۱۰ مستند ژاپنی درخشان که علاقه‌مندان سینمای آسیا باید ببینند
سینمای مستند ژاپن در مقایسه با تولیدات داستانی این کشور، توجه‌های بسیار کمتری را در سطح بین‌المللی به‌خود جلب کرده است. البته این مشکل تا حد زیادی به نبود دسترسی به این آثار برمی‌گردد. بیش از ۱۳۰ هزار فیلم مستند در بین سال‌های ۱۹۴۰ تا ۲۰۱۰ در کشور ژاپن تولید شده و با وجود اینکه بسیاری از این فیلم‌ها در جشنواره‌های بین‌المللی جوایز قابل توجهی کسب کرده‌اند و مورد تحسین واقع شده‌اند، کمتر شاهد این هستیم که مستندهای ژاپنی در قالب پلتفرم‌های خانگی در دسترس مردم خارج از ژاپن قرار بگیرند.
بسیاری از این فیلم‌ها هیچ زیرنویسی ندارند یا اینکه اصلا دست‌یابی به آن‌ها غیرممکن است. برخی دیگر تنها در دانشگاه‌ها به‌نمایش گذاشته می‌شوند. فیلم‌شناسی‌ها به‌شکل کامل در دسترس نیست و از همین رو برخی از فیلم‌سازها به‌طور کل ناشناسند. و همه‌ی این‌ها مایه‌ی تأسف است. چرا که بسیاری از این آثار که از قضا امروزه دیگر امکان دسترسی به بخشی از آن‌ها فراهم هم هست، به‌دلیل ماهیت سیاسی و نبوغ زیبایی‌شناختی‌شان، بسیار قابل‌توجه‌اند.
در مصاحبه‌ای در سال ۱۹۹۳، کازوو هارا، مستندساز ژاپنی که در خارج از ژاپن هم نسبتا شناخته شده، گفت که فیلم‌های مستند باید چیزهایی را بررسی کنند که مردم مایل به کشفشان نیستند و نمی‌خواهند بررسی شوند. آثاری که در لیست زیر گنجانده شده‌اند، همین رویکرد را پی می‌گیرند و به موضوعاتی سخت و با نگاهی سخت‌گیرانه پرداخته‌اند تا تعهدی که به فرم مستند به‌مثابه‌ی ابزاری برای بررسی و تحقیق دارند را به ما نشان دهند. دوربین چه به‌سمت «خویش» و چه به‌سمت «دیگری» گرفته‌شده‌باشد، همیشه حائز نیرویی قدرتمند است.
۱) المپیاد توکیو (Tokyo Olympiad)
- محصول: ۱۹۶۵
- مدت زمان: ۱۶۹ دقیقه
- کارگردان: کن ایچی‌واکا
- امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ از ۱۰۰
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۸٫۲ از ۱۰
فیلمی که به سفارش کمیته المپیک توسط کن ایچی‌کاوا درباره‌ی بازی‌های المپیک ۱۹۶۴ توکیو ساخته شده، اینجا و آنجا به‌عنوان یکی از بهترین فیلم‌های ساخته‌شده با موضوع ورزشی در نظر گرفته می‌شود. این فیلم نگاهی امپرسیونیستی به بیان و فیزیک بدن انسان دارد و راه‌های جذابی برای کادربندی حرکات مختلف ورزشکاران در رشته‌های مختلف این رقابت‌ها پیدا می‌کند.
این فیلم با استفاده از لنزهای تله‌فوتو، فریم‌های فریز، تصویربرداری با فریم‌های پایین و سکانس‌های اسلوموشن دراماتیک که در برابر پس‌زمینه‌های مشکی و رسا به‌نمایش در می‌آیند، کتاب آموزشی جدیدی برای نحوه‌ی ساختن فیلم‌های ورزشی به‌شیوه‌ی هنری است. اگر بازی‌های المپیک همان‌گونه که راوی فیلم بیانش می‌کند، رژه‌ی قدرت و زیبایی باشد، ایچی‌واکا به‌خوبی فرم مناسب برای نمایش این رژه را پیدا می‌کند.
فیلم مستند المپیاد توکیو در کانال رسمی یوتیوب المپیک برای تماشا در دسترس است.
۲) ملقب به قاتل سریالی (A.K.A. Serial Killer)
- محصول: ۱۹۷۵
- مدت زمان: ۸۶ دقیقه
- کارگردان: ماسائو آداچی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷ از ۱۰
پس از حادثه‌ای که در آن یک مرد با استفاده از یک قبضه تفنگ دستی، چهار نفر را در چهار شهر مختلف می‌کشد، این سفرنامه‌ی تراژیک، مسیر تبدیل شدن یک انسان عادی به قاتلی سریالی را کشف و پی‌جویی می‌کند. فیلم ماسائو آداچی با ترکیب روایت‌های واقعی پراکنده، تصاویر مناظر شهری و موسیقی متن متناوب جز ناهماهنگش، مطالعه‌ای چشم‌گیر در تداعی تصاویر بصری است؛ یعنی به این مهم می‌پردازد که چگونه بینندگان وقتی نسبت به موضوع آن چیزی که قرار است ببینند اطلاع دارند، از تصاویر نمایش‌داده‌شده معنا برداشت می‌کنند.
فضاها هرگز نمی‌توانند از تاریخی که از سر گذرانده‌اند صحبت کنند، اما اگر به‌اندازه‌ی کافی به آن‌ها خیره شوید و دقت کنید، شاید چیزی برای گفتن داشته‌باشند.
۳) درخت گیلاس با شکوفه‌های خاکستری (The Cherry Tree with Gray Blossoms)
- محصول: ۱۹۷۷
- مدت زمان: ۴۲ دقیقه
- کارگردان: هاندا سومیکو
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷٫۴ از ۱۰
این فیلم موضوعی سرراست دارد؛ درباره‌ی درخت گیلاسی‌ست که گمان می‌رود قدیمی‌ترین درخت ژاپن باشد. شعی که هاندا سومیکو سروده و دکلمه می‌کند، در ترکیب با تصاویری از این درخت کهن‌سال که قدمتی به بلندای تاریخ دارد به جهان بیرونی گسترش می‌یابد و در زندگی، مرگ و ابدیت کاوش می‌کند.
درخت گیلاس با شکوفه‌های خاکستری اولین فیلمی بود که به‌طور مستقل توسط یکی از برجسته‌ترین و پرکارترین مستندسازان زن ژاپنی ساخته شد. ساخت این فیلم، پروژه‌ای بود که از مدت‌ها قبل برنامه‌ریزی شده‌بود و سرانجام پس از مرگ خواهر سومیکو به پایان رسید. شعر او در قالب یک زمزمه‌ی روایت‌گون که حیات این درخت را در چهار فصل روایت می‌کند، تبدیل به چارچوب فیلم می‌شود.
۴) یک دهکده‌ی ژاپنی (A Japanese village)
- محصول: ۱۹۸۲
- مدت زمان: ۲۱۰ دقیقه
- کارگردان: شینسوکه اوگاوا
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷٫۷ از ۱۰
این اعتقاد که یک فیلم‌ساز برای انتقاب دقیق کشمکش‌های خود باید مانند سوژه‌های فیلمش زندگی کند، شینسوکه اوگاوا و گروه تولیدش را وا داشت که این ایده را عملی کنند. آن‌ها به روستای کوچکی در استان یاماگاتا نقل مکان کردند تا با کشاورزانی که مایل بودند از آن‌ها فیلم بسازند زندگی کنند و در این حین، آن‌ها را مطالعه کنند.
در حین مدتی که آن‌ها ساکن آن منطقه بودند، تعداد قابل توجهی فیلم جذاب برای بررسی مسائل کشاورزی و سیاسی آنجا ساختند و به بررسی آب و هوا، اقتصاد و تاریخ منطقه با درجه‌ای از جزئیات پرداختند که فقط با غوطه‌ور شدن کامل در آن محیط ممکن بود. «یک دهکده‌ی ژاپنی» اولین فیلم این دوره است اما فرم و نگاه منحصر‌به‌فرد این دوره به شکلی کاملا بالغ، در همین فیلم نخست هم قابل ردیابی‌ست.
۵) ارتش برهنه‌ی امپراطور رژه می‌رود (The Emperor’s Naked Army Marches On)
- محصول: ۱۹۸۷
- مدت زمان: ۱۲۲ دقیقه
- کارگردان: کازو هارا
- امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ از ۱۰۰
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۸٫۲ از ۱۰
کازو هارا تصویرگر سریالی اقلیت‌ها و به‌حاشیه‌رانده‌شده‌های جامعه‌اش است. شناخته‌شده‌ترین اثر او یعنی همین «ارتش برهنه‌ی امپراطور رژه می‌رود»، پرتره‌ای از یک سرباز کهنه‌کار و بازنشسته از جنگ اقیانوس آرام است که اکنون در نبردی تک‌نفره برای کشف حقیقت درباره‌ی سربازان هنگ خودش که پس از پایان رسمی جنگ جان باخته‌بودند، دست به جست‌جو می‌زند. او که به یک خطای عامدانه شک برده، با جدیت تمام، مقامات ارتش آن موقع را که هنوز زنده‌اند دنبال می‌کند و آن‌ها را سرزنش می‌کند و با استفاده از زور، از آن‌ها اعترافات تکان‌دهنده‌ای می‌گیرد. هارا در تمام مدت این اعتراف‌گیری‌ها فیلم برمی‌دارد و مستندی بی‌وقفه و جذاب و البته تکان‌دهنده از سفر سوژه‌اش برای حقیقت‌جویی بیرون می‌آورد.
نتیجه‌ی این کار جسورانه به همان اندازه که از نظر اخلاقی مشکوک و مورد بحث است، کاملا دیدگاه برازنده‌ی عملی و متعهد فیلم‌سازش درباره‌ی اینکه فیلم مستند باید چگونه باشد را بازنمود می‌کند.
این فیلم در آرشیو BFI برای تماشا موجود و در دسترس است.
۶) در آغوش گرفتن (Embracing) – آسمان، باد، آتش، آب، زمین (Sky, Wind, Fire, Water, Earth)
در آغوش گرفتن
- محصول: ۱۹۹۲
- مدت زمان: ۴۰ دقیقه
- کارگردان: نائومی کاواسه
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷ از ۱۰
آسمان، باد، آتش، آب، زمین
- محصول: ۲۰۰۱
- مدت زمان: ۵۰ دقیقه
- کارگردان: نائومی کاواسه
- امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ از ۱۰۰
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷ از ۱۰
از همان زمانی که نائومی کاواسه در سال ۱۹۹۷ به‌عنوان جوان‌ترین فیلم‌ساز برنده‌ی جایزه‌ی دوربین طلایی جشنواره‌ی کن انتخاب شد، فیلم‌های داستانی‌اش در طول سال‌های متمادی با استقبال نسبتا خوبی روبه‌رو شدند. اما مستندهای شخصی که او به‌موازات فعالیتش در سینمای داستانی ساخته بود تا حد زیادی نادیده گرفته‌شدند و به چشم نیامدند. «در آغوش گرفتن» و « آسمان، باد، آتش، آب، زمین»، هر دو به پدر ناشناخته‌ی نائومی کاواسه مربوط می‌شوند. اولین فیلم جزئیات جست‌وجوی کاواسه برای یافتن اطلاعاتی از پدرش است و دومی واکنشی به اطلاع از مرگ اوست.
هر دو فیلم تمریناتی دردناک و پر از تصاویر خردکننده و احساسات انفجاری هستند. کاواسه با تفکر در مورد مفاهیم «ارتباط» و «نبودن»، از فرم مستند به‌عنوان راهی برای پرسیدن سؤالات بی‌پاسخش استفاده می‌کند و به چیزی انتزاعی‌تر و عالی‌تر می‌رسد.
۷) بی‌حافظه (Without Memory)
- محصول: ۱۹۹۶
- مدت زمان: ۸۴ دقیقه
- کارگردان: هیروکازو کوریدا
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷٫۵ از ۱۰
هیروکازو کوریدا قبل از تبدیل شدن به یکی از مشهورترین فیلم‌سازان داستانی ژاپن در سطح بین المللی، چندین فیلم مستند ساخت. مهم‌ترین آن‌ها بی‌حافظه است، یک فیلم قابل توجه و در عین حال کاملا افسرده‌کننده درباره مردی با فراموشی قدامی. در نتیجه قصور پس از عمل پس از جراحی ساده شکم، هیروشی سکین قادر به ایجاد خاطرات جدید نیست و هر روز را با خانواده خود از نو شروع می کند و بقیه عمر خود را در یک حال ابدی می گذراند.
کوریدا با طرح پرسش‌هایی که همچنان درگیر آن‌هاست و خلاقانه به آن‌ها پاسخ می‌دهد، فیلمی عمیقا تکان‌دهنده خلق می‌کند که هوشمندانه به حافظه، ناتوانی و هویت فکر می‌کند.
۸) ای (A)
- محصول: ۱۹۹۸
- مدت زمان: ۱۳۶ دقیقه
- کارگردان: تاتسویا موری
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۶٫۹ از ۱۰
فیلم جنجالی تاتسویا موری درباره‌ی فرقه آئوم شینریکیو که طی دو سال پس از حمله‌ی متروی توکیو در سال ۱۹۹۵ فیلم‌برداری شد، اولین نمونه از دو مطالعه‌ی عمیق بر این گروه بود که کارگردان انجام داد. با توجه به دسترسی قابل توجه و میزان اعتماد نگران‌کننده، موری با صبر و حوصله پشت درهای بسته فیلم می‌گیرد و تلاش می‌کند تا دریابد که چگونه اعضای باقی‌مانده‌ی این فرقه‌ی در حال افول، وفاداری خود را به سازمانی که دستانش تا این حد آلوده به خون بی‌گناهان است را توجیه می‌کنند.
موری که با دوربین دستی در این‌ور و آن‌ور پرسه می‌زند، یک پرتره‌ی طولانی دلسوزانه و جذاب از واقعیت دنیوی زندگی به‌عنوان یک عضو پایین رتبه از یک گروه گمراه‌کننده‌ی جنایی خلق می کند.
۹) کمپین (campaign)
- محصول: ۲۰۰۷
- مدت زمان: ۱۲۰ دقیقه
- کارگردان: کازوهیرو سودا
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷٫۲ از ۱۰
کمپین به‌عنوان اولین فیلم در مجموعه‌ی «فیلم‌های مشاهده‌ای» منظم، نقطه‌ی خوبی را برای شروع کار قانع‌کننده‌ی فیلم‌ساز مستقل، کازوهیرو سودا ارائه می‌کند. به‌دنبال یک نامزد سیاسی منطقه‌ای که در شهر کاوازکی رقابت می‌کند، این فیلم بی‌پرده به نامزد بی‌صلاحیتی به‌نام «یامائوچی کازوهیکو» بر می‌خورد که ملقب به «نامزد چتر نجات» است و در مسیر رقابت‌های انتخاباتی با شعار «اصلاحات» از این مرحله به مرحله‌های بعدی می‌رود، اما هرگز مشخص نمی‌کند که منظورش از این اصلاحات چیست و چگونه می‌خواهد آن را محقق کند.
فیلم مستند کمپین به همان اندازه که طنزآمیز و بی‌سروصداست، وحشتناک هم هست. این فیلم پوچ بودن دموکراسی انتخاباتی را آشکار می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه دانستن راه درست لبخند زدن و تعظیم کردن در دنیای سیاست، بیش‌تر از آگاهی به اصول مهم و تأثیرگذار است.
۱۰) پس سروصدا حرف می‌زند (Thus a Noise Speaks)
- محصول: ۲۰۱۰
- مدت زمان: ۲۸ دقیقه
- کارگردان: کائوری اودا
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: ۷٫۸ از ۱۰
اولین فیلم یکی از بهترین مستندسازان معاصر ژاپن شاید تا حدی مستعدترین و متضادترین فیلم او باشد. این فیلم که اختراع مجدد هوشمندانه و تجربی سنت ژاپنی «خودمستند» است، چند هفته پس از اینکه کارگردان حقیقتی را برای اولین بار به خانواده‌اش گفته بوده ساخته شده است. او به کمک مادر و خواهرانش یک بازسازی دراماتیک انجام می‌دهند و می‌بینیم که رفتارشان اصلا هم‌دلانه و موافق هم نیست.
این مستند در ابتدا به‌گونه‌ای ارائه می‌شود که گویی فیلمی واقعی است که به‌صورت مخفیانه فیلم‌برداری شده است. اما در طول فیلم، که به‌شکلی از جلسه‌ی مشاوره‌ی خانوادگی غیرمتعارفی در می‌آید، واقعیت به‌طور مکرر شروع به تکرار شدن می‌کند و والدین کائوری اودا و تماشاگران را وا می‌دارد تا در واکنش اولیه‌ی خود نسبت به صحبت‌های کائوری اودا تجدید نظر کنند.
منبع: BFI
