کشف راز مرد یخی ۵۳۰۰ ساله که زخم معده داشت!

۵۳۰۰ سال پیش مردی در حوالی رشته‌ کوه‌های آلپ ایتالیا به قتل رسید. او وقتی کشته شد تازه نهار خورده بود و معده‌ای پر و البته مبتلا به نوعی انگل داشت. این مرد کشاورز در معده‌ی خود یکی از نژادهای قدیمی باکتری Helicobacter pylori را حمل می‌کرد که شبیه به نژادهای جدیدتر آسیایی این باکتری است. باکتری H. pylori عامل زخم معده است. پژوهشگران با بررسی ژنوم این باکتری متوجه چیزهای جالبی درباره‌ی این مرد یخی باستانی که او را «اوتزی» (Otzi) نامیده‌اند، شدند. اجداد او این باکتری را از آسیایی‌ها و نه آفریقایی‌ها به ارث برده‌اند. معنی این کشف آن است که اجداد نخستین کشاورزان اروپایی قبل از مهاجرت به قاره‌ی سبز با آسیایی‌ها ارتباط نزدیک داشته‌اند.

H. pylori را باید موفق‌ترین باکتری در نفوذ به انسان‌ها بدانیم. این باکتری تقریبا توانسته به شکم نیمی از مردم جهان وارد شود. H.pylori در ۱۰ درصد مردم ایجاد زخم معده، ورم معده و البته سرطان معده می‌کند. این باکتری‌ می‌تواند سال‌های خیلی طولانی در بدن افراد دوام آورد. البته شواهد پراکنده‌ای مبنی بر اینکه حضور این باکتری می‌تواند از فرد در برابر ابتلا به آسم، آلرژی‌ها و رفلاکس جلوگیری کند، وجود دارد.

تقریبا ۱۰۰ هزار سال است که این باکتری در شکم انسان زندگی می‌کند و اکنون نژادهای زیادی از آن وجود دارد. این نژادها در هفت جمعیت متفاوت باکتریایی در سراسر جهان پخش شده‌اند. احتمالا این باکتری در آفریقا به معده‌ی ما‌ وارد شد و زمانی که انسان به مکان‌های مختلف کره‌ی زمین مهاجرت کرد با او منتقل شد. اینکه چگونه انواع مختلف این میکروب در سراسر جهان پخش شدند و رابطه‌ی آن‌ها با یکدیگر چگونه است همواره پرسشی بزرگ برای دانشمندان بوده است.

برای مثال آن نوع باکتری که شیوع بیشتری در اروپا دارد، دارای اشتراک DNA زیادی با باکتری‌های آسیایی و آفریقایی است. این بدین معنیست که نوع اروپایی این باکتری خیلی قدیمی است و ۱۰ هزار سال پیش در جایی مثل خاورمیانه یا دیگر گذرگاه‌های مهاجرت در آسیا تکامل یافته است. یعنی اینکه مثلا در جایی مثل خاورمیانه که هم گذرگاه انسان‌ها در مهاجرت از آفریقا به دیگر نقاط دنیا بوده و هم مهاجرانی یک‌جا نشین داشته، یک نفر مبتلا به هر دو نوع باکتری آفریقایی و آسیایی شده و سپس این دو نوع باکتری با یکدیگر ترکیب شده‌ و نوعی جدید را بوجود آورده‌اند. بعد از آن جمعیتی مبتلا به این نوع ترکیبی بوجود آمده که حدود ۸۰۰۰ سال پیش، یعنی ابتدای انقلاب کشاورزی به اروپا مهاجرت کرده‌اند.

اوتزی که از کشاورزان اولیه بوده و ۵۳۰۰ سال پیش زندگی می‌کرده، بیش از ۲۰ سال پیش در رشته‌کوه‌های آلپ پیدا شد.

البته تا به حال هیچ راهی برای آزمایش این ایده وجود نداشت چرا که باید می‌توانستیم معده‌ی یک انسان باستانی را پیدا و آن را آزمایش می‌کردیم. ولی حالا اوتزی را داریم، همان مرد باستانی که هزاران سال زیر یخ‌های کوه‌های آلپ باقی مانده بود و در سال ۱۹۹۱، کوهنوردان او را پیدا کردند. تصویربرداری‌های جدید از جسد این مرد نشان داد که معده‌ی او تا حدودی حفظ شده و این فرصتی بسیار خوب برای پژوهشگران «آکادمی اروپایی بولزانو» (EURAC) برای تحقیق روی موضوع باکتری مذکور است. آن‌ها توانستند از بافت معده‌ی این جسد، DNA باکتری H. pylori را استخراج کنند.

وقتی آن‌ها ژنوم باکتری H. pylori موجود در بافت معده‌ی او را با ژنوم دیگر باکتری‌هایی که اکنون در جهان وجود دارند مقایسه کردند،‌ در کمال تعجب دیدند که ژنوم باکتری موجود در معده‌ی اوتزی شباهت خیلی زیادی به باکتری‌هایی دارد که اکنون در آسیا وجود دارند. این باعث می‌شود که نحوه‌ی مهاجرت اجداد اوتزی تا حدی مشخص شود. DNA خود اوتزی شباهت خیلی زیادی به اروپایی‌های کشاورز اولیه دارد که از خاورمیانه مهاجرت کرده بودند. ولی نژاد باکتری معده‌ی او بیشتر به باکتری‌های موجود در جنوب آسیا و هندوستان شبیه است.

اکنون نژاد اروپایی این باکتری که با نام hpEurope شناخته می‌شود اشتراک DNA خیلی بیشتری با نوع آفریقایی دارد. این درحالیست که باکتری اوتزی بیشتر آسیایی است. «فرانک ماکسینر» (Frank Maxiner) نویسنده‌ی اصلی مقاله‌ی مربوط به این کشف که در ضمن اکولوژیستی باکتریایی در EURAC نیز هست می‌گوید این یافته باعث مطرح شدن سناریوی جدیدی می‌شود. او ادامه می‌دهد: «اجداد کشاورزان اروپایی اولیه مثل اوتزی باید DNA باکتری نژاد آسیایی H. pylori را حمل می‌کردند. احتمالا این باکتری در خاورمیانه به بدن آن‌ها وارد شده و انسان‌ها سپس به اروپا مهاجرت کرده‌اند. بعد از آن با فاصله‌ی زمانی طولانی، مهاجران جدیدی که باکتری‌های آفریقایی را حمل می‌کردند به اروپا آمدند؛ یعنی زمانی بعد از مرگ اوتزی. دو نوع باکتری در بدن اروپایی‌های جدیدتر ترکیب شدند و نژادهای نوین باکتری اروپایی را ساختند.»

این یافته‌ی خیلی جالبی است و نشان می‌دهد که باکتری‌هایی مثل H. pylori می‌توانند خیلی سریع‌تر از چیزی که فکر می‌کردیم تکامل یابند و در جمعیت جدید انسان‌ها سازگار شوند. «کریستینا وارینر» (Christina Warinner) از دانشگاه اوکلاهاما در نورمن می‌گوید: «نتیجه‌ی شگفت‌انگیز این پژوهش آن است که بسیاری از نژادهای میکروبی و ویژگی‌های ژنتیکی که پیش از این فکر می‌کردیم خیلی باستانی‌اند، در حقیقت کاملا جدید هستند.»

این پژوهش همچنین نشان می‌دهد که برای انتقال میکروب‌های جدید، لزوما نباید مهاجرت‌های گسترده صورت گیرد. این نژاد اروپایی باکتری‌ها بر اثر موج مهاجران ورودی از آفریقا به اروپا بوجود نیامد. چند نفر می‌توانستند نژادی ترکیبی داشته باشند و نوعی ترکیبی نسبتا سازگار را ساختند که در اروپا پخش شدند. یک ژنتیک‌شناس آماری از دانشگاه سوانسی در انگلستان به نام «دانیل فالوش» (Daniel Falush) می‌گوید: «این نشان می‌دهد اصل و نسبی آفریقایی با توانایی انتقال سریع وجود داشته و توانسته در سراسر اروپا خیلی سریع‌تر از چیزی که فکر می‌کردیم پخش شود.» اینکه چگونه باکتری این‌قدر سریع پخش شد یک راز است. شاید به دلیل اینکه کشاورزان در جمعیت‌های متراکم‌تری نسبت به شکارچی-جمع‌آورندگان زندگی کردند یا سطح بهداشت بسیار پایین آمده بود باکتری‌ها توانستند سریع بین مردم سرایت کنند.

گروه پژوهشی همچنین دریافتند که اوتزی حدود ۴۰ سال سن داشته و به مدت طولانی حامل H. pylori بوده است. بدین ترتیب معده‌ی او به این باکتری واکنش نشان داده و ۲۲ پروتیین در بافت معده‌‌اش مشاهده شد که بر اثر ورم معده بوجود می‌آیند. او شاید مبتلا به ورم معده یا زخم معده بوده است. با این حال هنوز وضعیت او وخیم نشده بود. معده‌ی او به هنگام مرگ پر از گوشت بز کوهی آلپ بوده است. ماکسینر می‌گوید: «او غذای زیادی خورده بود!»

منبع: ScienceMag