ژاپن در جستجوی راهکارهای صرفه جویی در مصرف انرژی
ژاپن کشوری فاقد منابع سوخت فسیلی است، اما مصرف انرژی زیادی دارد. ژاپنی‌ها را می توان در مصرف بی‌رویه‌ی انرژی، خصوصاً برق سرآمدی در نوع خود توصیف کرد اما این کشور بعد از فاجعه‌ی سونامی و زلزله در فوکوشیما طرح‌های نوینی برای خودکفایی و کاهش مصرف انرژی دارد. آیا ژاپن می‌تواند از طریق مشارکت اجتماعی مصرف برق خود را کاهش دهد؟
در دانشگاه “میجی گاکوئین” (Meiji Gakuin) ، خانم پروفسور “کیکو تاناکا” (Keiko Tanaka) کلاس‌هایی را اداره می‌کند که تنها نیمی از لامپ‌های آن روشن است. کلاس‌هایی که تاکید کمتری بر استفاده از کامپیوتر و سایر وسایل برقی دارند. پروفسور تاناکا این روزها بیشتر از گچ و تخته سیاه استفاده می‌کند. زمین‌لرزه ۹ ریشتری ژاپن در تاریخ جمعه ۱۱ ماه مارس سال ۲۰۱۱ ( ۲۰ اسفندماه سال ۱۳۸۹ ) که سونامی را نیز بدنبال داشت، بدون‌تردید تاثیر بسزایی در تغییر الگوی مصرف شهروندانی نظیر پروفسور تاناکا داشته است. سونامی و زمین لرزه‌ای که در نزدیکی شهر “سندایی” (Sendaii) در استان “میاگی” (Miyagi) به وقوع پیوست و شرق شبه جزیره “اوشیکا” (Oshika) ناحیه “توهوکو” (Tohoku) را نیز تحت‌تاثیر قرار داد، شاید یکی از فاجعه‌بارترین‌ها در نوع خود بود چرا که تبعات آتی آن کماکان مشکلات عمده‌ای را در سیستم برق‌رسانی ژاپن ایجاد کرده است.
هرچند که این مشکلات تا حد زیادی مرتفع شده اما متخصصانی همچون پروفسور تاناکا باور دارند که نه‌تنها دانشگاهیان بلکه سایر مردم عادی نیز وظیفه دارند تا برای رفع نیازهای جامعه خود، مسئولیت حفاظت از انرژی و صرفه‌جویی هرچه بیشتر را برعهده بگیرند. ژاپن کشوری است که بالاجبار ۸۴ درصد انرژی مصرفی خود را وارد می‌کند. نخستین رآکتور هسته‌ای تجاری در اواسط سال ۱۹۶۶ (۱۳۴۵ ه.ش.) در ژاپن شروع به فعالیت کرد. پیش از حادثه فوکوشیما بیش از ۵۰ رآکتور مسئولیت تولید ۳۰ درصد از برق این کشور را برعهده داشتند و قرار بود که این میزان تا سال ۲۰۱۷ به حدود ۴۰ درصد ارتقاء پیدا کند اما بعد از فوکوشیما شرایط به نحوی غیرقابل باور تغییر کرد، چنانچه در حال حاضر تنها نیمی از این برآورد عملی شده است. البته کماکان انتظار می‌رود که انرژی هسته‌ای بتواند نقشی موثر در تامین سوخت این کشور ایفاء نماید.
ژاپنی‌های پرمصرف
پروفسور تاناکا چندی پیش در مصاحبه با بخش خبری مجله‌ی نشنال جئوگرافیک چنین گفت: «ژاپن کشوری است که در آن دختران ۱۸ ساله تنها برای بالا رفتن از یک طبقه از پله‌برقی استفاده می‌کنند. ژاپن کشوری است که توالت‌های فرنگی‌اش با سیستمهای مخصوص، گرم نگه داشته می‌شوند. کشوری که در آن از صداسازهای الکتریکی پرمصرف جهت پوشش دادن سایر اصوات نامطلوب استفاده می‌شود. به معنای واقعی کلمه می‌توان گفت که ژاپنی‌ها به زندگی راحت و استفاده از وسایلی که هزینه‌های بسیار بالای انرژی را به همراه دارند، عادت کرده‌اند و این مساله آینده درخشانی را به تصویر نمی‌کشد.» حادثه‌ی نیروگاه هسته‌ای “فوکوشیما دائیچی” (Fukushima Daiichi) و آسیبی که سونامی و زلزله به سایر زیرساختهای ژاپن وارد ساخت، بعدها به دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. هزینه‌ی خسارات شاید یکی از بیشترین مواردی بود که زیر ذره‌بین و نگاههای موشکافانه مسئولین ژاپنی قرار گرفت. بیشتر تاکیدات نیز بر مساله تامین برق بوده و هست چرا که بنا بر گزارشات نیروگاه فوکوشیما نقش عمده‌ای در تامین برق ژاپن داشته است. آژانس بین‌المللی انرژی بارها در گزارشات متعدد اعلام کرده که ژاپن احتمالاً یکی از کشورهاییست که در آینده با کمبود جدی برق مواجه خواهد بود مگر آنکه الگوی مصرف خود را هرچه سریعتر تغییر دهد. درست است که این مساله تاکنون از طریق مدیریت حل شده اما متخصصان باور دارند که کمبود برق در ژاپن را باید جدی گرفت.
نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما در زمین‌لرزه‌ی سال ۲۰۱۱ خسارات جبران‌ناپذیری دید و مشکلات زیست‌محیطی زیادی ایجاد کرد
ژاپن ظرف ۳ سال و نیم گذشته تمام تلاش خود را بکار بسته تا با تعمیر زیرساختهای آسیب‌دیده و افزایش صادرات گاز طبیعی مایع (LNG) مشکل را مدیریت کند اما کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی کماکان باور دارند که بحران می‌تواند دیر یا زود گریبان ژاپن را بگیرد. لازم به ذکر است که تا قبل از ماه مارس سال ۲۰۱۱ (قبل از وقوع سونامی و زلزله) نیروگاههای هسته‌ای ژاپن در حدود یک سوم برق این کشور را تامین می‌کرد. ژاپنی‌ها در خلال یک برنامه بلندمدت تصمیم دارند تا سال ۲۰۵۰ م. به میزان ۵۴ درصد و تا سال ۲۱۰۰ م. بالغ بر ۹۰ درصد از تولید گاز دی‌اکسیدکربن خود بکاهند و این یعنی عزم دولت برای کاهش مصرف انرژیهای غیرقابل‌تجدید عملاً جدی است. در فوریه امسال نخست وزیر ژاپن رسماً اعلام کرد که ۸۰ درصد نفت و ۲۰ درصد گاز طبیعی مصرفی این کشور از خلیج‌فارس و تنگه هرمز می‌آید. در ماه آوریل نیز دولت مجدد اعلام کرد که درصدد است تا سال ۲۰۳۰ م. حدود ۶۰ درصد انرژی مصرفی خود را از طریق انرژی هسته‌ای تامین نماید و برای تحقق این منظور مشارکت مردمی و کاهش در مصرف انرژی را بالاخص در برهه کنونی از ضروریات می‌داند.
اغلب مردم ژاپن به زندگی راحت و استفاده از وسایلی که هزینه¬های بسیار بالای انرژی را به همراه دارد، عادت کرده‌اند
پیش به‌سوی انرژیهای تجدیدپذیر
نخست وزیر ژاپن خاطر نشان ساخته که ژاپن بایستی در برنامه بلندمدت خود بالاجبار به سمت انرژیهای تجدیدپذیر برود. هدف دولت ژاپن این است که تا سال ۲۰۲۰ انرژی ۱۰ میلیون منزل مسکونی را از طریق انرژی خورشیدی تامین نماید. ژاپن هیچ منبع سوخت فسیلی ندارد و به همین دلیل اغلب در ماه‌های جولای و آگوست (تیر و مرداد) یعنی زمانی که دستگاه‌های تهویه مطبوع هوا بیشترین فشار را بر شبکه برق‌رسانی وارد می‌کنند؛ با یک مشکل حاد مواجه می‌شود و آن‌هم تامین برق شهروندان است. متخصصان می‌گویند که شهروندان ژاپنی هر چقدر که در مصرف برق صرفه‌جویی کنند، باز هم کم است. چندین سال است که دولت تاکید دارد تا ژاپنی‌ها حداقل در فصل تابستان ۱۵ الی ۲۵ درصد در مصرف برق صرفه‌جویی کنند اما این مساله قطعاً بدون همت شهروندانی نظیر پروفسور تاناکا میسر نخواهد شد. آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید که ژاپن برای برداشتن گامهای مثبت بایستی به دقت مبانی همچون کارآیی انرژی و معیارهای حفاظتی را برای مردم تشریح نماید.
تعهد دولت به اجرای دستورالعمل‌های یک کمپین زیست‌محیطی
با توجه به بحران مصرف برق در فصل تابستان، دولت ژاپن درصدد برآمد تا بالاخره تعهد اجرای دستاوردهای کمپین “کولبیز” (Cool Biz) را برعهده بگیرد. کمپین کولبیز، کمپینی بود که در سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴ ه.ش.) وزیر محیط‌زیست ژاپن آقای “یوریکو کویکه” (Yuriko Koike) آن را به منظور کاهش مصرف برق در ژاپن راه‌اندازی کرد. دولت ژاپن در راستای تعهد به اجرای دستاوردهای این کمپین زیست‌محیطی از ادارات خواسته که درجه حرارت محیط‌های کاری خود را در حد ۲۸ درجه سانتیگراد ثابت نگه دارند. این در حالی است که درجه حرارت هوا در تابستان‌های توکیو از مرز ۳۰ درجه سانتیگراد می‌گذرد و به این شرایط بایستی رطوبت ملموس هوا را هم اضافه کرد. دولت ژاپن می‌گوید که خوشبختانه تاکنون کارمندان ادارات برای پیروی از این دستورالعمل‌ها از خود علاقه نشان داده‌اند. جالب است که حتی وزیر اقتصاد ژاپن اعلام کرده زیرمجموعه تحت مدیریت وی قصد دارد تا در زمینه صرفه‌جویی در مصرف انرژی برای سایر ارگانهای دولتی الگو باشد.
کاهش استفاده از پرینترها، دستگاه‌های کپی، غیرفعال کردن درب‌های اتوماتیک، کاهش شمار آسانسورهایی که بی‌وقفه در ساختمان‌های مختلف در حال سرویس‌دهی هستند و در نهایت تغییر زمانهای کاری از برنامه‌های پیشنهادی وزیر اقتصاد بوده که ظاهراً با استقبال مواجه شده است. با این وجود برخی از روشهای حمایتی جهت صرفه‌جویی در مصرف انرژی کماکان ناکام مانده‌اند . “تارو کونو” (Taro Kono) یکی از نمایندگان پارلمان ملی ژاپن می‌گوید که وی تلاش زیادی کرده تا صاحبان مشاغل را بیش از پیش به استفاده از وسایل ارتباطی دوربرد تشویق نماید؛ اما نتیجه‌ی اینکار مثبت نبوده چرا که برای اکثر مدیران و صاحبان مشاغل حضور فیزیکی کارمندان در محیط کار و دیدن اینکه آنها واقعاً چه کاری انجام می‌دهند، مهم است. در حقیقت حتی در دنیای مدرن امروز و در کشوری پیشرفته همچون ژاپن نیز تمایل چندانی به دست کشیدن از شیوه‌های قدیمی مدیریتی و پذیرفتن شیوه‌های مدیریت از راه دور وجود ندارد.
در یک دهه‌ی اخیر دولت ژاپن از مردن خواسته به صورت جدی در مصرف انرژی صرفه‌جویی کنند
بر اساس داده‌های “موسسه منابع جهانی” (World Resources Institute) که به طور گسترده‌ای گرایشات جامعه جهانی را بررسی می‌کند، مصرف انرژی ژاپن به ازای هر واحد از تولید ناخالص داخلی (GDP) حدوداً ۲۰ درصد پایین‌تر از متوسط جهانی و حتی ۳۰ درصد کمتر از آمریکا است. “آژانس منابع طبیعی و انرژی ژاپن” (ANRE) تخمین زده است که در طی ۳۰ سال گذشته ژاپن توانسته کارآیی انرژی خود را ۳۷ درصد بهبود بخشد و این رقم در نوع خود بیانگر همت والای یک جامعه در صرفه‌جویی است. آژانس بین‌المللی انرژی در گزارشی تحت عنوان “تعجیل در صرفه‌جویی مصرف برق در ژاپن” عنوان کرده که هنوز مشخص نیست مشاغل کوچک و متوسط ژاپن تا چه حد می‌توانند میزان مصرف داوطلبانه خود از انرژی الکتریکی را کاهش دهند اما ظاهراً مردم در این کشور تمایل به تغییر در شیوه‌ی مصرف دارند. این آژانس گفته که بسیاری از معیارهای صرفه¬جویی در مصرف انرژی در برخی شرکت‌ها مستلزم تغییر ساعت کاری آنها به بعدازظهرها و حتی روزهای تعطیل است و این موضوعی است که تایید جمعی را طلب می‌کند چرا که در این شرایط حتی برنامه کاری بسیاری از والدین نیز به طور قطع تغییر خواهد کرد.
طی ۳۰ سال گذشته ژاپن توانسته کارآیی انرژی خود را ۳۷ درصد ارتقاء بخشد اما به گفته‌ی متخصصان هنوز تا رسیدن به مقصود نهایی راهی طولانی در پیش است
برنامه‌های جایگزین
شواهد حاکی از آن است که دامنه‌ی معضل کمبود برق در ژاپن به واسطه نیازهای فراوان و بلندمدت رو به گسترش است اما در حال حاضر یک مساله دیگر نیز موجب نگرانی شده است. سابق بر این نیروگاههای هسته‌ای ژاپن بر اساس یک برنامه مشخص هر ۱۳ ماه یک بار تحت نظارت و کنترل سیاستمداران منطقه مربوطه و متخصصین قرار می‌گرفتند و در نهایت با تایید آنها استارت مجدد کار زده می‌شد. تایید این استارت‌های مجدد معمولاً یک امر معمول بوده اما از فاجعه فوکوشیما به بعد این برنامه کلاً دستخوش تغییر و تاخیر شده است. نتیجه این تاخیر حتی می‌تواند بیشتر از آسیب‌هایی باشد که زمین‌لرزه به ژاپن وارد کرده. درحال حاضر تعداد قابل ملاحظه‌ای از نیروگاه هسته‌ای ژاپن غیرفعال هستند. متخصصان انرژی می‌گویند که اگر این نیروگاهها هرچه سریعتر فعال نشوند، ممکن است که یک زنجیره بهم پیوسته دچار اختلال گردد. فاجعه فوکوشیما تاثیر بسزایی در زمینه دستیابی سریع به منابع جایگزین انرژی را در ژاپن داشت. از آنجایی که این کشور منابع ژئوترمال غنی دارد لذا برنامه‌های متعددی نیز در دستور کار است. ژاپن با داشتن نزدیک به ۲۰۰ آتشفشان و حدوداً ۲۸۰۰۰ چشمه آب گرم توانایی تولید ۸۰۰۰۰ مگاوات برق را دارا است و این میزان می‌تواند نیمی از نیازهای برق کشور را تامین نماید. علاوه بر این در سال ۲۰۰۹ (۱۳۸۸ ه.ش.) مطلبی در آکادمی ملی علوم ژاپن چاپ شد مبنی بر اینکه منابع بادی این کشور می‌تواند نیمی دیگر از نیاز برقی را مرتفع سازد.
ژاپن برنامه‌های زیادی را برای استفاده از انرژی زمین‌گرمایی در دست اجرا دارد
۲۰۰ آتشفشان و ۲۸ هزار چشمه‌ی آب گرم ژاپن، به راحتی قادر به تولید ۸۰ هزار مگاوات برق هستند. این میزان می‌تواند نیمی از نیازهای برق این کشور را تامین کند
از سوی دیگر ژاپنی‌ها به شدت درصدد جستجوی راهی برای ارتقاء سیستم بهره‌برداری از پتانسیل انرژی خورشیدی هستند و این خود یک دلیل دیگر است که باعث شده نه‌تنها توجه دولت بلکه حتی توجه مردم عادی جامعه نیز به سمت کاهش مصرف انرژی و تلاش در راستای همگامی با دولت بیشتر شود. هم‌اکنون بسیاری از شهروندان در ژاپن مدعی شده‌اند که می‌خواهند تا میزان سلولهای فتوولتائیک خورشیدی را خصوصاً در پشت بامهایشان افزایش دهند. اینهمه در حالی صورت می‌گیرد که در سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹ ه.ش.)، سلولهای خورشیدی تنها ۳۵۰۰ مگاوات برق را در ژاپن تولید می‌کردند اما اکنون ژاپن درصدد است تا در خلال یک برنامه بلندمدت و تا سال ۲۰۳۰م. این رقم را به ۵۳۰۰۰ مگاوات ارتقاء بخشد.
علاوه بر هدف دولت مبنی بر تولید انرژی ۱۰ میلیون خانه تا سال ۲۰۲۰ ، این کشور پانلهای خورشیدی کافی را هم در اختیار دارد تا انرژی ۱۸ میلیون خانه را تا سال ۲۰۳۰ تامین نماید. یکی از شهروندان ژاپنی که در این زمینه به همیاری دولت آمده، “ماسا یوشی سون” (Masayoshi Son) بنیانگزار کمپانی صوتی و تصویری “سافت بانک موبایل” (Softbank Mobile) و ثروتمندترین مرد ژاپن است. این سرمایه¬گذار قصد دارد تا با صرف میلیون‌ها دلار هزینه شخصی خود یک تحقیق اساسی در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر انجام دهد. تاکنون از ۴۷ ایالت ژاپن، دو سوم پذیرفته‌اند که در این تحقیق مشارکت داشته باشند. به گفته متخصصان مهمترین گام را در تحقق این اهداف بلندمدت اعضاء جامعه برخواهند داشت چرا که این تنها مشارکت مردمی است که می‌تواند اهدافی تا چنین حد بلندپروازانه را به واقعیت نزدیک کند.
بسیاری از مردم ژاپن قصد دارند که از پنل‌های خورشیدی روی بام خانه‌های خود استفاده کنند
در سال ۲۰۱۰ سلولهای خورشیدی تنها ۳۵۰۰ مگاوات برق را در ژاپن تولید می‌کردند. این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ این رقم را تا ۵۳ هزار مگاوات افزایش دهد
مشارکت اجتماعی زمینه‌ساز گامهای بزرگ
“اندرو د ویت” (Andrew D. Wit) استاد اقتصاد عمومی “دانشگاه ریکیو” (Rikkyo University) توکیو که در زمینه وضعیت مصرف انرژی در کشورهای مختلف مطالعات زیادی انجام داده، می‌گوید: «به طور قطع منابع جایگزین جهت استفاده از انرژیهای پاک در ژاپن فراوان است. شاید این حرف به نظر جنبه ایده‌آلیستی داشته باشد اما من مطمئن هستم که ژاپن توانایی آن را دارد که از تمامی این مشکلات و محدودیت‌ها برای دستیابی به انرژیهای تجدیدپذیر استفاده کند چرا که جامعه ژاپنی به‌شدت خواهان همگامی با دولت است.» آقای د ویت به این موضوع هم اشراف دارد که استفاده از انرژی هسته‌ای و فواید آن مساله‌ای نیست که بتوان به راحتی آن را نادیده گرفت. وی می‌گوید: «در زمینه استفاده از انرژیهای پاک هنوز هم بحث و سخن فراوان است. برخی معتقدند در مناطقی که انرژی بادی را مورد بهره‌برداری قرار می‌دهند، صدا خیلی زیاد است و برخی نیز می‌گویند پره‌های مخصوص آسیابهای بادی پرندگان را می‌کشند و … . به هرحال هنوز چالش‌های بسیاری در عرصه استفاده از انرژیهای پاک وجود دارد که می‌تواند با همدلی مردم مرتفع شود.»
جمع‌‌بندی
مساله تامین انرژی آینده ژاپن هنوز هم در پرده ابهام است و سوالات بسیاری در این زمینه وجود دارد اما در حال حاضر ذهن اغلب شهروندان بر مساله صرفه‌جویی و کاهش مصرف متمرکز شده است. “کازوتو تسوچیا” (Kazuto Tsuchiya) دانشجوی دانشگاه کالیفرنیای جنوبی که تابستان را با خانواده خود در ایالت “سوزوکا” (Suzuka) واقع در مرکز ژاپن می‌گذراند، می‌گوید که بستگانش تصمیم داشته‌اند که برای تابستان یک دستگاه خنک‌کننده هوا ابتیاع نمایند اما به خاطر شرایط این تصمیم را به بعد موکول کرده‌اند. وی در خاتمه یادآور شد که ما ژاپنی‌ها تصمیم گرفته¬ایم که حتی اگر لازم شد، گرمای تابستان را با بادبزن‌های سنتی ژاپن تحمل کنیم اما در مصرف برق صرفه‌جویی کنیم. او به چشم خود شاهد این است که همشهریانش نه‌تنها مساله حفاظت از انرژی را جدی گرفته‌اند بلکه حتی می‌توان گفت که مشتاقانه آن را پذیرفته‌اند. به نظر می‌رسد که ژاپنی‌ها این جمله که ” ما چاره‌ای نداریم، پس مجبوریم که شرایط را بپذیریم” بسیار جدی گرفته‌اند.
منبع: NationalGeographic, WorldNuclear, Indexmundi
