوند و برای مدت‌ها خیالپردازی می‌کنند و از یک مفهوم ذهنی به سراغ مفهوم دیگر می‌روند. سپس بعد از گذشت مدتی نسبتا طولانی ممکن است ناگهان متوجه این مسأله بشوند که یادشان رفته قصدشان مطالعه برای امتحان فردا بوده و دیگر برای ادامه‌ی مطالعه انرژی و توانی نداشته باشند.
اما بیایید رو راست باشیم، برای کدام یک از ما تا به حال این مسأله اتفاق نیفتاده؟ کدام یک از ما درست وسط انجام وظایف کاری‌مان مشغول خیالپردازی در مورد قرار ملاقات عاشقانه‌مان نشده‌ایم؟
مگر غیر از این است که بزرگ‌ترین نشانه‌ی ADHD خیالپردازی افراطی و غیرقابل کنترل است؟ پس آیا همه‌ی ما به ADHD مبتلا هستیم؟
در واقع برای خیلی‌ها این سوال مطرح میشود که آیا همه افراد ADHD دارند؟ زیرا همه ما هر از گاهی علائمی از این اختلال را از خود نشان می‌دهیم. در پاسخ به این سوال باید گفت مقوله‌ها و شرایط خاصی وجود دارد که ADHD را در مواردی خاص به یک اختلال تبدیل می‌کند. در واقع در مورد اختلال ADHD مجموعه‌ای از علائم فراگیر وجود دارند که کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند و باعث بروز اختلال در دو یا چند حوزه‌ی مختلف از زندگی می‌شوند.
این حوزه‌ها شامل محیطهای اجتماعی، تحصیلی/کاری و یا زندگی شخصی/خانوادگی می‌شوند. در واقع اگر گاهی اوقات خیالپردازی می‌کنید، اما در غیر این صورت به سایر وظایف شخصی و اجتماعی خود عمل می‌کنید، ADHD ندارید، با این حال ممکن است از اختلال «خیالپردازی ناسازگار» رنج ببرید که خود می‌تواند مشکلات دیگری برای فرد ایجاد کند.
در حقیقت بین یک متفکر خلاق که زیاد خیالپردازی می‌کند و داشتن معیارهای تشخیصی ADHD تفاوت وجود دارد. وقتی ADHD ندارید، به راحتی می‌توانید خود را از حالت خیالپردازی خارج کنید. اما هنگامی که شما ADHD دارید، فرایند خیالپردازی تشدید شده و برای مغز بسیار دشوار است که خود را با واقعیت موجود انطباق دهد و فرایندهای خودتنظیمی را اجرا کند. این مسأله تا حدی به توانایی مغز برای انتقال خود از کاری به کار دیگر مرتبط است.
وقتی ADHD ندارید، می‌توانید کارها را نسبتاً آسان شروع و متوقف کنید. اما در مورد اختلال ADHD، این توانایی خود تنظیمی مختل میشود. افراد مبتلا به ADHD ممکن است تشخیص ندهند که درگیر خیالپردازی هستند و در خاتمه دادن به این فرایند با مشکل مواجه شوند. اما فکر می‌کنید شرایط برای کسی که به اختلال «خیالپردازی ناسازگار» مبتلا است به چه شکل است؟
افراد مبتلا به اختلال ADHD ممکن است در هنگام خیالپردازی بیش از حد بر روی خیالات خود تمرکز کنند. این حالت شدیدتر از آن چیزی است که افراد عادی هنگام خیالپردازی تجربه می‌کنند. وقتی افراد مبتلا به ADHD خیالپردازی می‌کنند، حتی اگر نام آنها را صدا بزنید، ممکن است صدای شما را نشنوند. ممکن است لازم باشد درست در مقابل فرد بایستید تا توجه او را جلب کنید. این مسأله می‌تواند مشکلاتی را در روابط اجتماعی، مسائل تحصیلی یا در محل کار فرد ایجاد کند.
بنابراین در حالی که همه ما هر از گاهی خیالپردازی می‌کنیم، در مورد اختلال ADHD این یک پدیده یک رفتار متمرکز و شدید است که بر عملکرد روزمره‌ی فرد تأثیر می‌گذارد.
خیالپردازی ناسازگار، برادر ناتنی ADHD
خیالپردازی ناسازگار وضعیتی است که باعث میشود فرد بیش از حد خیالپردازی کند. اگر فردی خیالپردازی ناسازگاری داشته باشد، ممکن است ساعت‌ها خیالپردازی کند، تا جایی که ممکن است این کار به رفتاری وسواس‌گونه تبدیل شود. رویاهای این افراد بسیار واضح و دقیق هستند و می‌توانند داستان‌ها و شخصیت‌های پیچیده‌ای داشته باشند.
خیالپردازی ناسازگار با برخی از اختلالات مربوط به سلامت روان مانند اضطراب، افسردگی، اختلالات تجزیه‌ای و اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) مرتبط است. تصور میشود که این اختلال بیشتر بر کودکان، نوجوانان و بزرگسالانی که سابقه‌ی سوءاستفاده یا ضربه روحی دارند تأثیر می‌گذارد، اگرچه همیشه اینطور نیست.
افراد مبتلا به اختلال خیالپردازی ناسازگار، رویاهایی خودخواسته، واضح و همه جانبه دارند که در عملکرد روزانه‌ی آنها اختلال ایجاد می‌کند. افراد مبتلا به ADHD در حفظ تمرکز روی مسایل مختلف مشکل دارند. آنها به راحتی حواسشان پرت میشود و فراموش می‌کنند که چکار قرار بود بکنند. بر اساس مطالعاتی که در ژورنال روانشناسی بالینی منتشر شده است، از آنجایی که علائم ADHD و خیالپردازی ناسازگار با هم همپوشانی دارند، ممکن است برخی از بیماران از سوی درمانگران تشخیص‌های نادرست دریافت کنند.
این مطالعه نشان داد که ۲۱ درصد از ۸۳ شرکت کننده‌ای که تشخیص ADHD داشتند، همچنین معیارهای تشخیصی خیالپردازی ناسازگار را نیز داشتند. این مطالعه نشان همچنین داد: «در برخی موارد در مورد (افرادی) که علائم ADHD را از خود نشان می‌دهند، خیالپردازی ناسازگار ممکن است تصویر بالینی بهتری نسبت به تشخیص ADHD، از آنها ارائه دهد» و همچنین در ادامه نویسنده اضافه کرد که تشخیص نادرست ممکن است پیامدهای درمانی جدی در پی داشته باشد.
خیالپردازی ناسازگار در مقابل ADHD
افراد مبتلا به ADHD و خیالپردازی ناسازگار غالبا این علائم را به اشتراک می‌گذارند:
- آنها شدیدا از حس تعلیق ناراحت می‌شوند.
- آنها به راحتی حواسشان پرت میشود و به نظر می‌رسد از محیط اطراف خود بی‌خبرند.
- مشکل خواب دارند.
در زیر شباهت‌ها و تفاوت‌های کلیدی بین افراد مبتلا به ADHD و خیالپردازی ناسازگار آمده است:
فانتزی کنترل شده در مقابل افکار سرگردان
خیالپردازی ناسازگار: با درگیر شدن در خیالپردازی هدفمند و شدید که ساعت‌ها به طول می‌انجامد، برخی افراد تصمیم می‌گیرند در دنیای فانتزی درونی خود غوطه‌ور شوند و در آنجا گم شوند. بسیاری از خیالبافان ناسازگار به واقعیت‌های جایگزینی که ایجاد کرده‌اند معتاد می‌شوند.
ADHD: سرگردانی ذهن به واسطه‌ی ADHD غیرعمدی و پراکنده است و اغلب امکان پرش از یک ایده به سناریوی دیگر را فراهم می‌کند.
فرایند گسست در مقابل تمرکز بیش از حد
خیالپردازی ناسازگار: گسست به معنای جدا شدن عمدی از محیط و بدن خود برای اجتناب از تجربه‌ی آن‌هاست. ماهیت تجزیه‌ای خیالپردازی ناسازگار می‌تواند منجر به نادیده گرفتن مسئولیت‌های کوتاه مدت و بلند مدت شود.
ADHD: در حالت تمرکز بیش از حد، افراد مبتلا به ADHD ساعت‌ها به شدت بر روی یک مسأله مورد علاقه یا فعالیت خاص متمرکز می‌شوند. این مسأله می‌تواند مانند حالت گسست به نظر برسد و باعث جدا شدن فرد از محیط اطراف شود. با این حال، تمرکز بیش از حد معمولاً توسط محرک‌های خارجی، مانند یک بازی رایانه‌ای یا یک علاقه‌مندی جدید، تحریک میشود و معمولاً خود به خود و کنترل نشده است.
درمان خیالپردازی ناسازگار در مقابل درمان ADHD
خیالپردازی ناسازگار: برخی از خیال‌پردازان ناسازگار در این مطالعه گزارش دادند که وضعیت آنها با مصرف داروهای محرک بدتر شده است که دلیل آن «تمرکز بیشتر» بر روی تخیلات است.
ADHD: سرگردانی ذهنی مرتبط با ADHD با محرک‌ها و سایر داروهایی که تمرکز و توجه را هدف قرار می‌دهند قابل کنترل است.
همپوشانی علائم افسردگی، تنهایی و عزت نفس پایین
خیالپردازی ناسازگار: بر اساس این تحقیق، پریشانی عاطفی ممکن است زمینه‌ساز خیالپردازی ناسازگار باشد. در واقع ما هنوز اطلاعات پیوسته و طولانی مدت در مورد عوامل خطرساز برای بروز خیالپردازی ناسازگار نداریم، اما قطعاً بین این اختلال با اضطراب اجتماعی همبستگی وجود دارد. بسیاری از افراد مبتلا به خیالپردازی ناسازگار توضیح داده‌اند که چگونه خیالپردازی به آنها کمک می‌کند از یک واقعیت خشن (مانند تروما، افسردگی، اضطراب، و اضطراب اجتماعی) فرار کنند.
ADHD: این مطالعه نشان داد که افراد مبتلا به ADHD و خیالپردازی ناسازگار بیشتر از افسردگی، تنهایی و اعتماد به نفس پایین رنج می‌برند. در واقع ADHD معمولا یک بیماری ژنتیکی است و تصور نمی‌شود که نتیجه مستقیم تروما باشد.
این مطالعه خیالپردازی ناسازگار را به عنوان یک «پدیده ذهنی مستقل» توصیف می‌کند که اغلب به عنوان یک عارضه جانبی، کمبود توجه ایجاد میشود. این مسأله باعث میشود که برخی از پزشکان معالج معیارهای ADHD را در مورد شخص برآورده شده ببینند، اما نه لزوماً برعکس.
علائم و نشانه‌های رایج ADHD
چند نشانه‌ی رایج در مورد ADHD وجود دارد که ممکن است فرد مبتلا به این اختلال آنها را تجربه کند، از جمله:
- فقدان مهارت‌های سازماندهی و نظم‌بخشی
- کنترل ضعیف تکانه‌ها و تصمیمات ناگهانی
- حواس‌پرتی راحت
- مشکل تمرکز بر روی یک کار در یک زمان
- فراموش کردن مسایل
- مهارت‌های اجتماعی ضعیف به عنوان مثال. قطع حرف مردم یا گفتن حرف اشتباه در زمان نامناسب
- بی‌قراری زیاد/ نمی‌تواند برای مدت طولانی بی‌حرکت بنشیند
- اشتباهات ساده‌لوحانه
- خیال بافی
فردی که دارای ADHD است، با تمرکز روی مسایل مهم مشکل دارد و بنابراین علائم آنها بیشتر به سازماندهی ضعیف و اشتباهات قابل اجتناب در کارشان به دلیل‌عدم تمرکز و بی‌توجهی مربوط میشود. برخی از افراد مبتلا به ADHD هم علائم مربوط به بیش فعالی را بیشتر از علائم بی‌توجهی تجربه می‌کند. این بدان معنی است که مسایلی مانند بی‌قراری و تکانه‌های فیزیکی در بین آنها شایع‌تر خواهند بود. این نوع ADHD در پسران شایع‌تر است و تشخیص آن آسان‌تر است.
علائم و نشانه‌های رایج خیالپردازی ناسازگار
همه افراد گهگاهی خیالپردازی می‌کنند، بنابراین تمایز بین خیالپردازی معمولی و خیالپردازی ناسازگار ضروری است. برخی از رایج‌ترین نشانه‌های خیالپردازی ناسازگار عبارت‌اند از:
- انتخاب عمدی خیالپردازی
- خیالپردازی برای مدت زمان طولانی، که گاهی اوقات به چند ساعت می‌رسد.
- رویاهای بسیار دقیق و واضح
- رویاهای پیچیده با شخصیت‌ها و سناریوهای کامل
- قطع ارتباط با آنچه در اطراف آنها می‌گذرد.
علاوه بر علائم فیزیکی خیالپردازی ناسازگار که در بالا ذکر شد، علائم دیگری نیز وجود دارد که به احساس ناسازگاری خیال پردازان در طول یا بعد از یک دوره خیالپردازی اشاره دارد. این علائم عبارت‌اند از:
- خیالپردازی با ایده‌ی شرکت در رویدادها و فعالیت‌های اجتماعی
- نرسیدن به به ضرب‌الاجل و مهلت‌های مقرر در محل کار یا مدرسه به دلیل حواس پرتی با خیالپردازی
- احساس گناه در مورد خیالپردازی زمانی که شروع به تأثیرگذاری بر دیگر جنبه‌های زندگی روزمره، مانند کار یا مدرسه می‌کند.
- احساس اجبار نسبت به به خیالپردازی و احساس ناراحتی زمانی که نمی‌توانند.
- می‌خواهد خیالپردازی را متوقف کرده یا کاهش دهد اما نمی‌تواند.
خیال‌پردازان ناسازگاری که رویاپردازی شدید را تجربه می‌کنند، اغلب عزت نفس پایینی دارند و از آن به عنوان مکانیزمی برای مقابله با رویدادهای زندگی واقعی استفاده می‌کنند، اگرچه همیشه اینطور نیست.
درمان خیالپردازی ناشی از ADHD
همانطور که گفته شد، خیالپردازی طبیعی است و اغلب راهی برای بروز خلاقیت و قدرت تخیل افراد برای مدتی کوتاه است. شما هم اگر هر از گاهی صرفا خیالپردازی می‌کنید و این مسأله هیچ تاثیری بر زندگی روزمره شما ندارد، جای نگرانی نیست. با این حال، اگر ADHD دارید و خیالپردازی مرتبط با ADHD را تجربه می‌کنید، کارهایی وجود دارد که می‌توانید برای حفظ تمرکز خود انجام دهید.
تمرین ذهن‌آگاهی
طبق یک مطالعه که در سال ۲۰۱۷ انجام شده، بزرگسالان مبتلا به ADHD که تکنیک‌های ذهن آگاهی را به طور منظم اجرا می‌کردند، دریافتند که می‌توانند توجه و تمرکز خود را بهبود بخشند. انواع مختلفی از تکنیک‌های بهبود تمرکز حواس وجود دارد که می‌توانید به وسیله‌ی آنها سعی کنید تمرکز خود را بهبود ببخشید و زمانی که احساس می‌کنید ذهنتان سرگردان است در مسیر درست بمانید. این تمرینات شامل مدیتیشن، تمرینات تنفسی و یوگا هستند.
درمان شناختی رفتاری (CBT)
درمان شناختی رفتاری نوعی درمان است که با هدف کمک به شما در شناسایی الگوهای فکری غیرمفید و جایگزین کردن آنها با الگوهای درست، طراحی شده است. این شیوه‌ی درمانی برای کمک به مدیریت طیف گسترده‌ای از مشکلات و اختلالات، از جمله اضطراب، افسردگی و OCD استفاده میشود، اما همچنین می‌تواند برای افراد مبتلا به ADHD که خیالپردازی مرتبط با ADHD را تجربه می‌کنند مفید باشد. این مسأله به این دلیل است که خیالپردازی ADHD یک رفتار غیر مفید است، و از طریق درمان‌شناختی رفتاری، می‌توانید یاد بگیرید که علایم شروع به خیالپردازی را شناسایی کنید و سعی کنید آنها را متوقف کنید.
دارو درمانی
در صورتی که خیالپردازی مرتبط با ADHD در سایر زمینه‌های زندگی مشکل ساز شود، دارو ممکن است به درمان بی‌توجهی گسترده‌تر کمک کند.
درمان خیالپردازی ناسازگار
خیالپردازی ناسازگار به خودی خود یک اختلال نیست و بنابراین هیچ درمان ساختارمندی برای آن وجود ندارد. با توجه به شیوع آن در افراد مبتلا به سایر مشکلات مربوط به سلامت روان، درمان بیماری اصلی می‌تواند به شما کمک کند تا خیالپردازی ناسازگار را تحت کنترل خود درآورید، اما اگر فقط خیالپردازی ناسازگار دارید و مشکل دیگری ندارید، گزینه اصلی درمانی شما روان‌درمانی خواهد بود. به ویژه درمان شناختی رفتاری.
مانند خیالپردازی مرتبط با ADHD، درمان شناختی رفتاری می‌تواند به شما کمک کند تا رفتارهای غیر مفید خود را شناسایی کرده و طرز فکر خود را تغییر دهید، به خصوص اگر احساس می‌کنید همیشه مجبور به خیالپردازی هستید.
منابع: Psychology Today, ADDitude Magazine, Your Brain Friend, The ADHD Centre
