گرمترین بیابانهای جهان و زیستمندان آنها
بیابانها تقریبا یکسوم سطح خشکیها را در بر گرفتهاند. تنها یک تعریف جامع علمی برای بیابان وجود دارد، بیابان محیطی است که میزان بارندگی سالانه آن کمتر از ۱۰ اینچ (۲۵۴ میلیمتر) باشد.
در کل بیابانهای دنیا را میتوان به ۴ گروه تقسیم کرد: اول، بیابانهایی که در حدفاصل مناطق گرمسیری و معتدل واقع شدهاند. دوم، بیابانهای خنک ساحلی یا مناطق خشکی که مجاور سواحل هستند. سوم، بیابانهایی با زمستانهای سرد و در نهایت چهار، مناطق قطبی که حجم بسیار زیادی آب در آنها بلوکه شده است.
بر اساس تعریف فوق، قطب جنوب را هم میتوان یک بیابان فرض کرد چرا که یکی از خشکترین مکانها در روی کره زمین است. اما قطب به حدی سرد است که اطلاق اسم بیابان به آن کمی عجیب به نظر میرسد بنابراین در اکثر کتابهای مرجع، بیابان محیطی خشک تعریف شده که در آن درجهحرارت به طور منظم بالغ بر ۳۵ درجه سلسیوس در فصل تابستان باشد. از سوی دیگر نباید فراموش کرد که میزان تبخیر در بیابان هم زیاد و دستکم دو برابر میزان بارندگی است.
بنابراین شاید صحیحتر این است که بگوییم اغلب بیابانهای حقیقی دنیا را میتوان در حدفاصل ۳۰ درجه شمالی و ۳۰ درجه جنوبی عرض جغرافیایی زمین جستجو کرد. اگر شما بر این باور هستید که بیابان مجموعهای از شنهای روان و صخرههای بکر با ویژگیهایی منحصر به فرد نظیر پوشش گیاهی ناچیز، گیاهان تیغدار و خشک است؛ سخت در اشتباه هستید چرا که بیابانها بسته به موقعیت و ارتفاعشان ویژگیهای ظاهری گوناگونی خواهند داشت.
بیابان یا صحرا
در زبان فارسی اغلب میان بیابان و صحرا فرقی گذاشته نمیشود. بسیاری از کارشناسان باور دارند که بیابان (Desert)، مکانی خشک است که ویژگیهای شاخص آن در بالا به طور کامل تشریح شد. اما صحرا (Sahara) به طور مشخص نام بزرگترین بیابان دنیاست که وسعتی بالغ بر ۳.۵ میلیون مایل مربع دارد و در شمال آفریقا هم واقع شده است.
صحرای بزرگ آفریقا
بسیاری از ما وقتی که به جایی مانند بیابان فکر میکنیم، زمینهای بایر و لمیزرع را در ذهن مجسم میکنیم که هیچ جنبندهای در آنها توان زیستن ندارد. اما این ذهنیت، واقعیت ندارد. صحرای بزرگ آفریقا، بزرگترین بیابان در کل دنیاست که درجه حرارت آن گاهی از ۵۸ درجه سلسیوس هم فراتر میرود اما کمتر نقطهای را در دنیا میتوان سراغ گرفت که تا به این اندازه از نظر تکامل پیشرفته و منحصربهفرد باشد.
آنتلوپهای آداکس (Addax antelope) که شبیه غزال هستند، یکی از زیباترین و منحصربهفردترین گونههای صحرای بزرگ آفریقا هستند. در حال حاضر تنها ۵۰۰ فرد از آنها باقی مانده و علت این مساله هم غیر از شکار بیرویه، گرمایش جهانی است که ظاهرا به هیچوجه باب طبع اداکسها نبوده. درست است که اکثر گونهها مانند آداکس برای زندگی در صحرای بزرگ سازگاریهایی پیدا کردهاند اما تاثیر فعالیتهای انسانی به حدی است که جمعیت اکثر آنها را در معرض خطر جدی قرار داده است.
در صحرای بزرگ آفریقا یک گونه به نام (betoum) میروید که با درخت پسته قرابت دارد و درخت به نسبت بزرگی با شاخههای پربرگ است. حیواناتی مانند شتر برای بقا به این نوع درختان وابسته هستند. گوزنها، تشیها، غزالها، افعیهای شاخدار بیابانی، شغالها، روباههای شنی و کفتارها از جمله شاخصترین گونههای جانوری در صحرای بزرگ آفریقا هستند.
کالاهاری(Kalahari desert)
بیابان کالاهاری واقع در جنوب غربی آفریقا جزئی از یک حوزه شنی بسیار وسیع است که حد و مرز آن را عوارض طبیعی مانند رود نارنجی (طولانیترین رود آفریقای جنوبی) تا آنگولا مشخص میکنند. این بیابان در غرب به نامیبا و در شرق به زیمباوه میرسد. بوتسوانا (Botswana) که پایتخت گابورون(Gaborone) است، بیش از ۷۰ درصد این بیابان را در خود جای داده است. آفریقاییها به کالاهاری دورسلند (Dorsland) میگویند که به معنی «زمین تشنه» است.
کالاهاری از شن، ماسه، سنگریزه و دشتهای فراخ نمکی پوشیده شده و در رده بیابانهای نیمهخشک جای گرفته چرا که پس از بارش باران معمولا عرصههای وسیعی از آن تبدیل به چراگاه میشوند. دلتای اوکاونگو (Okavango Delta) به تالاب معروفی اطلاق میشود که در شمال این صحرا واقع شده است.
آکاسیا، خارشتر و درخت عود از جمله گیاهان شاخص در این بیابان هستند. غزالها، جربیلها، موش خرماها، کفتارها، شغالها، کوکرها و غزالهای آفریقایی هم گونههای جانوری هستند که معمولا در کالاهاری دیده میشوند. به صحرانشینان کالاهاری، بوشمن گفته میشود که بیش از ۲۰ هزار سال در این صحرا سابقه سکونت دارند. جالب است بدانید که قدمت پوسته زمین را در کالاهاری حدود ۳.۵ میلیارد سال تخمین میزنند.
سان (San) به یک جمعیت از بومیان کالاهاری گفته میشود که عادت به زندگی گروهی دارند. سانها در یک گروه اغلب متشکل از ۱۰ الی ۳۰ نفر هستند. آنها اکثرا عادت به اسکان در نزدیک منابع آبی موقت دارند.
بیابان کالاهاری منبع آب سطحی دائمی ندارد. حیاتوحش برای بقا تحت این شرایط سازگاری پیدا کرده است. اگر به شیرهای این منطقه نگاه کنید، متوجه رنگ بدن خیلی روشن آنها میشوید. علت رنگ روشن بدن شیرها در کالاهاری این است که آنها باید به شکلی خود را با محیط اطراف هماهنگ کنند. شیرهای کالاهاری میتوانند چند هفته غذا و آب نخورند.
یک نوع آنتلوپ به نام غزال جهنده در کالاهاری یافت میشود که گلههای آن مقاومت عجیبی در برابر کمآبی دارند. آنها در مناطقی چرا میکنند که میزان آب در گیاهان آن منطقه شاید حتی ۱۰ درصد هم نباشد.
بیابان کاراکوم (Kara Kum)
کاراکوم یک بیابان تشکیلشده از لایههای خاکستری ماسه با مساحت ۱۱۵ هزار مایل مربع (تقریبا ۲۹۷.۸۰۰ کیلومترمربع) است که در ترکمنستان، شرق دریای خزر بین رودخانه آمودریا تا شمال مرزهای ایران امتداد یافته است. در شمال دریای آرال واقع در قزاقستان هم یک بیابان کوچکتر است که در حدود ۱۵ هزار مایل مربع (تقریبا ۳۸.۸۰۰ کیلومترمربع) وسعت دارد و آن را هم به همین نام میشناسند.
عکس ۵- کاراکوم شاهد گذر کاروانهایی بوده که زمانی از جاده ابریشم گذر میکردند. ماسههای کاراکوم بقایای یک تمدن باستانی را که به حدود ۷ هزار سال پیش برمیگردد، در خود پنهان کردهاند.
این صحرای منحصربه فرد زیستگاه خزندگان بیمانندی از جمله مارمولک مونیتور خزری است. یک اسب بینظیر هم به نام آکالتکه (Akhal-Teke) در این منطقه یافت میشود که خاستگاه اصلی آن کاراکوم است. اسکندر کبیر علاقه وافری به این اسب زادآور داشت چرا که مقاومت این اسب را در برابر گرمای طاقتفرسای بیابان کاراکوم و مهم تر از آن توان گذر از مسافت های طولانی را کمتر اسبی در دنیا دارد.
بیابان عرب
بیابان عرب، بزرگترین بیابان در نوع خود است چرا که در اصل تمامی شبه جزیره عربستان را تحت پوشش خود قرار داده است. این صحرا از یمن تا خلیجفارس و از عمان تا اردن و عراق گسترش پیدا کرده. این بیابان که وسعت تقریبی آن ۹۰۰ هزار مایل یعنی در حدود ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار است، را میتوان سرزمین موعود بسیاری از کاشفان و علاقمندان تاریخ قلمداد کرد.
بیابان عرب یکی از خشکترین عرصههای طبیعی در کل دنیاست که تپههای بیابانی آن در زیبایی همتا ندارد. این بیابان از شمال به صحرای سوریه، از شمال و شرق به خلیج فارس و دریای عمان، از جنوب شرقی و جنوب به دریای اریتره و خلیج عدن و در قسمت غرب به دریای سرخ میرسد.
بخش اعظم این بیابان پوشیده از ماسه است. کرکسهای مصری، روباهها، غزالها، تشیها، کفتارها، شغالها، کبری مصری، عقربها، عقاب پرگرین و افعیهای ماسهای از جمله شاخصترین گونههای جانوری در بیابان عرب هستند. جالب اینجاست که گستردهترین تپههای شنی جهان را در این صحرا میتوان دید. هزاران سال است که اعراب بادیهنشین این بیابان پهناور را در مینوردند اما بخشهای داخلی آن همچنان مثل یک سرزمین ممنوعه دستنخورده باقی مانده است.
ربعالخالی، مشهورترین و بزرگترین عرصه شنی در دنیا، درست در قلب این بیابان قرار گرفته. این عرصه شنی در حدود ۶۵۰ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و در اصل یک منطقه بیابانی وسیع در جنوب شبه جزیره عربستان است. ربعالخالی توپوگرافی عجیب و غریبی دارد چرا که در نواحی غربی بیابان عرب، شنها خیلی ریز و نرم هستند اما در این قسمت ارتفاعاتی مشاهده میشود که بلندی آنها حتی به ۶۱۰ متر هم میرسد.
در نواحی شرقی بیابان عرب اغلب تپههای شنی، دشتهای نمکی و صفحات ماسهای جلوهای بارزتر دارند. ربعالخالی بدوناغراق از جمله خشکترین نواحی جهان است که بخشهای وسیعی از آن همچنان ناشناخته باقی مانده. وزش شدید باد و طوفانهای شن در تابستان و زمستان از مشخصات بارز این بیابان است. در زبان عربی به قبایل بدوی و بادیهنشین عرب، کشتینشین میگویند. اگر با هواپیما بر فراز این بیابان پرواز کنید، آثار متعددی از تمدنهایی را خواهید دید که هماکنون از بین رفتهاند.
در بیابان عرب به ندرت میتوان انسانی را دید، مگر در اطراف چاهها و چشمههای فصلی که اغلب بادیهنشینان در نزدیک آنها سکنی میگزینند. از گونههای گیاهی شاخص بیابان عرب میتوان به آکاسیا، خرزهره (Nerium sp.) و آتریپلکس (Atriplex sp.) اشاره کرد. گونههای جانوری مهم هم عبارتند از ملخ صحرایی، شتر جماز، غزال، سوسمار، شغال و اوریکس.
بیابانهای ایران
در بخشهای مرکزی ایران دو بیابان بزرگ به نامهای لوت و کویر وجود دارد که وسعت آنها در مجموع حدود ۱۴۰ هزار مایل مربع (تقریبا ۳۶۲ هزار کیلومترمربع) برآورد شده است. در لوت تپههای ماسهای عظیمی دیده میشوند که ارتفاع آنها گاهی به بیش از ۲۰۰ متر هم میرسد. در حالی که در کویر اغلب گودیهای پوشیده از نمکی را میتوان دید که اطراف آنها را برآمدگیهایی پر کرده است. در مجموع کویر تصویر کریدوری منحصربهفردی را در مقابل بیننده زنده میکند.
در بیابانهای ایران آثار تمدن را میتوان در نزدیکی منابع آبی از جمله چاهها و چشمهها جستجو کرد. کاروانسراها همانطور که از نامشان برمیآید، پناهگاه مسافرانی بودهاند که زمانی از صحراهای ایران عبور میکردهاند. مارکوپولو در خاطرات خود از سفرش در قلب بیابانهای ایران به سال ۱۲۷۲ میلادی یاد میکند. این جهانگرد نامآشنا در آن زمان از طبس به دامغان رفته است.
پیش از آنکه ایران وارد عصر مدرن شود و ماشین به عنوان وسیله حمل و نقل مورد استفاده قرار گیرد، ایرانیها از سیستم ۲.۷۰۰ سالهای به نام چاهها، آب انبارها و قناتها به عنوان وسیله تسهیل مسافرتهای بیابانی استفاده میکردند.
کویر لوت با مساحت تقریبی ۱۷۵ هزار کیلومتر مربع، حدود ۱۰ درصد از وسعت کل کشور را شامل میشود. این بیابان زیبا از نظر تاریخی نیز حائز اهمیت است چرا که پیشینه تاریخی آن به بیش از ۵ هزار سال قبل برمیگردد و در ضمن کشف قریب ۳ هزار اثر تاریخی در این منطقه آن را در نوع خود متمایز ساخته است.
بیابان قزلقوم(Kyzyl Kum)
یک بیابان ماسهای به رنگ قرمز که در ازبکستان و قزاقستان حدفاصل رودخانههای آمودریا و سیردریا واقع شده است. مساحت این صحرای قرمز رنگ در حدود ۱۱۵ هزار مایل مربع (۲۹۷.۸۰۰ کیلومترمربع) تخمین زده میشود. نام قزلقوم به معنی ماسه قرمز است که از مشخصات ظاهری این بیابان غنی گرفته شده.
صحراهای استرالیا
خشکترین قاره قابل سکونت در جهان استرالیاست. استرالیا، بزرگترین محدوده بیابانی در نیمکره جنوبی را دارد. میزان بارندگی در بیش از ۷۰ درصد این قاره سالیانه تنها بین ۱۰۰ تا ۳۵۰ میلیمتر است. استرالیا یک قاره خشک و نیمهخشک است که ۱۸ درصد از مساحت آن را بیابان تشکیل داده. درجهحرارت در بیابانهای استرالیا گاهی به بیش از ۵۰ درجه سلسیوس میرسد.
بومیان استرالیا بیش از ۳۰ هزار سال است که این قاره خشک را برای سکونت برگزیدهاند. در استرالیا پنج صحرای بزرگ وجود دارد که به ترتیب عبارتند از صحرای سیمپسون(Simpson Desert) ، صحرای شنی بزرگ ، ویکتوریا(Victoria Desert) ، گیبسون (Gibson Desert) و استروت(Strut Desert) . سیمپسون و صحرای شنی همانطور که از نامشان مشخص است، از جنس شن هستند در حالی که دو بیابان آخر سنگلاخی میباشند.
کل مساحت صحراها در استرالیا بیش از ۲.۳۰۰.۰۰۰ کیلومترمربع است یعنی در حدود یکسوم این قاره را بیابانها تشکیل دادهاند. آکاسیا، کاسوآرینا (Casuarina cristata)، اکالیپتوس (Eucalyptus angustissima)، آتریپلکس (Atriplex cinerea) و اسپینیفکس (Spinifex seiceus) از جمله شاخصترین گونههای بیابانی در استرالیا هستند.
در مقابل گونههای شاخص جانوری هم عبارتند از مارمولکهای زبان آبی، دینگوها، موشهای دم کلفت، کانگروها، موشهای کور کیسهدار (Notoryctes sp.)، باندیکوتهای گوش خرگوشی (Macrotis leucura)، وارانوسهای شنی (Varanus flavirufus) و شیطانکهای خاردار (Moloch horridus).
چیهوآهوآن(Chihuahuan Desert)
چیهوآهوآن که به آن صحرای بارانی میگویند، در شمال مرکزی مکزیک و جنوب غربی ایالات متحده آمریکا واقع شده است. تا مدتهای مدید این بیابان قلمرو قبایل بومی بود. آپاچیها هم به این بیابان وابسته بودند اما اروپاییها در سالهای ۱۵۲۸ الی ۱۵۳۶ میلادی شروع به کاوش در این بیابان کردند. تاثیر ناشی از کاوشهای اسپانیاییها و مکزیکیها در سرتاسر این بیابان مشهود است.
بخش اعظم این بیابان در ایالتهای چیهوآهوآ (Chihuahua state) و کوآهویلا(Kuahuila) مکزیک واقع شده اما در عین حال با ایالتهای آریزونا، جنوب نیومکزیکو و تگزاس هممرز است. این بیابان با وسعت تقریبی ۴۵۵ هزار کیلومترمربع، بزرگترین بیابان آمریکای شمالی است.
علیرغم تخریبهای گسترده که در طول سالیان سال در این بیابان رخ داده، همچنان چیهوآوآن تنوع زیستی منحصر به فردش را حفظ کرده است. پارکهای ملی در این منطقه بینظیر است و علت آن هم شرایط خاص زیستمحیطی ناشی از موقعیت جغرافیایی چیهوآهوآن است. این بیابان، جلگهای مرتفع و پوشیده از شن، ماسه و سنگ است که ارتفاعات زیادی هم به شکل تپهماهوری دارد.
کوه ها و تپههای بلند و پرشیب در این بیابان خاستگاه جنگلهای موسوم به پینیون (Piñon Forests) هستند که در ارتفاعات صخرهای رشد میکنند. پارک ملی کمان بزرگ (Big Bend National Park) که در این صحرا واقع شده، یکی از معروفترین زیستگاههای پرندگان در امریکاست.
بیشتر گونههای پرنده این پارک ملی در کل این قاره منحصر به فرد هستند. اما گونههای گیاهی شاخص نیز عبارتند از کاکتوس، کتان چیهوآهوآن، بوته قطران، کاکتوس برگ کاهویی (Agave lechuguilla)، مسکیته (Prosopis pubescens) ، خشخاش طلایی (Eschscholzia californica). از گونههای جانوری نیز میتوان به کایوتها، مار زنگی پشت الماسی (Crotalus atrox)، گراز آمریکایی، موش کانگرویی و فاخته آمریکایی (Geococcyx californianus) اشاره کرد.
بیابان تار(Thar Desert)
تار، هجدهمین صحرای بزرگ جهان است که از تپههای شنی، دریاچههای نمکی و عناصر گوناگون بیابانی تشکیل شده است. تار در حدفاصل مناطق گرمسیر و معتدله واقع شده است. از آن با نام صحرای بزرگ هند یاد میکنند چرا که وسعتی در حدود ۲۰۰ هزار کیلومترمربع دارد.
بخشهایی از آن در راجستان، شمال غربی هند و بخشهایی هم در پنجاب و سند، شرق پاکستان واقع شده است. قسمت زیادی از آن پوشیده از تپههای شنی است و باقی را هم ریگزارهای مسطح تشکیل میدهند. پوشش گیاهی در بیابان تار اغلب آکاسیا، ائوفوربیا (Euphorbia) و انواع علفها و بوتههاست. بادهای غالب موسمی که در تابستان باران را برای هند به ارمغان میآورند، درست از کنار این بیابان میگذرند و به سمت شرق میروند. نام تار یا تهار در زبان محلی به معنای «منطقه تپههای شنی» است. زمینشناسان معتقدند که بیشتر از ۱.۸ میلیون سال از انباشت شنهای سطحی حاصل از فرسایش بادی در این بیابان میگذرد.
روایتهای ضد و نقیضی هست که قدمت این صحرا را بین ۴ تا ۱۰ هزار سال عنوان میکنند. در تار، روستاهای کوچک و پراکندهای نیز هست که در هر یک از آنها بین ۱۰ تا ۲۰ خانه ساخته شده است. تنوع زیستی تار به حدی غنی است که به عنوان مثال تنها ۲۳ گونه مارمولک و ۲۵ گونه مار در آن شناسایی شده کردهاند و اغلب آنها هم بومی هستند.
پوشش گیاهی غالب این بیابان همانطور که پیشتر هم اشاره شد؛ آکاسیا، فرفیون، علفها و بوتههای کوتاه قامت است. بزهای کوهی هندی، شترهای یک کوهانه، هوبرههای بزرگ هندی، سوسمارهای دم خاردار هندی، شغالها و کوکرها جزو گونههای بومی شناخته شده در تار هستند.
بیابان مونته(Monte Desert)
بیابان مونته در شمال مرکزی آرژانتین وسعتی در حدود ۳۲۵ هزار کیلومتر مربع دارد. مونته در طول تپههای شرقی رشته کوه آندز امتداد پیدا میکند و دست آخر هم به استپ پاتاگونیا ختم میشود. خارزارها و علفزارهای خشک از عناصر شاخص مونته هستند. نهرهای پر پیچ و خمی در قلب جنگلهای تنک مونته طی طریق میکنند. مونته یکی از بزرگترین بیومهای جنگلی خشک در آرژانتین است.
متاسفانه تخریب گسترده مونته از اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ آغاز شد و همچنان هم ادامه دارد. آسیبهای جبرانناپذیری تا به امروز به مونته وارد شده است. در صحرای مونته، کاکتوس کاردون (Pachycereus pringlei)، بوته قطران و درخت پالوورده جزو گونههای گیاهی شاخص هستند و از گونههای جانوری مهم هم میتوان از گورکن، خوکچه، گربه وحشی، قرقاول و جوندهای به نام توکو- توکو نام برد.
منبع maps of world, The Ultimate desert handbook,mbg net, nasa, south Africa travel/, britannica.com, australiaonnet.com, nmsu, britannica, eoearth, conservation institute