چرا گرد و غبار هر سال نفس خوزستان را تنگ‌تر میکند؟
گرد و غبار، خشکی تالابها، کاهش سطح آب رودخانه‌ها و افزایش میزان آلودگی از جمله مهمترین بحران‌های زیست‌محیطی امروز خوزستان است. آیا ارتباطی میان همه اینها وجود دارد؟
پدیده موسوم به گرد و غبار در حال حاضر به یکی از مهمترین بحران‌های زیست‌محیطی نه‌تنها در ایران بلکه در سطح جهان تبدیل شده است. پاشنه آشیل طوفان‌های گرد و غبار ایران، خوزستان مدت‌هاست که در مصاف نابرابر با این هیولای دهشتناک برای بقا تلاش میکند. طوفان‌های گرد و غبار اهواز در مرداد و شهریور امسال که به ترتیب ۴۵ و ۵۰ برابر حد مجاز و استاندارد گزارش شدند، موید این واقعیت تلخ هستند که این اتفاق دیگر تابع فصل یا اوقات معینی از سال نیست. یک طوفان گرد و غبار می‌تواند تنها در ظرف چند ثانیه شما را شوکه کند. البته گاه شواهد و قراینی برای پیش‌بینی وجود دارد اما واقعیت این است که سرعت و شدت آن‌ها در اکثر موارد غافل‌گیرکننده است.
اگر بعنوان یک فرد عادی و برای اولین‌بار ناظر این پدیده باشید، به شدت بهت‌زده خواهید شد. آنچه که از واژه گرد و خاک منزل بخاطر دارید را کنار بگذارید، طوفان‌های گرد و غبار در شهرهای جنوبی کشور از جمله در اهواز، دزفول، آبادان، سوسنگرد، شوش و خرمشهر بیشتر به طوفان شن و خاک شبیه هستند.
در بهمن‌ماه سال گذشته نویسنده برای نخستین‌بار این فاجعه را از نزدیک در اهواز لمس کرد: در ظرف کمتر از چند ثانیه همه‌چیز دگرگون میشود، به حدی زمان تصمیم‌گیری اندک است که ممکن است با خیال راحت از منزل خارج شوید اما هنوز چند قدمی نرفته… آسمان آبی بشدت تیره و کدر میشود، در وهله نخست احساسی مشابه قرار گرفتن در یک هوای مه‌آلود خواهید داشت منتهی با این تفاوت که بجای قطرات ریز آب این‌بار ذرات شن با صورت شما برخورد می‌کنند، رنگ زرد طلایی آسمان به سرعت به سبز براق و پس از آن خیلی مات مبدل خواهد شد، افت درجه حرارت و وزش باد شاید یک لحظه شما را به شک بیندازد که باران خواهد بارید اما بارانی در کار نیست، طعم تلخ خاک را به وضوح در دهان و بینی‌تان احساس می‌کنید، اغلب مردم به خانه‌هایشان پناه می‌برند، درب و پنجره‌ها ساعت‌ها و ساعت‌ها بسته می‌مانند، حتی پنجره‌های دوجداره نیز مانع ورود خاک نیستند، قشری از خاک هر تقریباً دو یا سه ساعت یکبار کلیه سطوح را می‌پوشاند، گردگیری و تمیزکاری از همان ساعت‌های اول به دفعات تکرار میشود، روکش‌های سرامیک سفیدرنگ که هر چند ساعت یکبار بطور کاملاً یکدست خاکی و سیاه می‌شوند شاید بهترین معیار برای درک فاجعه بیرون باشند، بعد از ساعت‌ها و گاه روزها هوا ناگهان تغییر میکند، اگر بارانی بیاید یا اگر جریان هوا مختصر تغییری کند، درب منازل با احتیاط باز میشود، منظره بیرون شوک‌آور است:
راه‌پله‌های غبارآلود، ماشین‌های غرق در خاک، درختان تیره و خیابان‌های افسرده همه در جای خود رعب‌انگیز هستند. خاک همه‌چیز را پوشانده، از مقیاس خرد تا کلان همه چیز رنگ و بوی خاک می‌دهد. رد به جا مانده از هر قدمی که برمی‌دارید، تجربه‌ای غمناک است که هیچگاه از ذهنتان محو نخواهد شد.
طوفان‌های گرد و غبار دیگر تابع فصل نیستند. تداوم و تکرار این طوفانها مصداق زنگ‌خطری جدی است.
اینهمه خاک از کجا و چرا آمد؟
طوفان‌های گرد و غبار که در ظرف سال‌های اخیر به دفعات شهرهایی مانند اهواز، سوسنگرد و دزفول را درنوردیده‌اند؛ پدیده‌ای تازه نیستند چرا که در گذشته نیز این دست از اتفاقات بارها رخ داده منتهی در مقیاسی به مراتب کوچکتر. پدیده موسوم به گرد و غبار در اصل حاصل هم‌پوشانی چندین فاکتور است، ریشه برخی از این فاکتورها را که البته به نوعی هم با تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی گره خورده‌اند، میتوان در خارج از مرزهای ایران جستجو کرد اما بخشی از مشکل نیز در داخل کشور اتفاق افتاده. مساله اینجاست که کمبود رطوبت در دشت‌ها و جلگه‌هایی که رو به خشکی می‌روند، باعث میشود که ذرات گرد و غبار پیش از آنکه حتی بادی بوزد از زمین بلند شوند.
سوال اینجاست که دشت‌ها و جلگه‌ها چگونه خشک می‌شوند؟ چنانچه پیشتر نیز اشاره شد، فاکتورهای متعددی اعم از طبیعی و بالاخص انسانی در این مساله نقش دارند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره خواهد شد. اما در عین حال نباید فراموش کرد که آلودگی هوا و آب هم در جای خود تغییرات بلندمدتی را زمینه‌سازی می‌کنند. کاهش ذخایر آبی و علاوه بر آن حضور سطح بی‌سابقه‌ای از مواد زاید سمی در تالاب‌های هورالعظیم و شادگان، رودخانه‌های کارون، کرخه و جراحی بعنوان مهمترین و حیاتی‌ترین شریان‌های آبی این استان یکی از عمده‌ترین فاکتورهای قابل‌تامل در این منطقه است.
در حقیقت خشک شدن رودخانه‌ها و تالابها در خوزستان مهمترین تاثیری است که اکوسیستم این منطقه را به سمت تغییری نامطلوب سوق داده.
کمبود رطوبت باعث میشود که ذرات گرد و غبار پیش از آنکه حتی بادی بوزد از زمین بلند شوند.
معضلات کشت یک محصول پرمصرف آب
افزایش کشت نیشکر آن‌هم در زمین‌هایی که در گذشته جزو عرصه‌های تالابی بودند، یکی از جلوه‌های بارز تغییر در اکوسیستم این منطقه است که در جای خود زمینه را برای آلودگی و افزایش مصرف آب فراهم می‌سازد. نیشکر محصولی است که نیاز آبی بالایی دارد. از طرف دیگر این محصول در جایی کشت میشود که خاک هم به نسبت شور است لذا بالطبع آب بیشتری جهت زهکشی لازم است.
هدایت الکتریکی آب یکی از شاخص‌هایی است که برای سنجش میزان شوری بکار می‌رود. با استفاده از ظرفیت انتقال جریان الکتریکی میزان مواد جامد حل‌شده در آب را تخمین می‌زنند. میزان هدایت الکتریکی آبی که نیشکر می‌تواند آن را تحمل کند، معادل ۱.۷ میلی‌زیمنس بر سانتیمتر است در حالیکه میزان هدایت الکتریکی در برخی نقاط اطراف تالاب شادگان قریب ۴ میلی‌زیمنس بر سانتیمتر و در نزدیکی ذخایر آبی که برای کارخانه‌های نیشکر بکار می‌روند تا مرز ۱۷ میلی‌زیمنس بر سانتیمتر هم گزارش شده است.
طرح‌های آبیاری و زهکشی تالابها با توجیه کمبود آب در بخش‌های مورد نیاز بالاخص کشاورزی از جمله مزارع نیشکر و در عین حال ورود نمک به عرصه‌های تالابی در درازمدت تاثیر بارزی نه‌تنها بر اکوسیستم این منطقه بلکه حتی بر زندگی مردم محلی داشته است چنانکه هم‌اکنون دیگر تالاب شادگان مکان ایده‌آل و مناسبی برای آب‌تنی گاومیش‌های بومیان منطقه نیست. تاثیر این مساله بر کشت سایر محصولات کشاورزی از جمله جو و گوجه‌فرنگی هم نمودار شده است. کشاورزان محلی می‌گویند که در ظرف سال‌های اخیر میزان برداشت آن‌ها بشدت کم شده است.
طرح‌های آبیاری و زهکشی تالابها و در عین حال ورود نمک به عرصه‌های تالابی در درازمدت تاثیر بارزی نه‌تنها بر اکوسیستم این منطقه بلکه حتی بر زندگی مردم محلی داشته است.
سدسازی یکی دیگر از فاکتورهای تاثیرگذار
یکی از مواردی که بقای تالابها را بعنوان شریان‌های حیاتی تهدید میکند، سدسازی است. نابودی تالابها تاثیر مستقیم بر کاهش سطح آب و بالطبع خشک شدن دشت‌ها و جلگه‌ها دارد. در حال حاضر بیشتر از ۱۴ سد در این منطقه ساخته شده است. البته ریشه مشکل صرفاً سدسازی‌های داخلی نیست. سدسازی‌های متعدد کشور ترکیه در طول رودخانه‌های فرات و دجله نیز کاهش جریان آب بالاخص در شط‌العرب را زمینه‌سازی کرده است. تالاب شادگان در زمان صدام حسین نیز بشدت آسیب دید. مجموع این موارد سبب گردید که اکوسیستم این منطقه ناگهان دستخوش تغییرات زیادی شود و درست به همین دلیل است که میزان آسیب‌پذیری و شکنندگی کل اکوسیستم در ظرف سال‌های اخیر روز به روز بیشتر شده است.
چشمه گرد و غبار حوزه دجله و فرات
در حوزه دجله و فرات یک چشمه گرد و غبار مهم شناخته شده است که فعالیت آن از حدود اردیبهشت ماه آغاز و در تیر و مرداد به حداکثر خود می‌رسد. مطالعات نشان می‌دهد که در خلال ماه‌های شهریور تا آبان از میزان فعالیت این چشمه گرد و غبار کاسته میشود. از آنجایی که در طول زمانهای گرد و غبار، بادهای شمال غربی اغلب بصورت غالب می‌وزند لذا گرد و غبار هم از حوزه کم‌ارتفاع دجله و فرات بالا آورده شده و در نهایت به سمت خلیج‌فارس برده میشود.
در حوزه دجله و فرات یک چشمه گرد و غبار مهم شناخته شده است که فعالیت آن از حدود اردیبهشت ماه آغاز و در تیر و مرداد به حداکثر خود می‌رسد.
کارشناسان چه نظری دارند؟
دکتر مریم محمدی روزبهانی عضو هیئت علمی و استادیار گروه علوم محیط‌زیست دانشگاه علوم و تحقیقات خوزستان، اهواز در این زمینه می‌گوید: «در شرق این حوزه و در بیشترین زمان فعالیت گرد و غبار یعنی در مرداد ماه بالاترین مقدار گرد و غبار در کبیرکوه و رشته کوه‌های زاگرس دیده میشود. در جنوب این حوزه نیز شدیدترین فعالیت گرد و غبار در ۲۰۰ کیلومتری جنوب شرقی بغداد بوجود می‌آید. منابع این حوزه در یک دشت رسوبی وسیع از ۱۰۰ کیلومتری شمال بغداد به سمت جنوب تا خلیج فارس گسترش می‌یابند. رسوبات این بخش بیشتر از ۱۳۰ هزار کیلومتر را می‌پوشانند. این مناطق، جاهایی هستند که ارتفاع کم یعنی چیزی در حدود ۱۰۰ متر ارتفاع دارند، تابستان‌هایشان سوزان و خشک است و در ضمن بیشترین میزان فعالیت گرد و غبار را هم دارند. بارندگی این مناطق در سال معادل ۱۰۰ تا ۱۸۰ میلیمتر برآورد شده است. رسوبات آبرفتی حدفاصل رودخانه‌های دجله و فرات و فرسایش خاکی شدید بیشتر مناطق عراق که حاصل چرای بیش از حد دام و جنگل‌زدایی هستند، در این میان نقش اساسی دارند. باید توجه داشت که هسته فعالیت گرد و غبار در انتهای جنوبی زمین‌های پست و کم‌ارتفاع این ناحیه واقع شده است و به همین دلیل است که هر ساله شاهد تکرارهای بالایی از طوفان‌های گرد و غبار در این منطقه هستیم. بعنوان مثال تکرار طوفان گرد و غبار به تعداد ۴۳ بار در سال در آبادان باعث شده است که این منطقه یکی از مناطق با شدیدترین میزان گرد و غبار در بخش جنوب غربی آسیا باشد. گرد و غبار این حوزه هم اغلب شامل ذرات سیلت و رس است.»
پیش‌بینی آینده
همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، طوفان‌های گرد و غبار ریشه در فاکتورهای مختلف دارند. شواهد نشان می‌دهد که این نوع از طوفانها اغلب در نواحی که بارندگی سالانه آن‌ها بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیمتر است، به اوج خود می‌رسند.
هم‌اکنون تاثیر خشکسالی و بیابان‌زایی بر ایجاد منابع گرد و غبار به اثبات رسیده است اما مساله اینجاست که تاثیرات تغییر ناگهانی اقلیم بر انتشار گرد و غبار هنوز آن‌طور که باید و شاید شناخته نشده و درست به همین دلیل است که هواشناسان در اغلب موارد از پیش‌بینی طوفان‌های گرد و غبار عاجز هستند.
دکتر محمدی روزبهانی باور دارد که جهت شناخت هر چه بیشتر این پدیده می‌بایست چند گام اساسی برداشته شود. به گفته ایشان این گام‌ها عبارتند از جمع‌آوری و تحلیل منظم و پیوسته تصاویر ماهواره‌ای مربوط به پدیده گرد و غبار از تمامی مراکز معتبر جهانی، جمع‌آوری و تحلیل داده‌های شبکه سنجش آلودگی هوا و شرایط زیست‌محیطی در کشور و منطقه، تهیه و تحلیل نقشه‌های هواشناسی در سطوح مختلف جوی برای پیش‌بینی زمان وقوع پدیده گرد و غبار، اجرا و تحلیل مدل‌های انتشار ذرات معلق در جو در راستای مسیریابی گرد و غبار، نظارت بر مدیریت منابع آب و کاربری اراضی در استانهای تحت‌تاثیر این پدیده، انجام بازدیدهای میدانی از کشورهای منطقه و تطابق یافته‌های نقشه‌ها و اطلاعات ایستگاه‌ها و مدل‌ها با شرایط منطقه، ایجاد پرتال ملی گرد و غبار، پیگیری مستمر طرح‌های نو توسط بخش خصوصی و یا مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی بالاخص در خصوص بحث بیابان‌زدایی و استفاده از مالچ‌های بیولوژیکی، تهیه گزارش خسارات حاصل از وقوع پدیده گرد و غبار، به روز کردن نرم‌افزارهای مدل‌سازی و پیش‌بینی و در نهایت تاکید بر پروژه‌های احداث بادشکن و نهال‌کاری همزمان با اجرای عملیات مالچ‌پاشی.
به گفته این استاد دانشگاه شرایط کنونی خوزستان ایجاب میکند که گام‌های فوق‌الذکر که صرفاً یکسری موارد کلی هستند و می‌توانند به صورت جامع‌تر توسط متخصصان و اساتید تعیین و تشریح شوند، به منظور تخفیف حداقلی درد هرچه سریع‌تر محقق شوند.
نکته مهمی که در کنار ریزگردها و گردو خاک باید مد نظر قرار بگیره این هست که ما در اهواز از آلودگی های دیگه هم بی نصیب نیستیم… یعنی هم گرد و خاک داریم، هم آلودگی هوا ناشی از تردد وسایل نقلیه، هم آلودگی شدیدهوا ناشی از صنایع بزرگ و عظیم نفت و گاز و فولاد و …..!!!!
به عبارتی هیچ کلانشهری در هیچ جای دنیا وجود نداره که تمام این آلودگی ها رو یکجا داشته باشه و میشه گفت واقعاً اهواز آلوده ترین هوا رو داره !!!
جالبه که در کنار همه اینها دمای بالای ۵۰ درجه سانتی گراد هم داستان خودشو داره و تا کسی تجربه نکرده باشه، نمیدونه یعنی چی !!!
… خدایا، ما را از شر خودمان حفظ کن !!!
دیجی کالا واقعا ممنون که بفکر ما خوزستانی ها هستین.
ولی بیشتر از اون چیزی که شما تو اهواز دیدین مظلومیت این استان هست.
کارون پر آب ترین رودخانه کشور رو دارن به نابودی میکشن .قسمت اعظم نفت و گاز ایران که از زمان حفر اولین چاه نفت در خوزستان از استان ما تامین میشود.
بیشترین تعداد شهدای هشت سال جنگ از خوزستان و بیشترین خسارت جنگ در همین استان بود.
ولی با وجود اینهمه مظلومیت در این استان بیداد میکنه بیکاری بیداد میکنه فقر بیداد میکنه ولی متاسفانه کسی کوچکترین نگاهی به مردم خوزستان نداره و کماکان بی مهری به خوزستان ادامه دارد…
درود و تشکر که به فکر بودید .
مشکل ما اینه کل کشور دارن از ۱خوزستان نفت . گاز . گندم.ذرت.شکر . قند و اب و میبرن و تغذیه میکنن و کسی به فکرش نیست شهری که اگر از ایران جدا بشه کل کشور فلج میشه شهری که بارها در حقش ظلم شده از زمان جنگ که تنها بودن تا الان ولی هیچ کس به فکر اون نیست بله درسته کاش زمانی که از این شهرها تغذیه میکنن ۱زمانی برسه به فکرش هم باشن .
این خاک ها زمانی شروع شد که جلوی ورود اب به این مناطق را با استفاده از سد های عظیم گرفتن و باعث شد تمام جلگه ها تالاب ها و حورها خشک بشن و همین خشکی با کوچکترین باد ملایم تبدیل به خاک برای ما میشه . بله درسته زمانی که به فکر بردن اب برای شهرهای بزرگ امثال ……… هستن و تونل هایی با دهانه چندین متر برای انتقال اب میزنن باید برای ما همچنین مشکلی پیش بیاد . کاش زمانی برسه که خوزستان رو هم از خودشون بدونن .
زمانی که اینجا از شدت خاک پیر و جوان نفسشان بند می اید بجای راه چاره و مشکل بگن بخاطر بی حجابی و گناه هست و عذاب متاسفم و بارها متاسفم
الف دزفول هه
بدرورد
سلام فقط خواستم بگم که مسئولین بهتره به فکر باشن و این خیال رو نکنن که گرد و خاک سمت شهر های اونها نمیاد اگه یک فکر درست و حسابی نکنن چند سال دیگه این گرد و خاک به تهران و اصفهان و شهر های دیگه هم میرسه یادتون نرفته که چند ماه قبل گرد و خاک به تهران هم رسید و چند نفر رو راهی بیمارستان کرد….
لطفا به فکر باشید
خانوم حیدری ممنون از مقالتون . ولی چرا هیچکس به فکر استان ایلام نیست !!!
ایلام بالاسر خوزستانه و همه ی این گرد و خاک توی استان ایلام هم هست ولی هیچکس نه مقاله مینویسه , نه کمپین میزاره . هیچ توجهی نمیکنن مسئولین .
دوستان گفتن نفت خوزستان رو دولت میبره و میفروشه . کاملا درسته حرفشون . الان ایلام دومین میدان گازی در کشور هستش ولی دولت نمیاد سرمایه گذاری کنه و جونارو ببره سر کار !!!
خوهشا یه کم به فکر مردم ایلام هم باشید
سلام و روز بخیر
چشم در مورد ایلام هم تلاش میکنم که مطلبی کار بشود.
ممنون از توجه شما
دیجی کالا ماسک هم قرار دهید با تخفیف ویژه(ماسک ویژه نه ماسک معمولی)
و خواستم بگم هم که هواشناسی ما میگه هوا خوبه هوا گرد خاک میشه و وقتی میگه هوا خاکه ، هوا بهترین هوا
است
فقط یک خوزستانی متن بالا رو میدونه بیشتر خخ
بازهم تشکر میکنم بابت این کار ویژه و پست بسیار به جا
البته انتقال آب کارون ب استانهای دیگه هم بی تاثیر نبوده.
ما رو هم در غم خودتون شریک بدونید جنوبی های عزیز.چون آذربایجان هم داره با این معضل دست و پنجه نرم میکنه.البته نه به شدت شما عزیزان…
واقعا دلمون به حال هموطنای خوزستانی میسوزه که هیچکس به فکرشون نیست. ما تو تهران شاید سالی یک ماه این پدیدرو داشته باشیم ولی مطمئنا قابل مقایسه با خوزستان نیست. ای کاش یکی میگفت راه حل این مشکل چیه به جای اینکه فقط داستان تعریف کنن چون اگر کاری نکنن تا چند سال دیگه کل کشور دچار این بحران میشه. اینطور که معلومه ریشه این مشکل در کشور های همسایه است ولی چی کار میشه کرد؟ باید بریم کل عراق و عربستانو مالچ پاشی کنیم؟؟؟؟ راه حلش چیه؟؟؟؟
سلام و وقت بخیر
راه حل در داخل کشور مدیریت چشمه‌های گرد و غبار و تامین حقابه تالابها است. بخشی از مشکل فرامرزی است که نیازمند همکاریهای چندجانبه در سطح منطقه‌ای است اما در مورد داخل کشور میتوان از طریق مالچ‌پاشی، کاشت گونه‌های سازگار نخست مانع پیشروی چشمه‌های گرد و غبار شد و ضمن اینکه تامین حقابه تالابها شرط مهم حل معضل است.
با تشکر
با سلام. متشکرم که به این مشکل جانفرسای ما پرداختین. برای اطلاع دقیقتر از شدت فاجعه هشتگ #اهواز و #خاک رو در فضای مجازی دنبال کنید.
از خدا میخوام تمام کسانیکه در نوشتن این مقاله همکاری کردن تو زندگیشون خیرو برکت باشه.از راه دور دست همتون رو میبوسم.
مرسی از توجه شما و قلم شیوایی که بکار بردید. امیدوارام مسئولان رسیدگی کنند اما همه میدونیم با این سیستم نهایتا از خوزستان یک صحرا باقی میمونه با چندتا چاه فرسوده نفت . افسوس …