یوری گاگارین چگونه کاوش‌های فضایی را متحول کرد؟

دقیقا ۶۰ سال پیش در ۲۳ فروردین ۱۳۴۰ یوری گاگارین با موفقیت به مدار زمین دست یافت تا نخستین انسانی لقب بگیرد که به فضا رفته است. انسانی که با مأموریت تاریخ‌ساز خود توانست دریچه‌هایی فراتر از زمین را به روی بشر بگشاید.

پس از جنگ جهانی دوم، ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی که به دو ابرقدرت جهان تبدیل شده بودند، هر یک می‌کوشیدند قدرت خود را در عرصه‌های گوناگون به نمایش بگذارد. پس از رقابت در زمینه‌ی تسلیحات هسته‌ای، فضا عرصه‌ی جدیدی از رقابت بود، زیرا هر کسی این عرصه را می‌برد نه تنها یک برتری نظامی به‌دست می‌آورد، بلکه حمایت مردم را هم همراه داشت.

نخستین گام را شوروی در سال ۱۹۵۷ میلادی (۱۳۳۶ خورشیدی) با پرتاب ماهواره‌ی «اسپوتنیک ۱» (Sputnik 1) برداشت و آمریکا در سال ۱۹۵۸ با ماهواره‌ی «اکسپلورر ۱» (Explorer 1) به آن پاسخ داد. توانایی‌های هر دو کشور خیلی سریع رشد کرد تا در نهایت در آستانه‌ی پرتاب انسان به فضا قرار گرفتند.

به این ترتیب بود که در اوج رقابت‌های عصر فضا «یوری گاگارین» (Yuri Gagarin) روس موفق شد سه هفته زودتر از «آلن شپارد» (Alan Shepard) آمریکایی، نخستین انسانی در تاریخ باشد که به فضا می‌رود، سکوت و تاریکی آنجا را تجربه می‌کند و زمین را از نگاهی نو می‌نگرد.

پرتاب وستوک ۱
Credit: Russianspaceweb

آن‌طور که «استفان واکر» (Stephen Walker) در کتاب «فراسو» (Beyond) درباره‌ی این مأموریت تاریخی نوشته است، در عمق یک جنگل در منطقه‌ی «شچیولکوفسکی» (Shchyolkovsky) در شمال شرقی مسکو، دورتر از بزرگراه اصلی به شهر و پنهان از چشم‌های کنجکاو، یک ساختمان کوچک و قدیمی دو طبقه در برف شدید پنهان شده بود. برف همه جا را فرا گرفته بود؛ حتی بیشتر از آنچه هشت هزار کیلومتر دورتر در واشنگتن می‌بارید. روی سقف شیبدار ساختمان، بالای ایوان در ورودی و در انبوه شاخه‌های درهم تنیده‌ی درختان همه سفید شده بود و سکوتی سنگین در جنگل رخ‌نمایی می‌کرد. اما به جز مکان رازآلود ساختمان، هیچ چیز قابل توجهی درباره‌ی خود آن نبود. شاید همین عادی بودن به پنهان کردن هدف واقعی آن کمک می‌کرد زیرا یکی از محرمانه‌ترین مؤسسات اتحاد جماهیر شوروی را با کد نظامی ۲۶۲۶۶ در خود جای داده بود. مرکزی که با نام «مرکز آموزش کیهان‌نوردان» (Tsentr Podgotovki Kosmonavtov) یا TsPK شناخته می‌شد و در آن ۶ مرد در حال رقابت برای انتخاب به‌عنوان نخستین فضانوردان شوروی و احتمالا جهان بودند.

درست مانند مأموریت «مرکوری سون» (Mercury Seven) ناسا در لانگلی که فضانوردان مرد در آن مشغول آموزش بودند. اما شباهت‌ها به همین‌جا ختم می‌شد. فضانوردان شوروی با قرار داشتن در رده‌ی سنی ۲۰ سال از فضانوردان آمریکایی با قرار داشتن در ردهی سنی ۳۰ سال به مراتب جوان‌تر بودند. با لباس‌های نظامی و اغلب با قد کوتاه‌تر که بتوانند درون کپسول «وستوک» (Vostok) که بر روی موشک R-7 قرار می‌گرفت، جا شوند.

ساختمان جنگلی با گذشت زمان به مجتمعی وسیع برای پرواز به دنیای بیرون تبدیل شد که فقط به آموزش کیهان‌نوردان شوروی اختصاص داشت. مجموعه‌ای که به دلیل قرار گرفتن در عمق جنگل با نام دهکده‌ی سبز شناخته می‌شد اما در سال ۱۹۶۸ نام آن به «شهرک ستاره‌ها» (Zvyozdny Gorodok) تغییر یافت. این مجموعه مزایای زیادی داشت؛ از جمله در نزدیکی مسکو بود و تنها چند کلیومتر با پایگاه هوایی «چکالووسکی» (Chkalovsky) بزرگترین پایگاه نظامی شوروی، فاصله داشت.

تیم ۶ نفره فضانوردان نخستین برنامه‌ی سرنشین‌دار شوروی
Credit: Cosmonaut Training Center / Roskosmos

در ابتدا از میان ۳۵۰۰ خلبان نظامی، ۲۰ نفر انتخاب شده بودند و آموزش‌های خود را آغاز کرده بودند اما در پاییز سال ۱۹۶۰ (۱۳۳۹ خورشیدی) برنامه‌ی فضایی سرنشین‌دار شوروی در رقابت با برنامه‌ی آمریکا، کاملا به یک هدف ملی تبدیل شده بود. به همین دلیل هم از ژانویه‌ی ۱۹۶۱ (بهمن ۱۳۳۹) مقدمات پرتاب آغاز شد و از بین ۲۰ نفر، ۶ نفر برگزیده که به مدت ۱۰ ماه تحت آموزش‌های سخت قرار داشتند، با خانواده‌ی خود در ساختمان‌های مسکونی شهرک ستاره‌ها ساکن شدند.

این تیم شش نفره آزمایش‌های سنگینی را پشت سر گذاشته بودند. از جمله آزمایش شتاب‌های بالا که روزی در هنگام پرتاب با موشک باید تجربه می‌کردند، در سانتریفیوژهای سنگین با نظارت پزشکان متخصص انجام می‌شد. در نهایت با بازماندن افراد دیگر در آزمون‌های دشوار و بر اساس پارامترهای گوناگون، این افسر ارشد ۲۶ ساله و متأهل نیروی هوایی شوروی با ۱٫۵۷ متر قد بود که برای نخستین پرواز به فضا انتخاب شد. کسی که «یوری گاگارین» نام داشت.

یوری گاگارین هنگام تمرین بر روی تردمیل و آمادگی برای پرواز فضایی
Credit: RGANTD

بدین ترتیب بار دیگر شوروی در آستانه‌ی یک پیروزی فضایی قرار گرفت و توانست نخستین انسان را راهی فضا کند. موفقیتی که باعث شد آمریکا تمرکز خود را بر برنامه‌های فضایی چند برابر افزایش دهد و نخستین انسان را به کره‌ی ماه بفرستد. این رقابت‌ها در مقدمات برنامه‌های فضایی دیگر هم دنبال می‌شد اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ (۱۳۷۰ خورشیدی) کم‌رنگ شد و جای خود را به همکاری در پروژه‌های فضایی از جمله ایستگاه فضایی بین‌المللی داد که حالا ۲۰ سال از حضور انسان در آن می‌گذرد.

مأموریت وستوک ۱

موشکی که کپسول «وستوک» و «یوری گاگارین» را به مدار زمین فرستاد، بر پایه‌ی موشک بالستیک میان‌قاره‌ای یا ICBM R-7 شوروی ساخته شده بود. این موشک در ابتدا برای پرتاب‌های هسته‌ای به آمریکا طراحی شده بود اما در نهایت برای پرتاب‌های سرنشین‌دار به فضا تغییر کرد.

کپسول «وستوک ۱» هم شامل یک کره‌ی تحت فشار به عرض فقط ۲ متر به همراه یک ماژول تجهیزات بود که محل قرارگیری وسایل الکترونیکی و پیشرانه‌هایی بود که برای بازگشت فضاپیما به زمین استفاده می‌شد. در صورت خرابی پیشرانه‌ها، گاگارین پس از ۱۰ روز با کاهش ارتفاع مداری به طور طبیعی، دوباره وارد جو زمین می‌شد و برای زنده ماندن در این مدت هم غذا و تجهیزات کافی به همراه داشت.

پرتاب او از سایت پرتابی انجام شد که اکنون در «شهرک ستاره‌ها» در بایکونور قزاقستان قرار دارد. در آن زمان این سایت برای پنهان کردن فعالیت اصلی که در آن انجام می‌شود، از روی یک ایستگاه راه‌آهن نزدیک «تایراتام» (Tyratam) نام گرفته بود. سکوی پرتابی که وستوک از آن بلند شد، اکنون سکوی «آغاز گاگارین» (Gagarin’s Start) نام دارد و هنوز هم به‌عنوان سکوی پرتاب شماره ۱ پایگاه بایکونور برای پرتاب خدمه‌ی کپسول سایوز استفاده می‌شود.

در دو روز گذشته بود که دو فضانورد روس به همراه یک فضانورد آمریکایی از سایت پرتابی در همین مجموعه و در نزدیکی سکوی پرتاب تاریخی یوری گاگارین، صبح به وقت محلی راهی ایستگاه فضایی بین‌المللی شدند تا مأموریت «اعزام ۶۵» (Expedition 65) را آغاز کنند. پرتابی که کپسول سایوز آن به مناسبت ۶۰ سالگی پرتاب نخستین انسان به فضا گاگارین نام گرفته بود.

شصت سال پیش هم فضاپیمای گاگارین حدود همین ساعت از زمین بلند شد. اندکی پس از پرواز، این کیهان‌نورد معروف فریاد زد: «پویخالی» (Poyekhali) که تقریبا به معنای «بیا بچرخیم» است! او چند دقیقه بعد وارد مدار زمین شد تا یک دور پیرامون زمین بچرخد. او همچنین در مدت ۱۰۸ دقیقه حضور خود در فضا، توانست زمین را از طریق تک پنجره‌ای که سمت پاهای او قرار داشت ببیند؛ منظره‌ای شگفت‌آور که یک انسان برای نخستین بار با آن مواجه می‌شد.

طرحی گرافیکی از فضاپیمای وستوک ۱ شوروی در مدار زمین
Credit: Alexandr Ugryumov, Art Station

اگرچه گاگارین توانایی کنترل دستی پرواز را داشت، اما بیشتر مراحل پرواز به صورت خودکار انجام شد. در نهایت هنگامی که کپسول وستوک آماده می‌شد تا دوباره به جو زمین وارد شود، فضاپیما طبق برنامه‌ریزی تجهیزات ماژول بازگشت را رهاسازی کرد اما این ماژول کاملا جدا نشدد و توسط رشته‌ای از سیم‌ها متصل ماند.

این وزن اضافه باعث چرخش گاگارین در فضا شد و او شتاب 8G (هشت برابر شتاب گرانش) را تجربه کرد که بسیار بیشتر از پرواز در حالت عادی است. اگرچه او به‌عنوان یک خلبان جنگده‌ی آموزش‌دیده توانست هوشیاری خود را حفظ کند تا سیم‌های متصل به ماژول کاملا جدا شوند.

پس از بازگشت از فضا و گذراندن مرحله‌ی ورود به جو و کاهش ارتفاع، در حدود ۷ کیلومتری زمین، یوری گاگارین طبق برنامه‌ریزی از کپسول وستوک ۱ به بیرون پرتاب شد و چتر نجات خود را باز کرد. کمی بعد، یک کشاورز محلی و دخترش کپسول کروی فلزی را در حالی که به زمین برخورد می‌کرد مشاهده کردند. سپس گاگارین هم که طبق عنوان کتاب سیروس برزو درباره‌ی او، خودش یک دهقان‌زاده بود، در همان محدوده در حالی که لباس نارنجی فضانوردی پوشیده بود، به آرامی با چتر نجات فرود آمد.

او بعدا درباره‌ی بازگشت به زمین گفت: «هنگامی که آن‌ها مرا با لباس فضایی‌ام دیدند، از ترس شروع به عقب رفتن کردند. اما به آن‌ها گفتم نترسید! من هم مانند شما یک شهروند شوروی هستم و از فضا فرود آمده‌ام و باید یک تلفن برای تماس با مسکو پیدا کنم!»

یوری گاگارین اندکی پس از بازگشت از فضا
Credit: Roskosmos/ Russian Ministry of Foreign Affairs

بدین ترتیب او به نخستین انسانی تبدیل شد که به فضا رفته است و پس از بازگشت به زمین به‌عنوان سفیر برنامه‌ی فضایی شوروی به بسیاری از نقاط جهان سفر کرد. بعدها قرار شد فضانوردان آینده را آموزش دهد اما هرگز فرصت این کار را پیدا نکرد. او که ابتدا می‌خواست دوره‌ی آموزش خلبانی جنگنده‌ی خود را به پایان برساند، در تاریخ ۲۷ مارس ۱۹۶۸ (۷ فروردین ۱۳۴۷) هنگام تمرین با یک میگ ۱۵ سانحه‌ی مرگباری داشت و زندگی‌اش پایان یافت.

یک زندگی کوتاه اما تاریخ‌ساز که حالا پس از شصت سال همچنان در مناسبت‌های گوناگون و با برگزاری مراسمی مانند «شب یوری» (Yuri’s Night) گرامی داشته می‌شود و راهگشای مأموریت‌های آینده‌نگرانه‌ی بین‌المللی مانند سفر و حضور پایدار انسانی در ماه و مریخ شده است.

عکس کاور: یوری گاگارین در حالی که در وستوک ۱ برای پرتاب به فضا آماده می‌شود.

Credit: Russian Ministry of Foreign Affairs

منابع: Air&Space, Planetary Society, DW