چرا باران نمی‌بارد؟
معاون وزیر نیرو در امور آب و فاضلاب روز یکشنبه، ۲۴ دی‌ماه گفت: «هیچ سالی کم‌تر از امسال نسبت به ۵۰ سال اخیر کاهش بارش نداشتیم. برخی حوضه‌های اصلی آبریز مثل فلات مرکزی از نظر کاهش بارش نسبت به درازمدت رکوردشکنی کردند و در این حوضه ۷۸ درصد نسبت به درازمدت کاهش بارش ثبت شده است. در برخی استان‌ها نیز بر اساس آمار ثبت‌شده ۵۰ سال بارش مانند استان‌های مرکزی، قم، سمنان، تهران، البرز و اصفهان چنین وضعی ثبت نشده است.»
ضخامت جوی (Atmospheric thickness) معیاری است که نشان می‌دهد یک لایه جو زمین چقدر گرم یا سرد است. تروپوسفر پایین‌ترین لایه اتمسفر است که از سطح زمین شروع میشود و تا ارتفاع ۱۸ کیلومتری در استوا و ۸ کیلومتری در قطب‌ها را شامل میشود. تقریبا تمامی بخار آب اتمسفر در تروپوسفر است. دانشمندان اقلیم‌شناس بر اساس ضخامت جوی بخش‌هایی از این لایه جوی می‌توانند به شکل قابل‌قبولی متوسط درجه‌حرارت را تخمین بزنند و وضعیت هوا را پیش‌بینی کنند.
کارشناسان دپارتمان‌های زمین‌شناسی دانشگاه‌های یزد، زنجان و تبریز در نوامبر سال ۲۰۱۷ مقاله‌ای را در مجله اقلیم (Climate) منتشر کردند که در این مقاله الگوهای ضخامت جوی ایران مورد ارزیابی قرار گرفته و بر مبنای آن در مورد وضعیت بارندگی در سطح کشور نیز تجزیه و تحلیل‌هایی ارائه شده است.
فاکتورهای موثر بر بارش در ایران
در حوضه آبریز خلیج‌فارس ۶۷ درصد کاهش بارش نسبت به درازمدت گزارش شده است. (تنگه چاهکوه قشم، عکس از فرناز حیدری)
از نقشه‌های ضخامت برای پیش‌بینی وضعیت جوی استفاده میشود چرا که بر این اساس متوسط درجه حرارت و مسیر تبخیر آب مستقیما تعیین میشود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ضخامت جوی در سالهای اخیر در ایران به شکل بارزی افزایش یافته است و در عین حال در عربستان سعودی و حوضه آبریز دریای سرخ نیز افزایش ضخامت جوی گزارش شده است. نقشه‌هایی که ضخامت جوی در آن‌ها حداقل است، مکان‌هایی با هوای سرد و بالعکس در نواحی مانند کشور ما که ضخامت جوی در آن‌ها حداکثر است، مکان‌هایی با هوای گرم را نشان می‌دهند.
مطالعات نشان داده که ایران و به طور کل منطقه خاورمیانه در طول فصل زمستان از سیستم‌های فشار مختلفی متاثر میشود که این سیستم‌ها عبارتند از سیستم کم‌فشار دریای سرخ، سیستم پرفشار آفریقای شمالی، سیستم پرفشار شمال شرقی ایران، سیستم پرفشار اروپایی و سیستم پرفشار شمال دریای خزر. مجموع این سیستم‌ها باعث تغییرات اقلیمی نهتنها در کشور ما بلکه در کل خاورمیانه می‌شوند.
در استان‌هایی مانند چهارمحال و بختیاری که انتظار بارش‌های خوبی می‌رفت متاسفانه در سال جاری ۷۵ درصد کاهش بارش از ابتدای سال آبی نسبت به درازمدت ثبت شده است. (سد کوهرنگ ۱، چهارمحال و بختیاری عکس از فرناز حیدری)
از آن‌جایی که اغلب این توده‌ها محتوی هوای سرد هستند بنابراین به شکل بارزی باعث کاهش ضخامت جوی در زمستان می‌شوند. در ماه‌هایی مانند اسفند و فروردین تاثیرات موج‌های بادی سرد از عرض‌های جغرافیایی بالاتر همچنان وجود دارد اما اتفاقی که در خاورمیانه رخ می‌دهد این است که اختلاف متوسط درجه‌حرارت در بهار خیلی بیشتر از فصل زمستان است. در فصل تابستان هم سیستم پرفشار آزور (Azores High Pressure) بر آسیا و آفریقا تاثیر می‌گذارد اما تاثیرات آن در این دو قاره متفاوت است. نباید فراموش کرد که در تابستان فاکتورهایی مانند تشعشعات عمودی خورشید، انبساط هوا و ضخامت جوی بیشتر نیز از جمله عوامل موثر در افزایش درجه حرارت هستند. اما نواحی شمالی کشور برخلاف بخشهای مرکزی فلات ایران، از یک کمربند کم‌فشار عریض متاثر می‌شوند و به همین دلیل است که میزان بارش در شمال با کل فلات مرکزی متفاوت است.
سیستم‌های باران‌زا در ایران
زمانی که سیستم کم‌فشار مدیترانه و سودانی در تماس با یکدیگر قرار می‌گیرند، موجی موسوم به موج شرقی مدیترانه شکل میگیرد که اگر این موج عمیق باشد، آن‌گاه بارندگی شدید در اغلب بخشهای ایران را شاهد خواهیم بود. تقویت مراکز فعالیت‌های سیستم کم‌فشار سودانی باعث میشود که بارندگی در بخش‌هایی از ایران بالاخص در جنوب‌غربی تشدید شود. این سیستم سودانی معمولا از مسیرهای گوناگون وارد کشور ما میشود. سیستم کم‌فشار سودانی با ورود به نواحی جنوبی و جنوب‌شرقی ایران رطوبت هوا را هم افزایش می‌دهد.
در برخی مناطق نظیر قم بر اساس آمار ثبت‌شده ۵۰ ساله بارش وضعیتی مشابه سال جاری ثبت نشده است. (آبیاری قطره‌ای زمین‌های اطراف شهر قم، عکس از فرناز حیدری)
در ایران همزمان سیستم دیگری هم به نام سیستم پرفشار قزاقستان تاثیرگذار است که این سیستم از مرزهای مغولستان به سمت کشور ما می‌آید. ورود این سیستم پرفشار به کشور باعث شکل‌گیری جریان‌های هوای باختری و آنتی‌سیکلون‌هایی میشود. (آنتی‌سیکلون: ناحیه‌ای با فشار اتمسفری بالاست که تابستان‌های خنک و زمستان‌های مه‌آلود را در پی دارد). این جریانات به طور کلی اغلب نواحی شرقی و شمال‌شرقی ایران را متاثر می‌سازند.
در مجموع اتفاقی که در کشور ما رخ می‌دهد، به این صورت است که در فصل زمستان متوسط ضخامت جوی به حداقل می‌رسد چرا که در این فصل سیستم‌های فشاری که در خود هسته‌های سرد را به همراه دارند، وارد کشور می‌شوند. در بهار سیستم‌هایی مذکور به سمت عرض‌های شمالی می‌روند و به همین دلیل سرما آرام‌آرام از کشور رخت برمی‌بندد. اما در تابستان سیستم‌های پرفشار تحت‌حاره‌ای آزور با تمام قوا وارد عمل می‌شوند و ضخامت جوی را در ایران به حداکثر میزان ممکن می‌رسانند.
تازه‌ترین مطالعات نشان می‌دهد که در ظرف سالهای اخیر میزان نوسانات در فصل زمستان به شدت افزایش پیدا کرده و تاثیرات شدید و منفی ناشی از این نوسانات در کشور ما، عراق و ترکیه به صورت محسوس احساس شده است. همه این‌ها در حالی است که بخشهای جنوبی خاورمیانه عملا چنین نوساناتی را در فصل سرما تجربه نکرده‌اند.
میزان تاثیرپذیری کشور ما از سیستم‌های کم‌فشار عربستان سعودی، سودان و شرق مدیترانه و سیستم‌های پرفشار اروپا و قزاقستان به شدت زیاد است. از آن‌جایی که در سالهای اخیر سیستم‌های کم‌فشار سودان و مدیترانه به شدت ناپایدار شده‌اند در نتیجه وضعیت بارش‌های ما نیز به نوعی بهم ریخته و از شرایط طبیعی خارج شده است.
برداشت آب ادامه دارد…
استان اصفهان بر اساس آمار ثبت‌شده ۵۰ ساله بارش تاکنون چنین شرایطی را تجربه نکرده است. (آبیاری زمین‌های کشاورزی اصفهان، عکس از فرناز حیدری)
با این وجود، شواهد حاکی از مصرف بی‌رویه آب در کشور همچنان نگرانی‌های جدی را ایجاد کرده است. برنامه محیط‌زیست سازمان ملل حدود ۳ سال پیش در گزارشی موسوم به لیوان آب نیمهپر به وضعیت سفرههای آبی جهان از جمله ایران اشاره کرد و نوشت: «چندین سفره آب کلیدی در ایران در ظرف دهه‌های گذشته کاهشی بین ۱۳ تا ۲۰ متر داشته‌اند و این در حالی است که بخش اعظم کشاورزی ایران کماکان متکی به این دست از منابع آبی است.»
سازمان خواربار و کشاورزی مللمتحد (فائو) نیز در گزارش خود درباره ایران متذکر میشود که قریب ۴۹.۳۰۰ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی قابل تجدید سالانه در کشور ما در دسترس است اما کماکان تصویر مشخصی از این که چه میزان از این منابع از نظر اقتصادی و تکنیکی مورد استخراج و بهره‌برداری قرار میگیرد، وجود ندارد .
فائو سفرههای آب زیرزمینی قابل تجدید کم عمق در ایران را به این شرح معرفی می‌کند: «۱) سفرههای آبی سنگ آهکی موسوم به کارستیک به طول تقریبا ۱۰۰ کیلومتر در بخش غربی کشور که در عین حال تامین‌کننده آب رودخانه‌های دائمی بزرگی نظیر کارون، دز و کرخه هستند. ۲) سفرههای آب زیرزمینی آبرفتی نظیر آن چه که در دشت‌های قزوین، تهران و مشهد مشاهده میشود. ۳) چندین دشت کوچک که در آبخوان مرکزی ایران واقع شده و عمق گل و لای انباشت شده در آن‌ها به وسیله رودخانه‌ها یا دریاچه‌ها در هنگام سیلاب حدود ۲۰۰ متر تخمین زده شده است. ۴) سفرههای آب زیرزمینی ساحلی واقع در حواشی سواحل خزر و خلیج‌فارس و دریای عمان که جایگاه بسیارمهمی دارند. ۵) دریاچه‌های نمکی درون مرزی از جمله دریاچه نمک، کویر سیرجان و هامون جازموریان که در ظرف سالهای اخیر به شدت تحت فشار بوده‌اند.»
روزهای سخت‌تر در راهند
در حوضه آبریز خزر ۱۵ درصد کاهش بارش نسبت به درازمدت گزارش شده است. (سواحل دریای خزر، عکس از فرناز حیدری)
سازمان هواشناسی کشور اعلام کرده که ۵۶ درصد کاهش متوسط بارندگی از ۲۳ سپتامبر تا ۲۵ دسامبر نسبت به زمان مشابه در درازمدت ثبت شده است و علاوه بر آن نزدیک ۹۶ درصد از مساحت کل کشور نیز از سطوح مختلف خشکسالی‌های طولانی‌مدت متاثر شده‌اند.
روزنامه تهران تایمز به نقل از حسن لشکری عضو دپارتمان زمین‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی می‌نویسد: «در فصول سرد سال سیستم‌های فشاری که آب و هوا و اقلیم عربستان سعودی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، می‌توانند کل منطقه از جمله ایران را هم متاثر کنند. سیستم‌های تحت‌حاره‌ای عربستان سعودی نقش به سزایی در میزان بارش کشور ما دارند. علاوه بر آن نوسانات باختری تحت‌حاره‌ای هم موثر است که مانع تداخل بین توده‌های هوا میشود و در نهایت کاهش درجه‌حرارت هوای سطحی، رطوبت نسبی و بارندگی را در منطقه به دنبال دارد.»
به گفته لشکری الگوی دوم زمانی اتفاق می‌افتد که سیستم‌های پرفشار تحت‌حاره‌ای به سمت دریای عمان و شرق هند حرکت می‌کنند. این الگو باعث میشود که درجه حرارت هوای سطحی، رطوبت نسبی و احتمال بارندگی افزایش پیدا کند. لشکری می‌افزاید: «در طول فصل پاییز الگوی اول اتفاق افتاده که نتیجه آن کاهش بارندگی در ایران بوده است.»
سرعت تجدید آب‌های زیرزمینی در جهان
به گفته این استاد دانشگاه مسایلی مانند آلودگی هوا و ذرات ریز معلق نمی‌توانند بر کاهش بارش‌ها تاثیرگذار بوده باشند. در حقیقت ماهیت ماجرا با آن چه که عوام تصور می‌کنند، متفاوت است. صحبت‌هایی که در مورد هارپ (برنامه پژوهشی یونوسفر فعال با فرکانس بالا) و تاثیر آن بر بارندگی مطرح شده نیز مورد تایید آقای لشکری نیست. آقای لشکری از بارورسازی ابرها (Cloud Seeding) به عنوان یک گزینه یاد می‌کند که مسوولان باید آن را جدی‌تر بگیرند. اما آیا به راستی بارور کردن ابرها می‌تواند راه‌حل باشد؟
بارورسازی ابرها
بارورسازی ابرها یک روش تعدیل آب و هوا است. نزدیک ۵۰ سال از کشف این فناوری می‌گذرد اما هنوز موافقان و مخالفان خاص خود را دارد. عده‌ای معتقدند که این تکنیک یک ابزار اساسی نهتنها برای بهبود و اصلاح بارندگی بلکه حتی برای مبارزه با خشکسالی است.
دانشمندان با استفاده از این روش نهتنها میزان بلکه حتی نوع نزولات جوی را تغییر داده‌اند. البته پروسه بارورسازی به واسطه تاثیرگذاری غیرطبیعی بر ابرها کماکان مخالفانی هم دارد. بسیاری از تحقیقات حاکی از اثربخشی مثبت این روش است اما در عین حال برخی کارشناسان نظیر دکتر کاوه مدنی نیز موارد مهمی را در این باره مطرح کرده‌اند که جای تعمق دارد.
آیا به راستی بارورسازی ابرها راه‌حل منطقی است؟
کاوه مدنی، استاد مرکز سیاست محیط‌زیست امپریال کالج لندن و معاون بین‌الملل، نوآوری و مشارکت فرهنگی اجتماعی سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران در این زمینه در اینستاگرام خود نوشته است: «داستان باروری ابرها در مملکت ما هم مثل اجبار یک خروس به تخم‌گذاری است. ابر بدون رطوبت بارور نمی‌شود! انسان عاقل به جای هزینه کردن برای تخم‌گذاری خروس، نیاز خود به تخم‌مرغ را کم می‌کند. باروری ابرها سالهای سال موضوع بحث محافل علمی بوده است و آثار آن به طور قطعی اثبات نشده است. اما آن چه می‌دانیم به ما می‌گوید که حتی اگر باران‌زایی با این روش ممکن باشد، حجم آب تولید شده بسیار محدود است و اگر این روش کارساز و گره‌گشا بود، مشتری اصلی آن کشورهای پیشرفته بودند، نه کشورهای در حال توسعه. بهتر است به جای التماس به ابر بی‌بار و اتکاء به راه‌حل‌های هیجانی و کوتاه‌مدت، بر کاهش مصرف و نیاز آبی کشور تمرکز کنیم.»
باروری ابرها به سه روش انجام میشود: روش استاتیک، روش دینامیک و روش باروری هیگروسکوپیک(Hygroscopic Seeding) . روش اول تلاش دارد تا میزان بارندگی را از طریق اضافه کردن کریستال‌های یخ (معمولا به شکل یدید نقره یا یخ خشک) به ابرهای سرد افزایش دهد. در روش دوم میزان بارندگی از طریق افزایش جریان‌های هوای عمودی در ابرها تقویت میشود که این روش نسبت به روش استاتیک تعداد کریستال‌های یخ بزرگ‌تری را به ابرها اضافه می‌کند. اما در روش باروری هیگروسکوپیک، این کریستال‌های نمک هستند که در داخل ابرها رهاسازی می‌شوند. سپس ذرات مذکور در داخل ابرها به حدی رشد می‌کنند که بتوانند زمینه مناسب برای بارندگی را فراهم کنند.
یکی از مسائل تردید برانگیز در مورد بارورسازی ابرها استفاده از ترکیباتی همچون یدید نقره است.
کمپانی دیپواتر (Deepwaters Inc.) که یکی از عرضه‌کنندگان بین‌المللی مشتقات ید در جهان است، در تحقیقاتی که چندی پیش منتشر ساخته به این مساله اشاره کرده که تزریق زیاد این ترکیب شیمیایی می‌تواند منجر به یدیسم شود. خارش‌های پوستی، آبریزش بینی، سردرد و تحریک غشاء مخاطی در افراد مختلف از عوارض یدیسم است. ضعف، کمخونی، کاهش وزن و افسردگی را هم از تبعات احتمالی یدیسم می‌دانند.
با این وجود همچنان بسیاری از متخصصان تاکید دارند که مقادیر ناچیز ترکیبات شیمیایی که در طی این پروسه به ابرها تزریق میشود، حداقل ۱۰۰ بار کم‌تر از میزان انتشار همین آلاینده توسط کارخانجات در سرتاسر دنیا است. کارشناسان محیط‌زیست همچنان بر این اعتقاد هستند که مطالعه وضعیت آلودگی هوای منطقه، انجام آنالیزهای هزینه و سود، انجام مطالعات امکان‌سنجی به همراه ارزیابی‌های زیست‌محیطی و تعیین معیاری جهت سنجش موفقیت می‌بایست در دستورکار راه‌حل‌های پیشنهادی از این دست باشد.
منبع: scientificamerican weatherfaqs.org.uk wikipedia.org, Climate Journal, tehrantimes.com
عالییییییییییییییییییییییییییییییییییییییی بود.خیلیییییی ممنون.زنده باشید 🙂 🙂 🙂 🙂
بنظر بنده باید استان دار اصفهان با همکاری بقیه ارگان های مربوط برنامه ای چینش کنن که موقعی که ابر بر فراز استان اصفهان وارد میشود و از رطوبت برخوردار نیستن را بار بر کنن تا در تراکم و رطوبت قرار بگیرن تا باعث بارش بشود. واقعا باید در مورد این مسئله بسیار حیاتی مهم اندیشه ای کرد تا از بروز خسارت های زیادی از جمله عدم نبود آب کافی در فصل گرما و.. جلو گیری شود.. بنظرم من باید دولت در خصوص این مسئله بوجه ای در خصوص باربر سازی ابر استان اصفهان کند. تا استان ما از بارش برخوردار شود. به امید پیشرفت و موفقیت امیدوارم نظر بنده باعث اندیشه ای و تحرکی به مسؤل مربوطه شود تا اندیشه ای در این خصوص کند
عالی بود …عالی
باور کنید خانم حیدری خیلی کار بزرگی دارین انجام میدین
یعنی دست گذاشتین روی مفیدترین ها برای آینده همه ما…
مرسی که باعث شدین قدر #آب رو بیشتر بدونیم…چند بار این مقاله رو خوندم و آفرین گفتم به این سطح بالای جامع بودن مقاله
شما به اندازه چند تا شبکه تلویزیونی به مردم در مورد آب اطلاعات مفید دادین
ممنون از زحماتتون
پر بار و عالی بود ممنون از زحمتی که کشیدید
در علوم جدید به سفره های آب زیرزمینی، آبخان یا آبخانه گفته می شود. در واقع دیگه گفتن سفره آب زیرزمینی اشتباهه.
به نقل از دکتر محمدرضا اسپهبد استاد آب شناسی دانشگاه آزاد تهران شمال.
دوست عزیز “آبخوان” نه “آبخان”
ممنون از تحقیق و تحلیل بسیار مفیدتون. به پاسخ بسیاری از سئوالاتی که برام پیش اومده بود رسیدم
سلام
بنظر من سهم صنایع در مصرف اب بسیار بیشتر از اون چیزی هست که اعلام میشه، اگر از تصفیه اب شهرها برای استفاده از صنایع استفاده کنیم مقاویر فوق العاده زیادی بعضا در حدود چندین میلیون متر مکعب رو صرفه جویی کردیم صنایع قدیمی در بعضی مواقع تا چند هزار بار بیشتر از صنایع بروز اب مصرف میکنن .
حتی سدهای که در جاهای اشتباهی زده میشن هم تاثیر داره بعضا باعث خشک شدن سفره های زیر زمینی پایین دستی میشه!
در بعضی از کشورهای پیشرفته سدهای رو تخریب کردن چرا که در زمان خودش خوب بوده و بعد از مدتی تاثیر منفی اون بیشتر شده
میخواستم بدونم الان بحث هایی هستش که توش بیان میشه یکی از دلایل کاهش بارندگی در ایران امواج پارازیت که تو کل کشور وجود داره برای تداخل تو دریافت شبکه های ماهواره ای(همونطور که میدونیم تاثیرات جدی هم رو سلامت انسان ها میزاره)میخواستم بدونم این موضوع درسته یا نه؟ممنون
کاش یه مطلب ویژه در مورد کشاوزی مدرن و فناوری های مختلف برای کاهش مصرف اب رو هم یه مطلب بزنید
در مورد بارور سازی ابرها باید به اقلیم عراق هم توجه داشت.
بر اساس تجربه سنی من هر وقت که در بخش غربی عراق جنگ بوده در ایران بارندگی خوب بوده است. چه در جنگ هشت ساله که بیشتر عملیات نیروی هوایی کشور بمباران بخش غربی عراق بود. چه در زمان حمله امریکا به عراق و بمباران بخشهای غربی عراق و چه در زمان داعش که در بخش غربی عراق متمرکز بود.
در هر سه مورد در ایران سالهای پر بارانی بر خلاف پیش بینی های سازمانهای آب و هوای داخلی و بین المللی اتفاق افتاده است.
انفحار بمب در این مناطق باعث سوختن هوا و کاهش فشار هوا می گردد. همانطور که در زمان ساعقه چنین اتقاقی رخ می دهد. یعنی ساعقه باعث سوختن هوا و کاهش فشار هوا می گردد. در نتیجه بارندگی رخ می دهد.
لذا باید در مورد باروری سازی یا کاهش فشار هوا منطقه هدف نیر مشخص شود.