اختلال در ماتریکس؛ مستندی بحث‌برانگیز درباره‌ی گیر افتادن در وانمایی
کمتر فیلمی را مانند «ماتریکس» پیدا می‌کنید که چنان تاثیرات ماندگار و چندجانبه‌ای را روی مدیوم سینما و مخاطبانش گذاشته باشد. دو دهه از نمایش فیلم گذشته اما همچنان و از زوایای مختلف به آن پرداخته می‌شود، چه در قالب کتاب و مقاله و چه در قالب مستند. خیلی از مطالعات جنبی از خود فیلم فراتر می‌رود و ایده‌ها و الهامات جهان معنایی آن را می‌کاود. نمونه‌اش را می‌شود در مستندی پیدا کرد که یکی از آثار مهم و بحث‌برانگیز سال تا به اینجاست. برای بحث درباره‌ی این مستند، لازم است که به عقب برگردیم.
سال ۱۹۹۲، یک بازی کامپیوتری عجیب و غریب منتشر شد به اسم «دارک سید» که اتفاقا طراحی هنری‌اش هم کار اچ. آر گیگر معروف (طراح هیولاهای سری فیلم‌های «بیگانه») بود. در آن بازی شما در نقش آدم بدبختی فرو می‌رفتید که می‌فهمد ربات‌هایی هوشمند و بیگانه از دنیایی دیگر قصد نفوذ به جهان ما را دارند. آن زمان شایعه شده بود که سازنده‌ی بازی، «دارک سید» را بر اساس تجربیاتی از زندگی خودش ساخته و بعدا دیوانه شده! بعید است شایعه درست باشد، حداقل تا این حد می‌دانیم که مایک داوسون (بازی‌ساز) بعدا بی‌خیال دنیای گیم شد و زندگی‌اش را از طریق فیلمنامه‌نویسی و آموزش برنامه‌نویسی گذراند. اما کم نیستند کسانی که تجربیات مشابهی داشته‌اند و کارشان به جاهای باریک کشیده.
دوست دارید یک داستان ترسناک بشنوید، آن هم داستان ترسناکی که شاید واقعی باشد و شامل حال شما هم بشود؟ قضیه از این قرار است که باید دو تا سناریوی مختلف را در ذهنتان مجسم کنید. اول، فرض کنید که شما، یعنی هر چیزی که موجودیت و هویت‌تان را تشکیل می‌دهد، اصلا وجود ندارید. مغزتان یک ماشین است که دارد طبق برنامه کارش را انجام می‌دهد و خودآگاهی، جان، روح، ذهن یا هر چیز دیگری که به وجودتان معنا می‌دهد، توهم ناشی از عملکرد این ماشین زیستی است. در فرضیه‌ی دوم، هیچکدام از چیزهای پیرامون ما و حتی این دنیا واقعی نیست؛ انگار که همه چیز مثل یک خواب عمیق یا واقعیت مجازی شبیه‌سازی‌شده است و «ما»ی واقعی در اصل فقط یک مغز هستیم که درون شیشه‌ی آب‌نمک قرار دارد و از طریق کلی سیم و سنسور، دنیای مجازی ساختگی پیرامون بهش مخابره می‌شود.
این دو تا سناریویی که مرور کردیم، ظاهرا به درد داستان‌های ترسناک می‌خورد ولی در واقعیت سال‌هاست که بی‌شمار فیلسوف و دانشمند روی آن‌ها کار کرده‌اند. تلاش برای درک ماهیت ذهن انسان از سوی ماتریالیست‌ها و آیده‌آلیست‌ها، که در سویه‌ی فلسفی متضاد دنیا را می‌کاوند، نهایتا به یک نقطه‌ی مشترک می‌رسد که شاید بزرگترین حقیقیت و در عین حال ترسناک‌ترین کابوس بشریت باشد: نه ما واقعی هستیم و نه این دنیا چیزی است که فکر می‌کنیم!
تا بیست سال پیش، این بحث‌ها به صورت تخصصی در حوزه‌‌ی فلسفه‌ی ذهن، عصب‌شناسی و علوم کامپیوتر دنبال می‌شد. بعد از ساخته شدن فیلم «ماتریکس»، یکی از بزرگترین معماهای بشری به فرهنگ عامه آمد و خیلی از مردم عادی هم توجه‌شان به “نظریه‌ی شبیه‌سازی” جلب شد. اگر تا قبل از «ماتریکس» مباحثی مانند شبیه‌سازی یا “وانمایی” در فضای آکادمیک دنبال می‌شد، بعد از این فیلم، و متعاقبا رشد بازی‌های کامپیوتری و گسترش فضای مجازی، حالا شک کردن به این موضوع که «نکند ما واقعا در یک شبیه‌سازی گیر افتادیم و دنیای پیرامون ما وجود خارجی ندارد؟» جایگاهی فراتر از یک فرضیه‌ی غیرمعقول در میان مردم پیدا کرده. هنوز به نظرتان این بحث گنگ و پیچیده است؟ پس مستند جدید «اختلال در ماتریکس» (با عنوان اصلی A Glitch in the Matrix) را تماشا کنید که همین چند وقت پیش منتشر شده.
این مستند، توضیحات علمی افراد متخصص و تجربیات غیرمعمول مردم عادی را دنبال می‌کند تا به این سئوال پاسخ دهد که یا آیا واقعا امکان دارد ما در دنیایی مانند ماتریکس باشیم؟ «اختلال در ماتریکس» با ویدیویی تکان‌دهنده از سخنرانی فیلیپ کی. دیک (غول ادبیات علمی-تخیلی قرن بیستم و خالق آثاری چون «بلید رانر»، «پویشگر تاریکی»، «گزارش اقلیت»، «یادآوری کامل»، «مرد ساکن قلعه بلند» و…) در سال ۱۹۷۷ آغاز می‌شود. دیک طی سخنرانی‌اش می‌گوید به این باور رسیده که ما در یک شبیه‌سازی کامپیوتری از دنیای واقعی قرار داریم و اکثر ایده‌های داستانی‌اش درباره‌ی آینده هم به دلیل بیداری ناگهانی یا اختلال در این سیستم شبیه‌سازی به ذهن او متبادر شده! دیک چهار سال بعد از این جلسه به طرز مشکوکی در اثر سکته مغزی فوت کرد، در حالی که گفته می‌شود سال‌های آخر عمرش به امراض روانی مختلف از جمله اسکیزوفرنی دچار بوده و اقدام به خودکشی هم داشته. اگر بدانید که سال ۱۹۷۷ درک مردم عادی از کامپیوتر چه بوده، بیشتر تعجب می‌کنید.
مستند هر بار که به سراغ سخنرانی دیک می‌رود، مخاطب را به هراس می‌اندازد. بعد این حرف‌ها را می‌گذارد کنار توضیحات آدم‌های مهمی چون نیک باستروم و ایلان ماسک و مدام روی این فرضیه مانور می‌دهد. جدای از افراد سرشناس و استفاده از تصاویر آرشیوی برای جا انداختن بهتر بحث، چند تا آدم معمولی هم در پوشش آواتارهای گرافیکی حضور دارند که از تجربیات غیرمعمول روزمره‌‌ای می‌گویند که یادآور باگ‌های ماتریکس یا سیستم‌های شبیه‌سازی شده است. «اختلال در ماتریکس» تا نیمه همین‌طور کوبنده پیش می‌رود؛ از یک طرف کنجکاوید تا ببینید که بحث به کجا می‌رسد و از طرف دیگر به این فکر می‌کنید که طرح چنین ایده‌ای برای خیلی از افراد عادی تا چه حد می‌تواند هولناک و برآشوبنده باشد. مستند هرچه جلوتر می‌رود، دستش خالی‌تر می‌شود و از جایی به بعد می‌فهمید که ازش چیزی درنمی‌آید.
«اختلال در ماتریکس» را رادنی اَشر ساخته که چند سال پیش حسابی معروف شد، با مستند «اتاق ۲۳۷» درباره‌ی «درخشش» استنلی کوبریک و تمام رازها و شایعات مربوط به آن فیلم. «اختلال در ماتریکس» هم دقیقا مشکلات «اتاق ۲۳۷» را دارد و از جایی به بعد دست‌تان می‌آید که نمی‌شود جدی‌اش گرفت؛ همان‌قدر ذوق‌زده نسبت به ایده و سست در دستیابی به یک استنتاج منطقی بر اساس مستندات. «اختلال در ماتریکس» مثل خیلی از مستندهای شبه‌علمی می‌تواند مخاطب عام را با درک نه چندان عمیق از موضوع مورد نظرش تحت‌تاثیر قرار بدهد و “فکت‌ها” را طوری کنار تجربیات شخصی آدم‌ها بگذارد که از نظر احساسی مرعوب‌کننده باشد، ولی از نظر منطقی قانع‌کننده نیست.
اینکه آیا ما واقعا در یک شبیه‌سازی گیر افتاده‌ایم و چنین چیزی امکان دارد یا نه یک بحث است (که از نظر احتمالات غیرممکن نیست) و اضافه شدن مدام به تعداد کسانی که این فرضیه را قبول دارند، یک بحث دیگر. بیست سال پیش اگر کسی چنین حرفی می‌زد، همه می‌گفتند طرف دیوانه است. ولی الان کلی دسته و فرقه‌ی جدید بر اساس چنین ایده‌هایی به راه افتاده که شناخت آن‌ها در نوع خودش می‌تواند تکان‌دهنده باشد؛ نکته‌ای که فارغ از کیفیت و رویکرد موجب اهمیت تماشای چنین مستندی می‌شود.
«اختلال در ماتریکس» نمونه‌ای از یک مستند نه چندان دقیق و سطح بالا درباره‌ی یک موضوع پیچیده‌ی علمی و فلسفی است که خروجی آن به زحمت از آثار شبه‌علمی مبتنی بر تئوری توطئه فراتر می‌رود. گرچه اهمیت و جذابیت اصل قضیه قابل انکار نیست و لابه‌‌لای گفتگوها و تصاویر آرشیوی همین مستند ایده‌ها و نکات جالبی پیدا می‌کنید که برای تعقیب بحث و مطالعه بیشتر به درد می‌خورند. به هر حال، اگر برایتان پیش آمده که به دنیای پیرامون شک کنید و به نظرتان بعضی چیزها با عقل جور درنمی‌آید، تماشای «اختلال در ماتریکس» نشان می‌دهد که تنها نیستید؛ وقتی این شک منطقی‌تان را دنبال کنید، شاید به نتایج غیرمنتظره‌ای برسید. البته یادتان نرود، در صورتی که واقعا در چیزی شبیه ماتریکس گیر افتاده باشیم، حتما عده‌ای حواسشان هست که بیش از حد به حقیقت نزدیک نشویم!
شناسنامه‌ی مستند اختلال در ماتریکس
کارگردان: رادنی آشر
با حضور: جاشوا کوک، اریک دیویس، نیک بوستروم
امتیاز در متاکریتیک: 62 از ۱۰۰
امتیاز imdb فیلم: 5.۲ از ۱۰
خلاصه‌ی داستان: کارگردان فیلم رادنی آشر این سوال را مطرح می‌کند که آیا ما در یک دنیای شبیه‌سازی شده زندگی می‌کنیم؟ او برای جوابش از نظریات دیگران و شواهد فلسفی استفاده می‌کند.
