عباس کیارستمی در عرصه‌ی ادبیات و ادبیات در کتاب‌های کیارستمی
عباس کیارستمی یکی از تأثیرگذارترین فیلم‌سازان معاصر است که مفهوم سادگی در آثارش، شهرتی جهانی دارد. کیارستمی متولد ۱۳۱۹ در تهران، کارگردان، تهیه‌کننده، فیلم‌نامه‌نویس، تدوینگر، گرافیست، عکاس، همچنین نویسنده و نقاش ایرانی بود.
سادگی، سبک مستندگونه، بهره‌گیری از فضاهای بکر و ناشناخته، پرداختن به طبیعت و اجزای منحصربه‌فرد آن و توجه به بیان شاعرانه، نه تنها از ویژگی‌های فیلم‌های کیارستمی بلکه وجه تمایز آثار عکاسی و نقاشی او هم بوده است. کیارستمی نگاه و زاویه‌ی دید متفاوت خود به فیلم‌سازی را این‌گونه تعریف کرده است: «هر یک از تماشاگران باید با فیلم از راه افکار، ایده‌ها، ترس‌ها، عشق‌ها و امیال خود ارتباط برقرار کند. فیلمی که چنین آزادی‌هایی را به تماشاگرانش نمی‌دهد، فیلمی که در دوازده لغت می‌توان آن را تعریف کرد، فیلمی نیست که بخواهم ببینم یا بسازم.»
اولین تجربه‌ی هنری عباس کیارستمی، نقاشی بود. وقتی که در مدرسه با آیدین آغداشلو هم‌درس شد و این هنر را تا پایان دوره‌ی نوجوانی ادامه داد و سرانجام در دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران پذیرفته شد.
کیارستمی از سال ۱۳۴۰ به‌عنوان نقاش تبلیغاتی به کار طراحی جلد کتاب، پوستر و آگهی‌های بازرگانی پرداخت. طراحی پوستر و ساخت تیتراژ فیلم‌های «قیصر» و «رضا موتوری» ساخته‌ی مسعود کیمیایی، بخشی از آثار گرافیکی او بود. مدتی بعد به دعوت فیروز شیروانلو، که مسؤولیت امور سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را بر عهده داشت، به کانون رفت و در سال ۱۳۴۹ فیلم کوتاه «نان و کوچه» را ساخت و با ساخت فیلم «مسافر» در سال ۱۳۵۳ مطرح شد. عباس کیارستمی از پر افتخارترین هنرمندان ایرانی است که چندین بار نامزد جایزه‌ی نخل طلای جشنواره‌ی فیلم کن شد و در آخر با فیلم «طعم گیلاس» در سال ۱۳۷۶ این جایزه را از آن خود کرد.
بیش از ۴۰ فیلم سینمایی، فیلم کوتاه و مستند از کیارستمی به یادگار مانده است. او در دوره‌ی پایانی کارش به فیلم‌سازی بیرون از ایران پرداخت که حاصلش فیلم‌هایی مانند «کپی برابر اصل» و «مثل یک عاشق» بود.
عده‌ای سینمای کیارستمی را برگرفته از شعر و ادبیات می‌دانند و معتقدند که علاقه‌ی شدید او به ادبیات، در فیلم‌ها و نگاه متفاوت کیارستمی به پدیده‌های روزمره مشخص است. جهان متفاوت کیارستمی تنها از راه پرداختن به سینمای او شناخته نمی‌شود، بلکه شناخت عکاسی و شعر خیال انگیزش هم برای درک تمام ابعاد کاری او ضروری است. از این رو در ادامه به معرفی کتاب‌هایی خواهیم پرداخت که به قلم و نگاه این کارگردان بزرگ بین‌المللی نوشته شده است.
۱.باد و برگ
این کتاب که توسط نشر «نظر» به چاپ رسیده است، مجموعه‌ای از هایکوها یا شعرهای کوتاه عباس کیارستمی‌ست. هایکو قالب شعر کهن ژاپن است و معمولا با نقاشی‌هایی همراه هستند که طبیعت از اجزای اصلی آن به حساب می‌آید.
خواندن این هایکوها از زبان کسی که عاشقانه به طبیعت عشق می‌ورزد و در همه حال در جست‌وجوی حقیقتی پنهان در میان عناصر زنده‌ی آن پرسه می زد، قطعا دل انگیز خواهد بود.
روایت‌های تصویری و ذهن خلاق کیارستمی در بعد سینمایی‌اش را می‌توان در این هایکوهای شاعرانه با این تصویرسازی‌های قوی دنبال کرد.
۲. گرگی در کمین
کتاب «گرگی در کمین» نام مجموعه‌ای دیگر از اشعار کارگردان بین‌المللی، عباس کیارستمی است. اشعار این کتاب که معمولا حکایت از زندگی دارند، توسط انتشارات «خانه ادبیات فرانکفورت» با عنوان «قدم زدن با باد» هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۰۴ میلادی منتشر شده است. با خواندن این کتاب تصاویر واضح و ساده‌ای در ذهن خواننده نقش می‌بندد که خود گویای ذهن روایتگر نویسنده است.
حتی اگر کیارستمی فیلم‌ساز یا عکاس نبود، شعرهایش همچنان از ما دعوت می‌کردند که میان عکاسی و تصاویر ذهنی شعری تمایز قائل شویم. در واقع جهان‌بینی عباس کیارستمی در فیلم‌هایش را می‌توان در بین این شعرهای کوتاه هم پیدا کرد.
این کتاب به دو زبان و با همکاری کریم امامی و مایکل بی‌یرد به فارسی و انگلیسی ترجمه شده است.
۳. حافظ به روایت کیارستمی
با خواندن عنوان کتاب، شاید فکر کنید که با یک بازخوانی جدید از دیوان حافظ روبه‌رو هستید. اما این کتاب که توسط انتشارات «فرزان روز» در سال ۸۵ برای اولین بار به چاپ رسیده است، با متمایز کردن بعضی از مصرع‌های شعر حافظ، تلاش کرده تا خواندن اشعار حافظ را برای خواننده آسان‌تر کند.
این کتاب با موضوع‌بندی دیوان حافظ در ۱۸ فصل، به جمع‌آوری اشعار مربوط به هر موضوع پرداخته است. هر فصل با عنوانی برگرفته از اشعار حافظ آغاز می‌شود و تنها با نوشتن مطلعی از یک غرل، و نه تمام آن، ادامه پیدا می‌کند. انتخاب مصرع‌ها در این کتاب به قدری حساب شده و متفاوت از هم هستند که شما را برای خواندن تمام غزل مشتاق خواهد کرد.
بهاءالدین خرمشاهی حافظ پژوه سرشناس در مقدمه‌ی کتاب خطاب به کیارستمی می‌نویسد:
حسن کار شما این است که به قیمت برجسته‌سازی ابیات کمتر مشهور، کمتر از اشعار خیلی معروف و ضرب‌المثل شده حافظ استفاده کرده‌اید، حاصل کار شما یک تنوع هنری مهم در کار و بار شعر و حافظ پژوهی است.
۴. سعدی از دست خویشتن فریاد
در شعر فارسی، اشعاری وجود دارد که شاعر تنها در یک بیت، منظور خود را به به روشنی بیان می‌کند. شاعر پرآوازه‌ی ایرانی، سعدی، به داشتن چنین تک‌بیت‌ها و حتی تک مصراع‌هایی معروف است که به خودی خود کامل هستند و معنی یا مفهوم آن‌ها وابسته با ابیات قبل یا بعد از آن‌ها نیست.
کیارستمی در این کتاب که توسط انتشارات «نیلوفر» به چاپ رسیده است، به گردآوری این ابیات پرداخته و مجموعه‌ای زیبا و متفاوت از شعر سعدی را پیش‌روی علاقه‌مندان به این شاعر بزرگ قرار داده است.
او در این کتاب خود، به همان سبک کتاب «حافظ به روایت کیارستمی» گلچینی از غزلیات سعدی را ارائه داده است. همان‌طور که خود درباره‌ی این کتاب می‌گوید: «انتخاب من از آثار سعدی و حافظ بر این اساس بود که مصرع‌های ابیاتی را که سرشار از مفهوم باشند و با بیت یا مصرع قبل و بعد هم ارتباط معنایی نداشته باشند پیدا کرده و به صورت مقطع بنویسم تا کمی از با آهنگ ادا کردن آن هم کاسته شود.»
کیارستمی نام این کتاب را از این بیت سعدی انتخاب کرده است: «همه از دست غیر ناله کنند، سعدی از دست خویشتن فریاد»
۵. آتش؛ جزئی از کلیات شمس
این کتاب که نگارش آن ۷ سال طول کشیده، توسط انتشارات نظر در دو جلد به چاپ رسیده است. می‌توان گفت که این کتاب هم مانند دو کتاب قبلی، تنها گزیده و منتخب دیوان شمس تبریزی به انتخاب عباس کیارستمی است.
اشعار در این کتاب طوری کنار هم چیده شده‌اند که برای خواننده معلوم نمی‌شود قسمتی از شعر حذف شده است. در واقع حساسیت در انتخاب اشعار این کتاب هم، باعث درک راحت‌تر مفهوم و خوانش آسان دیوان شمس شده است.
۶. آب
علاقه‌ی کیارستمی به شعر فارسی را می‌توان در آثار به جای مانده از او دید. کتاب «آب» گزیده‌ی اشعار نیما یوشیج به انتخاب عباس کیارستمی است که برای اولین بار در سال ۱۳۹۰ توسط نشر نظر به چاپ رسیده است.
۷. داد از غم تنهایی
این کتاب هم گزیده‌ی ابیات، بندها و مصرع‌هایی با موضوع تنهایی است که کیارستمی آن‌ها را از میان اشعار شاعران کهن و معاصر جمع‌آوری کرده است.
عنوان این کتاب برگرفته از غزل حافظ است که با مطلع «ای پادشه خوبان، داد از غم تنهایی» آغاز می‌شود. کیارستمی گردآوری این مجموعه را در سال ۱۳۹۲ به پایان رساند اما از آنجایی که منتظر نوشتن مقدمه‌ای از طرف یکی از شاعران معاصر برای آن بود، اجل مهلتش نداد و کار چاپ کتاب هم عقب افتاد. سرانجام در سال ۹۸ و به همت نشر نظر این مجموعه به چاپ رسید.
۸. مرگ و دیگر هیچ
مجموعه‌ای از یادداشت‌های عباس کیارستمی در سال ۱۳۷۶ که به موضوع زندگی و مرگ پرداخته است. این کتاب توسط فرزند کیارستمی، بهمن کیارستمی جمع‌آوری شده است و هم‌زمان با دورانی‌ست که کیارستمی درگیر بحران میان‌سالی بوده است. در صفحه‌ای از این دست‌نوشته‌ها می‌خوانیم: «می‌خواهم با مرگ خودم بمیرم، نه با مرگ پزشکی…»
۹. شب عاشقان بی‌دل
از آخرین کتاب‌های کیارستمی، می‌توان دو جلد «شب عاشقان بی‌دل» و «شب ندارد سر خواب» را نام برد که توسط نشر نظر در سال ۹۴ به چاپ رسیده‌اند. هر دوی این کتاب‌ها گزیده‌ی اشعاری درباره‌ی شب، از میان اشعار شاعران کلاسیک و شاعران معاصر است.
کیارستمی ماجرای پشت این کتاب‌ها را این‌گونه تعریف کرده است: «اوایل انقلاب بود. فکر می‌کنم که شبی رادیو باز بود و آقایی در رادیو در حال سخنرانی بود درباره‌ی شب. لحن گوینده لحنی کاملا نزدیک به وعظ اما حرف‌ها بسیار شاعرانه بود و من کنجکاو شدم که تا آخر گوش بدهم و ببینم او کیست که این صحبت‌ها را می‌کند و این حرف‌های جذاب شاعرانه را درباره‌ی شب می‌زند. در واقع، درباره‌ی شکوه شب حرف می‌زد، درباره‌ی عظمت و جادوی شب. به قدری شاعرانه بود که هنوز بعد از سی و چند سال در ذهن من حک شده است.
در انتهای برنامه، گوینده‌ی رادیو اعلام کرد آنچه شنیدید سخنرانی آیت‌الله موسوی اردبیلی بود درباره‌ی شب. برای من حیرت‌انگیز بود.
ما از روز به شب می‌رویم و از شب به روز ولی اصلا تعمق و تأملی درباره‌ی شب نداریم. اما آن سخنرانی آدم را به این فکر برمی‌گرداند که شب چگونه چیزی است. این سال‌ها در ذهن من مانده بود. فکر کردم باید به این دغدغه جواب بدهم و کاری بکنم.»
۱۰. من خانه‌م
این کتاب که با همکاری بهمن کیارستمی و نشر نظر به چاپ رسیده است، شامل پاره‌نامه‌های عباس کیارستمی به همسر سابق خود پروین امیرقلی است. چاپ این کتاب در فاصله‌ی بین سالروز تولد کیارستمی در یکم تیرماه و تاریخ درگذشت او در ۱۴ تیرماه ۹۹ صورت گرفته است.
«من خانه‌م» که از لحاظ موضوع در بخش زندگی‌نامه و خاطرات قرار دارد، شامل نامه‌هایی عاشقانه، نامه‌هایی به مشاور خانوادگی کیارستمی و یک سری یادداشت‌های کوتاه است که در دهه‌ی ۶۰ نوشته شده‌اند.
۱۱. من سفرم
جلد دوم از مجموعه نامه‌های کیارستمی با عنوان «من سفرم»، شامل پاره‌نامه‌هایی‌ست که کیارستمی در طول سفرهای خود نوشته است و به همت بهمن کیارستمی و نشر نظر جمع آوری و منتشر شده است.
بهمن کیارستمی در بخشی از این کتاب ۸۴ صفحه‌ای نوشته است:
قدیمی‌ترین نامه‌ای که پیدا کردم نهم دی ۱۳۴۹ از پراگ به مادرش نوشته و بی‌آنکه بگوید پیش از تولد پسرش در آن شهر یخ زده چه می‌کند، از شگفتی‌های خیالی شهری می‌گوید که ساعتی چنان عظیم دارد که صدای زنگش تا مراکش می‌رود و صبح‌ها ویلهلم اول، پادشاه مغرب، با صدای آن از خواب بیدار می‌شود. اما نامه‌هایی که از مسکو و پراگ و پاریس و کن برای پروین نوشته سفرنامه‌هایی از سرزمین‌های خیالی نیستند؛ یا رنج نامه‌اند یا خبرنامه. در آن‌هایی که فرستاده از خودش خبر داده و در نامه‌هایی که پیش خودش نگه داشته از غم فراق نوشته و احوالش را شرح داده است، انگار که برای دو پروین مختلف می‌نوشته است. به پروین واقعی تاریخ ورود و خروجش را گزارش می‌داده و به پروین خیالی از هیجان و اضطراب پیش از نمایش فیلمش می‌نوشته است و برایش خواب‌هایی را که در اتاق هتل‌های ارزان می‌دیده تعریف می‌کرده است. از سفر که برمی‌گردد پروین خیالی دیگر نیست و پروین واقعی نشسته روبه‌رویش و دارد برایش جلیقه می‌بافد…
۱۲. سفید برفی
همان‌طور که اشاره کردیم، فعالیت‌های هنری کیارستمی تنها به کارگردانی و نویسندگی محدود نشده است. کیارستمی که بارها از علاقه‌ی خود به عکاسی صحبت کرده، عکس‌های خود را با موضوعات مختلف در قالب چند کتاب و با همکاری نشر نظر منتشر کرده است.
«سفید برفی» مجموعه‌ای از عکس‌های کیارستمی‌ست که محور اصلی آن برف است. استفاده از عناصر ساده‌ای مثل برف، درخت و جاده در کنار هم باعث شده تا تصویری کلاسیک و در عین حال مفهومی در دید مخاطب قرار بگیرد.
۱۳. پنجره رو به حیات
این کتاب که مجموعه‌ی دیگری از عکس‌های عباس کیارستمی‌ست، با نگاهی ساده و در عین حال عمیق، به ثبت تصاویر زیبایی از قاب پنجره‌ها پرداخته است. فضاهایی که کیارستمی در این کتاب عکاسی کرده، بیشتر روستاهای فراموش شده و یا مناطق دورافتاده‌ای هستند که کمتر شاهد حضور آدم‌ها در آن هستیم.
۱۴. دیوار
«دیوار» عنوان دیگری از کتاب‌های کیارستمی است که در سال ۱۳۸۹ منتشر شده و قاب اصلی آن دیوارها هستند. دیوارهای خیلی بلند با آجرهای کهنه یا پوشیده شده از گچ‌های رنگی. شکاف‌های روی دیوار، ناودان‌ها، لوله‌های زنگ زده، کبوترهای نشسته روی دیوار، جوانه‌های قد کشیده بر بلندی دیوار، همگی جزء عناصر ساده‌ای هستند که کیارستمی به بهترین شکل و تنها با بازی فرم و نور، آن‌ها را شکار کرده است.
۱۵. درها و یادها
کتابی که در سرتاسر آن می‌توان رد درهای کهنه و فرسوده را پیدا کرد، مجموعه‌ی دیگری از عکس‌های کیارستمی با عنوان «درها و یادها»ست. درها موضوع اصلی عکس‌های این کتاب هستند. درهایی قدیمی، خراب، رنگ باخته که شاید از نظر دیگران ارزش ثبت شدن نداشته‌اند، اما شکار خوبی برای دوربین عکاسی کیارستمی بوده‌اند.
۱۶. درخت‌ها و کلاغ‌ها
عباس کیارستمی بارها از عشق بی‌نهایت خود به طبیعت سخن گفته و سپری کردن زمانش در طبیعت بکر را دلیل آرامش خود دانسته است. این کتاب که شامل مجموعه عکس‌هایی با موضوع درخت و کلاغ است، خود گواه این علاقه‌ی وافر به طبیعت و اجزای ساده‌ی آن است.
این مجموعه در کاخ سعدآباد عکاسی شده و کلاغ‌ها در سراسر عکس‌های این کتاب از جایگاه ثابتی برخوردار هستند. کلاغ‌ها نه روی سیم‌های برق و نه در حال پرواز که فقط به‌عنوان یک عنصر ثابت و ساکن در تصویر حضور دارند.
۱۷. داستان زندگی پرثمر و با افتخار مداد عباس
آقای کارگردان تنها به ساخت فیلم و نوشتن کتاب و ثبت عکس‌های پر رمز و راز خود اکتفا نکرده است و نقاشی‌های شاد و کودکانه‌ی خود را هم به چاپ رسانده است. در واقع این کتاب، یک کتاب تصویری است و داستان زندگی یک مداد قرمز را روایت می‌کند که برای انجام دادن کاری که برای آن ساخته شده، مدام در حال نقاشی کشیدن است. در انتها ما یک مداد قرمز بسیار کوچک داریم با کتابی پر از تصاویر که ثمره‌ی زندگی اوست.
این کتاب با هدف پرورش فکر کودک تهیه شده است. کودکان می‌توانند با رنگ‌آمیزی این کتاب، در حالیکه مهارت‌های حرکتی خود را تقویت می‌کنند با اسم و شکل اشیا، گیاهان و جانوران موجود در این کتاب هم آشنا شوند.
