هر آنچه که باید درباره‌ی افت تحصیلی کودکان بدانید
هیچ پدر و مادری نیست که آرزوی دیدن موفقیت فرزندش را نداشته باشد. موفقیت تحصیلی یکی از همین عرصه‌هاست که گاهی اوقات، با چالش افت تحصیلی روبه‌رو می‌شود. اما افت تحصیلی چیست و چطور می‌توانیم با آن مقابله کنیم؟ تصور کنید فرزندتان همیشه معدل بالایی داشته و به راحتی از پس امتحانات بر می‌آمده. اما ناگهان نمره‌هایش کاهش پیدا می‌کند و دیگر علاقه‌ای به درس خواندن ندارد. این موضوع میتواند نشانه‌ای از افت تحصیلی باشد. افت تحصیلی به معنی کاهش عملکرد دانش‌آموز در یک یا چند درس نسبت به گذشته است. این کاهش عملکرد میتواند به صورت کاهش نمرات، عدم تمرکز در کلاس درس و انجام ندادن تکالیف خود را نشان دهد. در این مطلب از دیجی‌کالا مگ قرار است به صورت مفصل درباره‌ی این معضل صحبت کنیم و ببینیم راه حل چیست.
افت تحصیلی در کودکان چیست؟
بررسی دلایل ایجاد افت تحصیلی در کودکان
آشنایی با نشانه‌های افت تحصیلی در کودکان
چطور می‌توانیم با افت تحصیلی در کودکان مقابله کنیم؟
نقش مراجعه به روانشناس کودک برای مقابله با افت تحصیلی در کودکان
افت تحصیلی در کودکان چیست؟
در دنیای رنگارنگ کودکی گاهی اوقات رنگ شادی و انرژی از صورت درس و مدرسه می‌رود. نمره‌ها مثل برگ‌های پاییزی رو به زردی می‌روند و اشتیاق برای یادگیری کم و کمتر می‌شود. اینجاست که پدیده‌ی افت تحصیلی خودش را نشان می‌دهد؛ پدیده‌ای که مثل مه غلیظی آینده‌ی روشنی که برای فرزندمان متصور بودیم را مبهم و ناشناس می‌کند. اما دقیقا منظور از افت تحصیلی چیست و این مه غلیظ چطور ایجاد می‌شود؟
به زبانی ساده افت تحصیلی به معنی کاهش عملکرد دانش‌آموز در یک یا چند درس، نسبت به گذشته است. این کاهش عملکرد میتواند در قالب‌های مختلفی مثل کاهش قابل توجه نمرات، عدم تمرکز و حواس‌پرتی در کلاس، بی‌علاقگی به انجام تکالیف و شرکت در فعالیت‌های کلاسی و حتی در مواردی به صورت اضطراب و استرس شدید قبل از امتحانات خودش را نشان دهد. این نشانه‌ها مثل چراغ‌های خطری هستند که به ما هشدار می‌دهند که چیزی سر جای خودش نیست.
افت تحصیلی را می‌توان به ترک‌هایی کوچک در سد استواری تشبیه کرد که اگر به موقع شناسایی و ترمیم نشوند، به سد اصلی آسیب جدی وارد می‌کنند. اینجا سد استوار، آینده و موفقیت فرزند ماست و ترک‌های کوچک، همان نشانه‌های اولیه‌ی افت تحصیلی هستند. والدین آگاه و هوشیار هم همان نگهبانان دلسوزی هستند که با دیدن اولین ترک‌ها، به فکر چاره می‌افتند و اجازه نمی‌دهند که سد آرزوهای فرزندشان فرو بریزد.
اما گاهی اوقات این افت تحصیلی به اشتباه با کاهش موقت نمرات اشتباه گرفته می‌شود. درست مثل اینکه یک مسابقه‌ی دو را در نظر بگیریم. ممکن است دونده‌ای در یک مسیر کوتاه از رقبای خود عقب بماند اما این به معنی شکست و ناکامی او در کل مسابقه نیست. مهم این است که او با انگیزه و اراده‌ای قوی‌تر به مسیر خود ادامه دهد و برای رسیدن به خط پایان تلاش کند. در مورد افت تحصیلی هم همین طور است. ممکن است فرزند ما در یک دوره‌ی زمانی کوتاه به دلایل مختلفی مثل بیماری، و مشکلات عاطفی دچار کاهش موقت نمرات شود اما این موضوع نباید ما را ناامید و دلسرد کند.
مهم این است که ما با حفظ آرامش با فرزندمان گفتگو کنیم، دلیل این کاهش انگیزه و افت تحصیلی را پیدا کنیم و با همکاری و همدلی برای رفع آن تلاش کنیم. فراموش نکنیم که کودکان مثل گیاهانی هستند که برای رشد و شکوفایی نیاز به آبیاری، نور مناسب و مراقبت دائمی دارند. با حضور گرم و حمایتگرانه‌ی خود در کنارشان، می‌توانیم شاهد شکوفایی استعدادها و رسیدن آن‌ها به قله‌های موفقیت باشیم.
بررسی دلایل ایجاد افت تحصیلی در کودکان
چه عواملی باعث می‌شوند که رنگ شادی و انرژی از چهره درس و مدرسه کودک ما رخت ببندد؟ برای پیدا کردن ریشه‌های این مساله باید با دقت و حوصله به دنیای کودکمان قدم بگذاریم. گاهی اوقات ریشهی این مساله درون خانه و در روابط عاطفی خانواده پنهان شده است. مشکلات خانوادگی مثل اختلافات والدین، طلاق یا فوت یکی از اعضای خانواده میتواند ضربه‌ی روحی عمیقی به کودک وارد کند و تمرکز و اشتیاق او را برای یادگیری از بین ببرد. گاهی هم این مشکلات ریشه‌ای درونی دارند و به سلامت روان کودک باز می‌گردند. اضطراب، افسردگی و اختلالات یادگیری مثل موانعی نامرئی بر سر راه یادگیری قرار می‌گیرند و باعث افت تحصیلی کودک می‌شوند.
علاوه بر مسائل خانوادگی و روانی، روابط اجتماعی کودک هم نقش بسیار مهمی در انگیزه و عملکرد تحصیلی او ایفا می‌کند. کودکی که در مدرسه توسط همسالان خود مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد احساس طردشدگی می‌کند و اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهد. طبیعتا کودک با این طیف از احساسات نمی‌تواند در فضای مدرسه احساس امنیت و آرامش داشته باشد و با تمرکز کافی به یادگیری بپردازد. همچنین نداشتن مهارت‌های اجتماعی مناسب و ناتوانی در برقراری ارتباط موثر با همسالان هم میتواند باعث انزوا و گوشه‌‌گیری کودک شده و در نهایت منجر به افت تحصیلی او شود.
از سوی دیگر، عوامل مرتبط با شیوه‌ی یادگیری و عادت‌های مطالعه‌ای کودک هم از اهمیت بالایی برخوردارند. نداشتن برنامه‌ریزی درسی مناسب، عدم تمرکز و حواس‌پرتی حین مطالعه و عدم آشنایی با روشهای صحیح مطالعه و یادداشت برداری همگی از جمله عواملی هستند که میتوانند باعث افت تحصیلی کودک شوند. در نهایت نباید فراموش کرد که عوامل فیزیولوژیکی مثل تغذیهی نامناسب، کمخوابی و کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن هم میتوانند انرژی و تمرکز لازم برای یادگیری را در کودک کاهش دهند. بنابراین برای پیدا کردن ریشهی افت تحصیلی در کودکان باید با دیدی باز و چند بُعدی به تمام جنبه‌های زندگی او توجه کنیم.
اگر بخواهیم لیستی از مهمترین عوامل موثر بر افت تحصیلی کودکان داشته باشیم، به لیست زیر می‌رسیم:
- مشکلات خانوادگی: اختلافات والدین، طلاق، فوت یکی از اعضای خانواده و اتفاقاتی از این دست میتوانند تاثیرات منفی بر روحیه و در نتیجه عملکرد تحصیلی کودک داشته باشند.
- مشکلات روانی: اضطراب، افسردگی و اختلالات یادگیری میتوانند تمرکز کودک را مختل کرده و باعث افت تحصیلی شوند.
- مشکلات اجتماعی: قلدری، مسخره شدن توسط همسالان یا نداشتن دوست میتوانند باعث بی‌انگیزگی و افت تحصیلی در کودکان شوند.
- روشهای نادرست مطالعه: استفادهی نادرست از روشهای مطالعه و نداشتن برنامه‌ریزی درسی میتوانند باعث کاهش بازدهی و افت تحصیلی شوند.
- تغذیهی نامناسب و کمخوابی: تغذیهی سالم و خواب کافی نقش مهمی در سلامت جسمی و ذهنی کودکان و در نتیجه عملکرد تحصیلی آن‌ها دارند.
آشنایی با نشانه‌های افت تحصیلی در کودکان
احتمالا از خودتا می‌پرسید که چگونه می‌توانیم قبل از اینکه ترک‌های کوچک سد آرزوهای فرزندمان را فرو بریزند، آن‌ها را شناسایی کنیم؟ افت تحصیلی مثل یک بیماری مرموز و مخفی است که ابتدا نشانه‌های آشکار و واضحی ندارد اما با کمی دقت و مشاهدهی رفتار و عملکرد کودک، می‌توان به وجود آن پی برد. اولین و مهمترین نشانه، کاهش قابل توجه نمرات کودک در یک یا چند درس نسبت به گذشته است. اگر فرزند ما که همیشه نمرات خوبی در درس ریاضی می‌گرفت، ناگهان با کاهش شدید نمره در این درس مواجه شد، باید به دنبال دلیل این افت ناگهانی باشیم.
علاوه بر کاهش نمرات، بی‌علاقگی و عدم تمرکز کودک نسبت به درس و مدرسه نیز از نشانه‌های هشداردهنده محسوب می‌شوند. اگر فرزندمان که همیشه با اشتیاق برای رفتن به مدرسه آماده می‌شد و با هیجان از فعالیت‌های کلاسی صحبت می‌کرد، ناگهان بی‌میل و بی‌حوصله شده و تمایلی برای رفتن به مدرسه و انجام تکالیفش ندارد، باید به این تغییر رفتار مشکوک شویم. همچنین عدم تمرکز و حواس‌پرتی در کلاس درس و ناتوانی در دنبال کردن صحبت‌های معلم هم از دیگر نشانه‌های افت تحصیلی محسوب می‌شوند. کودکی که دچار افت تحصیلی شده است، اغلب در انجام تکالیف مدرسه هم با مشکل مواجه می‌شود. انجام ندادن تکالیف، بهانه‌تراشی برای فرار از درس خواندن و کامل نکردن تمرین‌ها همگی میتوانند زنگ خطری برای والدین باشند.
در بعضی موارد هم افت تحصیلی خود را با نشانه‌های فیزیکی و عاطفی مثل سردرد، دل‌درد، بی‌خوابی، پرخاشگری و اضطراب نشان می‌دهد. در چنین مواردی والدین باید با دقت و حوصله به حرف کودکشان گوش دهند و با مشاهدهی هرگونه تغییر رفتار غیرعادی در او، در اولین فرصت با یک مشاور متخصص در زمینه‌ی کودک و نوجوان مشورت کنند. به یاد داشته باشیم که تشخیص به موقع و اقدام سریع در مراحل اولیه‌ی افت تحصیلی، نقش بسیار مهمی در پیشگیری از عواقب منفی آن در آینده دارد. مثل هر بیماری دیگری، هرچه زودتر متوجه بیماری شویم و درمان را شروع کنیم، شانس بهبودی کامل بیشتر خواهد بود.
چطور می‌توانیم با افت تحصیلی در کودکان مقابله کنیم؟
حال که با دقت نگهبانان دلسوز ترک‌های کوچک سد را شناسایی کردیم، باید آستین‌ها را بالا بزنیم و برای ترمیم آن اقدام کنیم. اما چطور می‌توانیم با افت تحصیلی فرزندمان مقابله کنیم و او را به مسیر رشد و پیشرفت بازگردانیم؟ اولین قدم برای رفع هر مشکلی، پیدا کردن ریشه و علت ایجاد آن است. همانطور که گفتیم افت تحصیلی میتواند دلایل متعددی داشته باشد؛ بنابراین برای پیدا کردن علت اصلی آن باید با دقت و حوصله به حرف کودکمان گوش دهیم، رفتار او را زیر نظر بگیریم و با او صحبت کنیم. در بعضی موارد هم لازم است با معلمان و مشاور مدرسه هم در این زمینه مشورت کنیم تا با کمک آن‌ها به درک بهتری از علت‌های افت تحصیلی فرزندمان برسیم.
بعد از شناسایی علت اصلی افت تحصیلی، نوبت به اقدام و عمل می‌رسد. اگر ریشهی این مساله درون خانه و مشکلات خانوادگی است، باید با ایجاد فضایی آرام و سرشار از عشق و محبت در خانه و همچنین تقویت روابط عاطفی بین اعضای خانواده، به کودک کمک کنیم تا دوباره احساس امنیت و آرامش کند. در صورتی که علت افت تحصیلی به مشکلات روانی کودک باز می‌گردد، باید در نخستین فرصت از یک روانشناس کودک و نوجوان کمک بگیریم و با پیگیری منظم جلسات مشاوره و درمان، به او کمک کنیم تا بر مشکلاتش غلبه کرده و سلامت روان خود را بازیابد.
فراموش نکنیم که مقابله با افت تحصیلی یک مسؤولیت مشترک بین والدین، معلمان و خود کودک است و با همکاری و هماهنگی این سه ضلع می‌توان بر این مشکل غلبه کرد. حمایت عاطفی از کودک، تقویت اعتماد به نفس در او، کمک به کودک برای پیدا کردن روشهای مطالعه موثر، ایجاد فضایی آرام و مناسب برای مطالعه در خانه، تعیین اهداف واقع‌بینانه و قابل دستیابی و همچنین تاکید بر اهمیت تلاش و پشتکار در رسیدن به موفقیت از جمله مهمترین اقداماتی هستند که میتوانند در این مسیر به ما و فرزندمان کمک کنند. با یاری یکدیگر می‌توانیم دست در دست فرزندمان، از این مسیر سخت عبور کنیم و او را به سوی آینده‌ای روشن و امیدبخش رهنمون شویم. به یاد داشته باشید که افت تحصیلی پایان دنیا نیست و با شناسایی به موقع و انتخاب راهکارهای مناسب، می‌توان آن را برطرف کرده و زمینه را برای رشد و شکوفایی مجدد فرزندتان فراهم کرد.
نقش مراجعه به روانشناس کودک برای مقابله با افت تحصیلی در کودکان
نقش روانشناس کودک در این میان بسیار پر رنگ و گاهی حتی کلیدی است. همانطور که گفتیم افت تحصیلی همیشه سطحی نیست و گاهی ریشه در مسائلی دارد که از چشم والدین پنهان مانده است. در این زمان مراجعه به یک روانشناس کودک متخصص و با تجربه میتواند مثل روشن کردن یک چراغ در دل تاریکی باشد.
روانشناس کودک با استفاده از ابزارها و روشهای علمی و استاندارد، به دنبال ریشه‌یابی علت افت تحصیلی کودک می‌رود. او با برقراری ارتباط موثر با کودک در محیطی امن و دوستانه، به او کمک می‌کند تا از احساسات، نگرانی‌ها و مشکلات خود صحبت کند. گاهی مسائلی مثل اضطراب، افسردگی، اختلالات یادگیری، مشکلات توجه و تمرکز یا حتی مسائل و مشکلات خانوادگی میتوانند در قالب افت تحصیلی خود را نشان دهند که شناسایی و درمان آن‌ها نیازمند کمک حرفه‌ای یک روانشناس است.
روانشناس کودک نه تنها به شناسایی علت، بلکه به ارائه‌ی راهکارهای عملی و موثر برای رفع آن هم کمک می‌کند. او با آموزش مهارت‌های مقابله با استرس و اضطراب، تقویت اعتماد به نفس و خودباوری در کودک، آموزش روشهای صحیح مطالعه و برنامه‌ریزی، و همچنین همکاری با والدین و معلم‌ها برای فراهم کردن محیطی حمایتگر و مناسب برای یادگیری کودک، او را در مسیر بهبود شرایط تحصیلی و شکوفایی استعدادهایش یاری می‌کند.
به یاد داشته باشیم که مراجعه‌ی به موقع به روانشناس کودک در مواقع لازم نشانه‌ی ضعف یا وجود مشکل حاد در کودک نیست، بلکه اقدامی هوشمندانه و مسؤولانه از سوی والدین آگاه و دلسوزی است که به دنبال بهترین راه برای کمک به فرزندشان هستند تا بتواند با انرژی و موفقیت بیشتری در مسیر زندگی گام بردارد.
کلام آخر
همانطور که خواندید، افت تحصیلی در کودکان مثل زنگ خطری است که بی‌توجهی به آن میتواند پیامدهای ناخوشایندی را به دنبال داشته باشد. اما این پایان ماجرا نیست! با شناسایی به موقع علائم، پیدا کردن ریشه و علت اصلی افت تحصیلی و در نهایت اقدام و حمایت مناسب و به موقع می‌توان این مساله را به طور موثر مدیریت و برطرف کرد.
به یاد داشته باشیم که هر کودک یک دنیای منحصربه‌فرد است و علت‌های ایجاد افت تحصیلی میتواند در هر کودکی متفاوت باشد. بنابراین رویکرد ما هم باید متناسب با شرایط و نیازهای خاص هر کودک تنظیم شود. گاهی گفت‌وگویی صمیمانه و ایجاد تغییراتی در روش مطالعه کافی است و گاهی هم نیاز به مداخلات تخصصی یک روانشناس کودک احساس می‌شود.
والدین دلسوز و آگاه، معلم‌های صبور و همدل و در صورت نیاز، روانشناس کودک متخصص و با تجربه، سه رکن اصلی در مسیر مقابله با افت تحصیلی و همراهی کودک به سوی موفقیت هستند. با اتحاد و همکاری این سه گروه، می‌توان امید داشت که هیچ کودکی در مسیر رشد و شکوفایی خود به واسطه‌ی افت تحصیلی متوقف نشده و آینده‌ای سراسر موفقیت و شادی را تجربه خواهد کرد.
