هفت روز با دانش (۲۳ مرداد ۹۴)
در هفته‌ای که گذشت، رویدادهای مختلفی در جهان دانش رخ داد. از گشایش کانال سوئز جدید در کشور مصر گرفته تا اوج گرفتن بارش شهابی برساووشی و تخمین جدید سازمان ملل، از جمعیت رو به رشد جهان. در بخش «هفت روز با دانش» مروری بر مهم‌ترین خبرهای هفته‌ی گذشته داریم.
۱. جدال جنگل‌های ایران با آتش
هفته‌ی پیش را در حالی شروع کردیم که هنوز قسمت عمده‌ای از جنگل‌ها و مراتع ایران در آتش می‌سوخت. آتش‌سوزی‌هایی که صدها هکتار از جنگل‌ها و مراتع گلستان، مریوان، کوهدشت و میمند را زغال کرد. سریال آتش‌سوزی‌ها در گرمای تابستان ادامه دارد و طی همین هفته، دامان منطقه‌ی حفاظت شده‌ی «دیل» در کهگیلویه و بویراحمد را نیز گرفت. هرچند که آتش‌سوزی جنگل‌ها در تابستان طبیعیست، ولی علت اصلی آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع ایران، عامل انسانی معرفی شده است. گردشگرانی که به دل طبیعت می‌روند، برای پخت غذا آتش روشن می‌کنند، آتش به درستی خاموش نمی‌شود و جنگل‌ّ راحت‌تر از آن‌چه فکرش را بکنیم آتش می‌گیرد.
بر اساس آمار سازمان جنگل‌ها و مراتع ایران، در هفت سال گذشته بیش از ۱۱ هزار مورد آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع ایران رخ داده که در نتیجه‌ی آن بیش از ۱۲۵ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع کشور از بین رفته است. این درحالیست که تجهیزات کافی برای خاموش کردن آتش جنگل‌ها در ایران وجود ندارد و با وجود تلاش هلال احمر و نیروهای مردمی، معمولا آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع ایران، خیلی شانسی و اتفاقی خاموش می‌شود. برای مثال آتش‌سوزی چند روز پیش منطقه‌ی حفاظت شده‌ی «دیل» با بارش باران و آتش‌سوزی جنگل‌های بلوط کوهدشت با رسیدن به صخره متوقف شد! بنابراین در ایران اساسا خبری از آن هواپیماها و هلی‌کوپتر‌های پیشرفته‌ی آتش‌خاموش‌کن نیست. امید است که با رفع تحریم‌ها، راه ورود تجهیزات پیشرفته‌ی خاموش‌کننده‌ی آتش جنگل‌ها به کشور باز شود. با این روند که پیش می‌رویم، طبق گفته‌ی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست: «بررسی عکس‌های هوایی دوره ۵۰ ساله از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۸۶ که توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع تهیه شده نشان می‌دهد به طور متوسط هر سال، ۲ هزار و ۷۸۶ هکتار از جنگل‌های شمال ایران تخریب شده که اگر این روند ادامه پیدا کند تا ۵۰ سال آینده در بسیاری از نقاط شمال ایران آثاری از جنگل باقی نخواهد ماند.»
هرچند که تاریخچه‌ی کانال سوئز را می‌توان در دوره‌ی هخامنشیان و داریوش اول جستجو کرد، ولی کانال سوئز مدرن، در سال ۱۸۶۰ میلادی ساخته شد. کانالی که دریای سرخ را به مدیترانه وصل می‌کند و بنابراین کشتی‌هایی که از اروپا عازم جنوب آسیا هستند، لازم نیست مسیر ۷ هزار کیلومتری دور قاره‌ی آفریقا را طی کنند. در هفته‌ی گذشته کانال سوئز جدید هم افتتاح شد. کانالی به موازات کانال غربی که باعث می‌شود کشتی‌ها بتوانند در دو مسیر رفت و برگشت بین دریای سرخ و مدیترانه رفت و آمد کنند. پیش از این، کانال سوئز مثل خیابانی یک‌طرفه بود و کشتی‌هایی که مسیر عکس را می‌آمدند، باید برای گذر کشتی روبرو، در منطقه‌ای عریض برای ساعت‌ها صبر و سپس حرکت می‌کردند. کانال سوئز جدید، ۷۲ کیلومتر طول، ۴۰۰ متر عرض و ۲۴ متر عمق دارد. این کانال که با همکاری کنسرسیومی بین‌المللی ساخته شده، برای «عبدلفتاح السیسی» رئیس جمهور جدید مصر پیروزی بزرگی به حساب می‌آید. مصری که پس از چهار سال گذشت از انقلابش، شاید روی خوش آرامش را ببیند.
در ساخت این کانال حدود ۸ میلیارد دلار هزینه شده که بخش قابل توجهی از آن را مردم مصر، با خرید اوراق قرضه تامین کرده‌اند. مصر پیش از این، از عوارض عبور کشتی‌ها از کانال سوئز، سالانه حدود ۵ میلیارد دلار درآمد داشت. این کشور اکنون امید دارد که با افتتاح کانال جدید، درآمدش از این راه تا ۱۳ میلیارد دلار در سال برسد.
۳. کشف چرایی عمودی بودن مردمک چشم گربه‌ها
احتمالا برای بعضی از ما که دست کم در کوچه پس کوچه‌های شهر، گربه‌ها را می‌بینیم، این پرسش بوجود آمده که چرا مردمک چشم آن‌ها عمودی است؟ به خصوص وقتی نور چراغ ماشین به چشم گربه‌ها می‌خورد این را بیشتر متوجه می‌شویم. هفته‌ی گذشته خبری منتشر شد مبنی بر اینکه دانشمندان به راز تکاملی مردمک عمودی در چشم گربه‌ها پی برده‌اند. طبق مقاله‌ی جدیدی که در ژورنال (Sceince Advances) منتشر شده، دلیل عمودی بودن مردمک چشم گربه‌ها، مارمولک‌ها و البته دیگر حیوانات شب‌شکار، امکان تخمین بهتر فاصله است. ظاهرا که مردمک عمودی باعث می‌شود جانوران شب‌شکار بتوانند فاصله‌ی خود تا طعمه را بهتر تخمین بزنند. در سوی مقابل، مردمک عجیب مستطیل شکل و افقی حیواناتی مثل گوسفند و بز، به آن‌ها کمک می‌کند که بتوانند خیلی خوب محیط پیرامون را اسکن کنند. بدین ترتیب خیلی راحت می‌توانند متوجه حیوانات شکارچی بشوند. جالب این‌جاست که حیوانات روز‌شکار و بلند قد (انسان را هم جزو آن‌ها به حساب آورید) دارای مردمک چشم گرد هستند.
۴. جمعیت جهان به ۱۱ میلیارد نفر می‌رسد
طبق گزارش جدیدی که سازمان ملل منتشر کرده، جمعیت جهان خیلی سریع‌تر از چیزی که پیش‌بینی می‌شد در حال رشد است. طبق این گزارش، جمعیت کنونی کره‌ی زمین، حدود ۷/۳ میلیارد نفر است. این جمعیت تا سال ۲۰۵۰ به ۹/۷ میلیارد نفر و تا سال ۲۱۰۰ به بیش از ۱۱ میلیارد نفر می‌رسد. این افزایش جمعیت بیشتر در آفریقا رخ می‌دهد. جمعیت کنونی قاره‌ی آفریقا حدود ۱/۲ میلیارد نفر است و انتظار می‌رود که تا ۸۵ سال دیگر، سه تا چهار برابر شود. این می‌تواند به دلیل رشد اقتصادی آفریقا باشد و نیجریه احتمالا بیشترین کمک را به رشد جمعیت خواهد کرد. آمریکا هم نقش مهمی در افزایش جمعیت خواهد داشت، به صورتی که جمعیت آن از ۳۲۲ میلیون نفر کنونی، به ۴۵۰ میلیون نفر می‌رسد. قاره‌ی آسیا نیز همچنان پرجمعیت‌ترین قاره‌ی زمین باقی خواهد ماند.
این گزارش روز دوشنبه در همایش مشترک آمار ۲۰۱۵ سازمان ملل منتشر شد و کمک می‌کند که کشورهای مختلف دنیا، بتوانند برنامه‌ریزی بهتری برای تنظیم جمعیت خود بکنند. با افزایش جمعیت زمین به ۱۱ میلیارد نفر، دولت‌ها با مشکلاتی جدی در تامین منابع برای پشتیبانی از مردم مواجه خواهند شد.
دو هفته پیش شهاب‌سنگی بزرگ جثه وارد جو زمین شد و تکه‌های بر جای مانده از آن، جایی در زنجان و استان‌های غربی ما فرود آمد. این پیشوازی بود برای بارش شهابی برساووشی امسال. زمین در این هفته کم‌کم وارد مرکز رد گرد و غبار و ذرات به جای مانده از دنباله‌دار «سوییفت-تاتل» (Swift-tuttle) شد. به همین دلیل نیز این شب‌ها شاهد شهاب‌های زیادی هستیم که محل ورود آن‌ها به آسمان شب، از حدود صورت فلکی برساووش است. بارش شهابی برساووشی، معمولا به آذرگوی‌ها یا همان شهاب‌های بسیار بزرگ و نورانی مشهور است. در ضمن شهاب‌های برساووشی از خود ردی سبز‌رنگ برجای می‌گذارند. چهارشنبه‌ی گذشته، مصادف با ۲۲ مرداد، اوج این بارش شهابی بود. انتظار می‌رفت که در هر ساعت بتوان ۱۰۰ شهاب را در آسمان را مشاهده کرد. رصدگران و عکاسان نجومی آماتور زیادی برای تماشای این بارش به خارج از شهر و مکان‌های بدون آلودگی نوری رفتند.
با وجود گذشت از زمان اوج این بارش، هنوز هم دیر نشده است. برای تماشای بارش شهابی برساووشی، کافیست که به مناطقی دور از شهرهای بزرگ، مثل کویرها و روستاهای نسبتا دور بروید. بر یک صندلی راحت رو به شمال لم بدهید یا روی زمین دراز بکشید و آسمان را نگاه کنید. احتمالا به کمی قهوه نیز احتیاج خواهید داشت و مقدار زیادی حوصله.
۶. جهان خیلی آرام در حال مردن است
پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که انرژی تولید شده در کیهان امروز، نسبت به ۲ میلیارد سال پیش نصف شده است. دانشمندان با استفاده از رصدهای جدیدی که با استفاده از قوی‌ترین تلسکوپ‌های جهان بر روی ۲۰۰ هزار کهکشان انجام دادند، از این اطلاعات جدید نتیجه گرفتند که گیتی در حال مردن است. باید گفت که وقتی ۱۳/۸ میلیارد سال پیش، مهبانگ رخ داد، قسمتی از انرژی آن به ماده تبدیل شد. اکنون ستاره‌ها دوباره آن ماده را به انرژی تبدیل می‌کنند. حالا ظاهرا که کم‌کم ستاره‌ها در حال نابود شدن هستند و انرژی آن‌ها نیز در فضای میان ستاره‌ای و میان کهکشانی پراکنده می‌شود. بدین ترتیب جهان خیلی آرام در حال خاموش و سرد شدن است و وارد دوره‌ی بازنشستگی خود می‌شود.
