شبهای مافیا، ضد، پدرخوانده و چند برنامه دیگر؛ درباره رئالیتیشوهای ایرانی
رئالیتی‌شو اصطلاحی است که در سال‌های اخیر در ادبیات مربوط به تلویزیون و نمایش‌خانگی خیلی بیشتر به آن بر می‌خوریم. در حال حاضر در سه پلتفرم شبکه نمایش‌خانگی و در تلویزیون، رئالیتیشوهای مختلفی در حال پخش هستند که برخی از آنها بسیار پرطرفدار و برخی دیگر کاملا شکست‌خورده‌اند. البته ساخت این نوع برنامه‌ها سابقه طولانی در جهان دارد و حتی برخی از اهل فن سابقه آن را به ساخت اولین برنامه‌های دوربین‌مخفی در تلویزیون‌های کشورهای اروپایی و آمریکایی نسبت می‌دهند. اما براساس تعریفی که از اصطلاح رئالیتی‌شو یا همان تلویزیون واقع‌نما وجود دارد، به برنامه‌ای اطلاق می‌شود که بدون فیلمنامه و با حضور افراد عادی و نه ستاره‌های و چهره‌ها ساخته می‌شود، تا واکنش‌های طبیعی آدمهای معمولی را به قاب تلویزیون بیاورد. البته در طی سال‌ها این تعریف تغییر کرده و با تغییرات بسیار زیاد به ایران هم رسیده. این شکل از برنامه‌ها طرفداران خاص خودش را دارد و مخاطب آن طیف گسترده‌ای از مردم نیستند، اما هر چندماه یکبار پلتفرم‌های نمایش‌خانگی از یک رئالیتی شو جدید رونمایی می‌کنند. به همین بهانه سراغ سابقه ساخت این نوع برنامه‌ها در ایران، بعضی از رئالیتیشوهای موفق و آنهایی که این روزها اسمشان را همه جا می‌شنویم، رفته‌ایم.
سابقه رئالیتی‌شو در ایران
از اوایل دهه ۹۰ و با ساخته شدن برنامه‌ای به نام «بفرمایید شام» در یکی از شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای، موج ساخت این نوع برنامه‌ها به ایران هم رسید. اما ساخت برنامه به سبک بفرمایید شام و با حضور مردم عادی، در ایران کار سختی به نظر می‌رسید. بنابراین برای اولین بار بیژن بیرنگ تصمیم گرفت با همان فرمول، ولی با استفاده از بازیگران به عنوان شرکت‌کننده، در پلتفرم نمایش‌خانگی «شام ایرانی» را بسازد. بیرنگ پس از دو فصل، از ادامه ساخت انصراف داد و پس از آن سروش صحت و در آخر سعید ابوطالب ساخت «شام ایرانی» را ادامه دادند.
ابوطالب پیش از آن هم سراغ ساخت رئالیتی‌شوی دیگری با ساختاری متفاوت رفته بود به نام «رالی ایرانی» که البته در آن هم از ستاره‌ها استفاده شده بود تا مردم عادی. پس از مدتی تب و تاب رئالیتی‌شو سازی از نمایش خانگی به تلویزیون رسید و برنامه‌هایی مثل «دستپخت»، «خانه ما» و… اینبار با حضور مردم عادی ساخته شد که طبعا به اندازه رئالیتیشوهایی با حضور بازیگران و چهره‌ها، موفق نبود. اما در پایان دهه ۹۰ موج سریال و برنامه‌سازی در نمایش‌خانگی، سعید ابوطالب را به عنوان پرکارترین چهره در این حوزه، به سوی ساخت رئالیتی شویی برد که در آن از بازی محبوب این روزهای جوانان ایرانی به نام مافیا استفاده شود. «شبهای مافیا» اولین محصول در ساختار بازی مافیا بود که در نمایش‌خانگی ساخته شد و از محصولات پرطرفدار شبکه نمایش خانگی هم محسوب می‌شد. حالا با گذشت سه سال از رونق گرفتن شبکه نمایش‌خانگی، رئالیتیشوها عضو جدایی ناپذیر این پلتفرم‌ها هستند و هر روز هم بر تعداد آنها اضافه می‌شود.
شبکه‌نمایش خانگی در تسخیر رئالیتیشوها
آبان سال ۱۳۹۹ وقتی «شبهای مافیا» به عنوان اولین محصول انحصاری تولید شده از سوی پلتفرم فیلیمو راهی خروجی سایت این بستر پخش شد، شاید کسی فکرش را هم نمی‌کرد که سه سال بعد در پاییز ۱۴۰۲، بیش از ۵ رئالیتی شو شبیه به آن روی پلتفرم‌های شبکه نمایش‌خانگی، در حال پخش باشد. استقبال از «شبهای مافیا» آنقدر زیاد بود که پس از آن مجموعه‌های دیگری به نام‌های «ارتش سری»، «ضد»، «ناتو»، «پدرخوانده» و حالا هم به تازگی «شبهای مافیا: زودیاک» با ساختار بازی‌های استراتژیک مثل مافیا ساخته شده. واقعیت این است که آمار دقیقی در دست نیست که نشان دهد آیا واقعا برنامه‌های مشابه «شبهای مافیا» که در این دو سال اخیر ساخته شده‌اند، طیف گسترده‌ای از مخاطبان را جذب می‌کند یا خیر. اما ساخته شدن پی در پی محصولاتی با یک شکل و ساختار واحد و تغییرات جزیی در ارایه، تبدیل به مسئله‌ای مورد بحث برای منتقدان آثار نمایش خانگی شده است.
البته این تمام ماجرا نیست، به جز این شکل از رئالیتی‌شو، شکل مصاحبه محور آن هم پس از استقبال مخاطبان از برنامه «دورهمی» مهران مدیری در تلویزیون، تبدیل به یکی از انواع مورد علاقه برنامه‌سازان در شبکه نمایش‌خانگی شد. در همین راستا برنامه‌هایی مثل «شب آهنگی» و پس از آن «تی ان تی» با محوریت مصاحبه و حضور بازیگران و چهره‌های شناخته شده و در کنار آن به چالش کشیدن آنها، ساخته شد. «شب آهنگی» بسیار دیده شد و حاشیه‌هایی هم به همراه داشت، اما « تی ان تی» در میان حجم زیادی برنامه‌های اینچنینی مخاطب کمتری جذب کرده.
یک نوع دیگر از رئالیتیشوها هم در جهان وجود دارد که به دلیل محدودیت‌های طنز، در ایران تا به حال تنها دو مجموعه با این ساختار ساخته شده. این نوع از رئالیتیشوها، قراردادن افراد در موقعیت‌های کمدی و به چالش کشیدن آنها است. اولین برنامه با این ساختار «جوکر» بود که در تابستان سال ۱۴۰۱ پخش شد و با استقبال زیادی هم همراه بود. پس از آن هم در بهار امسال، مجموعه «دست به مهره» با اجرای اشکان خطیبی همان خط سیر «جوکر» را پیش گرفت، اما نتوانست به محبوبیت آن برسد. به تازگی هم برنامه‌ای با محوریت چیدمان و دکوراسیون داخلی به شکل مسابقه و طنز از سوی نماوا منتشر شده به نام «چیدانه» که هنوز چندان بازخورد خوبی نداشته.
چهره‌های ثابت رئالیتیشوها
یکی از آفت‌های اصلی که رئالیتیشوهای ایرانی را تهدید می‌کند، چهره‌های ثابتی است که در این مجموعه‌ها حضور دارند. با در نظر گرفتن اینکه جامعه بازیگران ایرانی، جامعه کوچکی است، اما وقتی مخاطب به تماشای هر رئالیتی‌شویی می‌نشیند، یک تعداد افراد تکراری را می‌بیند، پس از مدتی بیننده را خسته و دلزده می‌کند. برای مثال افرادی مثل بهنام تشکر، بهرنگ علوی، شهرام قائدی، هومن برق‌نورد، هادی کاظمی و… و از خانم‌ها آشا محرابی، ترلان پروانه، مریم مومن و…. در اکثر برنامه‌های اینچنینی حضور دارند. این موضوع علاوه بر دلزدگی مخاطب، برای قدرت بازیگری این چهره‌ها هم مشکل‌ساز می‌شود، چون مخاطب مدام آنها را در رئالیتیشوها دیده و دیگر بازی آنها را در نقش‌های حسی نمی‌تواند بپذیرد.
موفق‌ترین رئالیتیشوهای ایرانی
در میان رئالیتیشوهایی که در یک دهه اخیر ساخته و پخش شده‌اند، تعدادی از آنها بسیار موفق بوده‌اند و با استقبال طیف گسترده‌ای از مخاطبان روبرو شده. در ادامه تعدادی از آنها را مرور می‌کنیم.
شام ایرانی
- کارگردان‌ها: بیژن بیرنگ، سروش صحت، محمد شایسته و سعید ابوطالب
اگر دوربین مخفی‌هایی که در دهه هشتاد با حضور هنرمندان ساخته می‌شد را جزو رئالیتیشوها در نظر نگیریم، در واقع «شام ایرانی» اولین رئالیتی‌شو ایرانی محسوب می‌شود. بیژن بیرنگ با حضور چند چهره محبوب و شناخته شده مثل مهدی پاکدل، رامبد جوان، اشکان خطیبی و سروش صحت این برنامه را شروع کرد. برنامه‌ای که علاوه بر آشپزی، مخاطب را به خانه بازیگران می‌برد و این اتفاق جدید و جذابی بود. واقعیت این است که هنوز هم بسیاری از رئالیتیشوهایی که این روزها ساخته می‌شوند به محبوبیت چند فصل اول «شام ایرانی» نرسیده‌اند. پس از بیرنگ، محمد شایسته، سروش صحت و در آخر سعید ابوطالب ساخت این برنامه را ادامه دادند و بسیاری از چهره‌های بازیگری در این برنامه شرکت کردند.
شبهای مافیا
- کارگردان: سعید ابوطالب
«شبهای مافیا» جزو اولین برنامه‌هایی بود که بصورت انحصاری در پلتفرم فیلیمو تولید و از آبان ۱۳۹۹ پخش شد. مافیا بازی محبوبی است که در چند سال اخیر نتنها در جمع‌های خانوادگی و دوستانه بلکه در کافه‌ها و مکان‌های عمومی هم شاهد آن هستیم. این مجموعه با قراردادن چهره‌های شناخته شده در موقعیت این بازی، طرفداران بسیار زیادی را جذب کرد و از طرفی باعث آموزش این بازی به افرادی که اطلاعاتی درباره آن نداشتند، شد. از اواسط فصل دوم این شو بود که خبرهای درگوشی درباره اینکه این مجموعه رئالیتی‌شو نیست و همه اکت‌ها کارگردانی می‌شود، به گوش می‌رسید که این شایعات ماهیت برنامه را زیر سوال می‌برد. اما طرفداران آن چندان برایشان مهم نبود و به گمانه‌زنی و حدس شخصیت‌ها بیشتر تمایل داشتند. شاید همین موضوع بود که باعث شد، فصل‌های پی در پی این بازی ساخته شود و حتی پس از آن، شکل‌های دیگری از این بازی هم در قالب مجموعه‌های دیگر منتشر شود. مجری فصل اول این برنامه محمدرضا علیمردانی بود و پس از آن اجرا به کامیز دیرباز سپرده شد و ساخت آن تا ۴ فصل ادامه پیدا کرد.
جوکر
- کارگردان: احسان علیخانی
- مجری: سیامک انصاری
«جوکر» کاملا صادقانه با اعتراف به اینکه یک نمونه کپی شده از نمونه خارجی‌اش است کار خودش را در بهار ۱۴۰۲ شروع کرد. شرکت‌کننده‌ها همه کمدین بودند و این خود بار طنز مجموعه را بالا می‌برد. از طرفی قانون اصلی بازی که شرکت‌کننده‌ها اجازه نداشتند بخندند، چالشی ایجاد می‌کرد که هر لحظه می‌تواسنت از مخاطب خنده بگیردو در واقع رسالتش را به درستی انجام دهد. با وجود اینکه فصل‌های آخر «جوکر» ضعیف‌تر از دو فصل ابتدایی بود و همچنین پخش آن به اتفاقات شهریور ۱۴۰۱ تداخل پیدا کرد و از ادامه ساخت بازماند. اما تا الان محبوب‌ترین و پربیننده‌ترین رئالیتی‌شو طنز ساخته شده در پلتفرم‌های نمایش‌خانگی بوده.
