پرندگان ناشناخته در ایران
پرندگان شاخص سلامت محیط هستند. کشور ایران اگرچه فاقد پرندگان اندمیک و انحصاری است اما به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود دارای تنوع قابل‌توجهی از پرندگان با خاستگاه جغرافیایی متفاوت نیز می‌باشد. طیف متنوع پرندگان ایران حدود ۵۲۰ گونه مختلف را شامل میشود و ما هم در این مقاله به صورت خیلی مختصر و جزئی چهار گونه از پرندگان کم‌تر شناخته شده ایران زمین را معرفی خواهیم کرد.
باقرقره شکم سفید
نر و ماده باقرقره شکم سفید (Pin-tailed Sandgrouse (Pterocles alchata به هم شبیه هستند با این تفاوت که دم پرنده ماده از نر کوچک‌تر است. این پرنده خوش آب و رنگ ۳۵ سانتی‌متری، در ایران به صورت مهاجر و بومی در دشت‌های شنی، نواحی صخره‌ای، ریگزارهای بیابانی، دشت‌های باز بدون درخت و زمین‌های گلی خشک یافت میشود.
باقرقره شکم سفید در شمال آفریقا، خاورمیانه، ترکیه، ایران، عراق و قزاقستان زادآوری می‌کند. در اروپا نیز در کشورهای اسپانیا، پرتغال و جنوب فرانسه جمعیت‌های زادآور دارد. منظور از جمعیت‌های شرقی آن افرادی هستند که در زمستان از قزاقستان به پاکستان و بخش‌هایی از شمال هند مهاجرت میکنند.
ناحیه زیر شکم باقرقره‌های نری که در منتهی‌الیه شرق مرزهای پراکنش این گونه یافت می‌شوند، برخلاف خویشاوندان اروپایی کمرنگتر است. علاوه بر این، پوش‌پرهای بال مادهها نیز بیش از رنگ زرد به سفید تمایل دارد. نواحی جنوبی و شرقی ایران جزو محدوده‌های سکونتی این گونه هستند به طوری که هم احتمال زادآوری و هم احتمال زمستان‌گذرانی در آن‌ها وجود دارد.
باقرقره شکم سفید. تخریب علفزارهای خشک به دلیل فشارهای ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، تغییر در الگوهای زهکشی و البته شکار از جمله مهم‌ترین عوامل تهدید این گونه هستند.
باقرقره شکم سفید اغلب در ارتفاعات بالای ۱۰۰۰ متر یافت نمی‌شود. آن‌ها در مجموع پرندگانی روزگرد و اجتماعی هستند که به زندگی گروهی عادت دارند. پرنده ماده اغلب دو الی سه تخم با فواصل زمانی دو روزه می‌گذارد.
رنگ تخم باقرقره شکم سفید ماده، کرم قهوه‌ای است و لکه‌های قهوه‌ای یا قرمز قهوه‌ای و یا حتی خاکستری در آن دیده میشود.
جمعیت کل باقرقره‌های شکم سفید در دنیا بین ۱۷۰ تا ۲۵۰ هزار فرد تخمین زده میشود. ظواهر امر حاکی از آن است که این گونه در ایران نیز فراوان است. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) باقرقره شکم سفید را در رده حفاظتی حداقل نگرانی جای داده است.
دیدومک
در جنوب ایران، پرندهای بومی به اسم دیدومک (Red-wattled Plover (Vanellus indicus یافت میشود که البته بسیار هم پر سر و صداست. منقار این پرنده قرمز و در انتها سیاه است و پاهای کشیده و زرد رنگی دارد. دم سفید دیدومک با یک نوار تیره عرضی و پهن مشخص میشود.
این پرنده سبک وزن، در مناطق باز از زمین‌های کشاورزی و پست تا ارتفاعات ۱۸۰۰ متری عادت به پرواز دارد. دیدومکها در زمستان اغلب در دستهجات پراکنده دیده می‌شوند اما در فصل زادآوری معمولا با جفتهایشان هستند.
این پرنده زیبا اغلب در نزدیکی زیستگاههای آبی به طور اخص زیستگاههای آب شیرین دیده میشود و لانه‌اش را هم معمولا به صورت خیلی ابتدایی در زمین یا اندکی بالاتر از سطح آب می‌سازد. دیدومکها گاهی اوقات دور لانه‌شان را با سنگ‌های کوچک یا خاک رس میپوشانند.
جوجههای دیدومک برای بقا از دو استراتژی مفید سود می‌برند: ۱) استتار طبیعی ۲) فریادهایی که والدین‌شان گاه و بیگاه سر میدهند تا مهاجمان را فراری بدهند. پرنده‌شناسان و پرنده‌نگرها می‌گویند که پرواز دیدومکها آهسته با بالزدن‌های به نسبت کند است اما زمانی هم که قرار باشد از لانه‌شان محافظت کنند، بسیار چالاک عمل میکنند.
اگر یک انسان در فصل زادآوری به لانه دیدومک نزدیک شود، صدای فریادهای نگران والدین به سرعت به گوش خواهد رسید. (عکس از علیرضا هاشمی)
دیدومک در جلو چشمان خود زائده قرمز گوشتی بدون پری دارد که جنبه تزئینی دارد. این زائده گوشتی مشابه آن چیزی است که در خروس‌ها دیده میشود اما در مورد این گونه خاص نمیتواند مشخصکننده جنس پرنده باشد چرا که نر و ماده اغلب به یکدیگر شبیه هستند.
زائده گوشتی مذکور نه تنها میزان هورمون تستوسترون و تغذیه مناسب را نشان می‌دهد، بلکه در عین حال در فراری دادن دشمنان هم بیتاثیر نیست. بسیاری از ساکنان جنوب ایران و حتی جزایری همچون قشم و کیش هم با صدای این پرنده زیبا آشنا هستند.
شهدخوار
باغ‌های بزرگ، کشتزارها، گزستانهای حاشیه رودخانهها، بوتههای خاردار و جنگل‌های خشک از جمله شاخص‌ترین مکان‌هایی است که احتمال می‌رود در آن‌ها بتوان شهدخورها (Purple Sunbird (Nectarinia asiatica را پیدا کرد. شهدخورها در مرزهای جنوبی پاکستان، هند، بنگلادش، میانمار، تایلند، ویتنام، کامبوج و بخش‌هایی از عمان و امارات متحده عربی نیز حضور دارند.
پرهای زینتی این پرنده کوچک حدودا ۱۰ سانتی‌متری در فصل تولیدمثل یعنی درست در زمان اوج شکوفایی گل‌ها، به رنگ نیلی سیاه و شفاف متمایل میشود و پس از آن میتوان پرنده را از نوار تیره ناحیه گلو و سینه و زیرتنه زرد که البته در جنس ماده اندکی هم کمرنگتر است، تشخیص داد.
برای مشاهده لانه آویزان و بیضوی شکل این پرنده که در فصل تولیدمثل توسط مادهها از برگ، علف، ترکههای کوچک، تارهای عنکبوت و بقایای کرم‌های کوچک ساخته میشود، تنها کافی است که درختان زیستگاههای جنوب شرقی کشور از جمله در منطقه بلوچستان و نواحی غربیتر تا بندرعباس، قشم و کیش را به دقت زیرنظر بگیرید.
شهدخوار یک پرنده کوچک تقریبا ۱۰ سانتی‌متری است که لانه‌های بیضوی معلق می‌سازد.
نوک بلند، باریک و خمیده شهدخوارها گواه این واقعیت است که پایه غذایی آن‌ها را شهد گل‌ها و میوهها تشکیل می‌دهد. این پرنده باهوش با نوک ورزیده‌اش نه تنها میتواند از یک شیر آب برای رفع عطش استفاده کند بلکه حتی قادر است که با زبان بلند و ارتجاعیاش شیره هر گلی را هم به راحتی بمکد.
گل‌های قرمز و صمغ درختان آکاسیا اغلب جایگاه منحصر به فردی در رژیم غذایی این پرنده دارند اما در مقابل تغذیه از حشرات نیز در زمان پرورش جوجهها مرسوم است. پرواز شهدخوارها سریع و مستقیم است و آن‌ها برای تغذیه میتوانند مثل مرغ‌های مگسخوار در فاصله نزدیک زمین ثابت پرواز کنند اما جالب است که نشستن بر گل‌ها را اغلب ترجیح میدهند.
زنبورخوار سبز
زنبورخوارها (Little Green Bee-eater (Merops orientalis پرندگانی کوچک و تقریبا ۲۴ سانتی‌متری هستند که رنگ بدن آن‌ها سبز است و چشم‌بند سیاه رنگی هم به شکل افقی در آن‌ها دیده میشود. این پرنده اغلب در درخت‌زارها، زمین‌های کشاورزی، بیشه‌های گز و باغ‌ها دیده میشود. البته میتوان آن‌ها را بر روی درختان آکاسیا هم سراغ گرفت.
زنبورخوارها در ایران بومی و بالاخص در مناطق جنوبی و جنوب شرقی فراوان هستند.این پرنده به عنوان یک مهاجر زبده با توانایی طی طریق در مسافت‌های طولانی شناخته میشود. شهدخوارها به خرابه‌ها و شکاف دیوارهای قدیمی بسیار علاقه دارند و معمولا هم در آن‌ها تخم می‌گذارند.
شهدخوارها تکهمسری هستند و برای دفاع از قلمرو و تخم‌هایشان که اغلب تعداد آن‌ها به ۴ الی ۸ عدد میرسد، به یکدیگر کمک میکنند. جوجه این پرنده خوش آب و رنگ بین ۱۷ تا ۱۹ روز در تخم می‌ماند و پس از گذشت این مدت زمان بدون پر و کور متولد میشود.
زنبورخوارها در ایران بومی و بالاخص در مناطق جنوبی و جنوب شرقی به وفور دیده می‌شوند.
بعد از حدود ۱۵ تا ۳۰ روز کرک و پرهای اولیه می‌ریزد و جوجه هم بعد از آن لانه را ترک می‌کند. زمین‌های شخم خورده و عرصههایی با اندک پوشش گیاهی، مکان‌های ایده‌آلی هستند که پرندگان نابالغ در آن‌ها مهارت‌های ابتدایی پرواز و شکار را تمرین میکنند.
این پرنده خوش آب و رنگ با نشستن بر روی سرشاخه درختان از بیمهرگانی چون سوسک، جیرجیرک، ملخ ، هزارپا، عنکبوت و انواع حشرات تغذیه می‌کند. تاکنون ۸ زیرگونه از زنبورخوارها در دنیا شناسایی شده که البته از نظر ظاهری نیز با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند.
معمولا زنبورخوارهای نابالغ از بالغ‌ها رنگ پریده‌تر هستند. زنبورخوار نر و ماده لانه‌ای به شکل تونل می‌سازند و این کار توسط هر دو جنس نر و ماده انجام میشود. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) این پرنده را از نظر درجه حفاظتی در رده حداقل نگرانی جای داده است. در حال حاضر این پرنده نیاز به برنامه حفاظتی خاصی ندارد.
بسیار عالی، مثل همیشه
ایران فاقد پرنده اندمیک است؟
«زاغ بور» پرنده اندمیک ایران نیست؟
زاغ بور در افغانستان هم دیده شده، در مجموع مرزبندی قراردادی کشورها با مرزبندی جغرافیایی یکی نیست و به همین دلیل هم تعریف اندمیک یا بومی را نمیشه از روی مرزبندی قراردادی کشورها عنوان کرد.
عکاسی از پرنده ها یکی از لذت بخش ترین و آرامش بخش ترین فعالیت ها میتونه باشه…