دور از چشم بشر؛ در نیمه‌ی پنهان ماه چه خبر است؟
فضاپیمای «چانگ‌ای ۴» (Chang’e 4) سازمان ملی فضایی چین، پنجشنبه ۱۳ دی در نیمه‌ی پنهان ماه فرود آمد. «چانگ‌ای ۴» اولین فضاپیمایی است که در نیمه‌ی پنهان ماه فرود آمده و چین اولین کشوری است که این کار بزرگ را انجام داده.
ماموریت چانگ‌ای ۴ بسیار مهم و تاریخ‌ساز است. اهمیت این ماموریت را می‌توان از جهت‌های مختلف علمی، سیاسی و رقابت‌های فعلی فضایی سنجید.
آلمان، سوئد و هلند نیز در این ماموریت با چین همکاری کرده‌اند.
نیمه‌ی پنهان ماه کجاست؟
هر بار گردش ماه به دور خود (به عبارت دیگر یک شبانه روز ماه) تقریبا با هر بار گردش ماه به دور زمین برابر است. چنین شرایطی که به قفل گرانشی معروف است باعث می‌شود ما از روی زمین فقط یک سمت از ماه را ببینیم و نیمه‌ی دیگر ماه از چشم ما دور بماند.
تصویر مدارگرد اکتشافی ماه (LRO) از نیمه‌ی پنهان ماه
گاهی به نیمه‌ی پنهان ماه، «نیمه‌ی تاریک ماه» هم می‌گویند. عنوانی که علاوه بر ماه، احتمالا شما را به یاد آلبوم معروف «گروه پینک‌فلوید» هم می‌اندازد. البته این عنوان نادرست است چرا که سمت پنهان ماه هم با نور خورشید روشن می‌شود.
البته این‌طور نیست که ما واقعا همیشه نیمی از ماه (به معنی دقیقا ۵۰ درصد) را ببینیم. بر اثر پدیده‌ای به نام «رخ‌گرد»، در طول زمان می‌توانیم شاهد ۵۹ درصد از سطح ماه باشیم.
دو نیمه‌ی ماه تفاوت آشکاری با هم دارند. در نیمه‌ی پنهان ماه، مناطق تیره‌رنگی که به آن‌ها «دریاهای ماه» می‌گوییم، وجود ندارد. دلیلش این است که پوسته‌ی ماه در نیمه‌ی پنهان ضخیم‌تر است و اجازه نداده مواد مذاب از لایه‌های زیرین به سطح ماه برسند. بنابراین تعداد دهانه‌های برخوردی باقی مانده در نیمه‌ی پنهان ماه بیشتر از چیزی است که ما از سمت رو به زمین ماه می‌بینیم.
مقایسه‌ی سمت رو به زمین (چپ) و نیمه‌ی پنهان ماه
چالش‌های فرود و فعالیت در نیمه‌ی پنهان ماه
فرود در نیمه‌ی پنهان ماه کار آسانی نیست. وقتی فضاپیما پشت ماه پنهان می‌شود، امکان برقراری تماس مستقیم با زمین از بین می‌رود. در ماموریت چانگ‌ای ۴، این فضاپیما به تنهایی و بدون کنترل از راه دور محلی امن را برای فرود انتخاب کرد و به صورت مستقل و خودکار تلاش کرد تا از خطرهای پیش رو در زمان فرود دوری کند.
انیمیشنی از مراحل فرود چانگ‌ای ۴
همان‌طور که اشاره شد، نیمه‌ی پنهان ماه هیچ گاه رو به زمین قرار نمی‌گیرد و بنابراین نمی‌توان به طور مستقیم ارتباطی بین فضاپیما و زمین برقرار کرد. چینی‌ها برای برقراری ارتباط، مدارگردی را در فاصله‌ی ۶۵ هزار کیلومتری از سطح ماه قرار داده‌اند که به صورت هم‌زمان می‌تواند با فضاپیما و زمین ارتباط برقرار کند.
کاوش نیمه‌ی پنهان ماه
در ماموریت «چانگ‌ای ۴» یک سطح‌نشین و یک ماه‌نورد کوچک با نام «یوتو۲» (Yutu-2) به کاوش سطح ماه می‌پردازند. ابزارهای علمی مختلفی در سطح‌نشین و ماه‌نورد نصب شده‌اند که فعالیت‌های علمی گوناگونی را در طول ماموریت انجام می‌دهند.
روبات یوتو ۲ در نیمه‌ی پنهان ماه
یکی از آزمایش‌های جالب که در این ماموریت انجام خواهد شد، بررسی شرایط رشد موجودات زنده در ماه است. محفظه‌ی بسته‌ای با شرایط زیستی مشابه زمین در سطح‌نشین قرار داده شده است که در آن بذر تعدادی گیاه و تخم چند حشره وجود دارد. تنها تفاوت شرایط زیستی این محفظه با زمین گرانش کمتر ماه نسبت به زمین است. هدف اصلی ارسال این محفظه، بررسی شرایط رشد و امکان به ثمر نشستن بذر‌ها و تخم حشرات است.
این فضاپیما در دهانه‌ی برخوردی «فون کارمن» (Von Karman) در «حوضه‌ی قطب جنوب-آیتکن» (South Pole-Aitken basin) فرود آمده است.
اما محل فرود چانگ‌ای ۴ هم جذابیت‌های فراوانی دارد. این فضاپیما در دهانه‌ی برخوردی «فون کارمن» (Von Karman) در «حوضه‌ی قطب جنوب-آیتکن» (South Pole-Aitken basin) فرود آمده است. منطقه‌ای که بیشترین وسعت و قدمت را در بین ساختارهای برخوردی سطح ماه دارد. بررسی دقیق این منطقه می‌تواند به دانشمندان در پرده برداشتن از رازهایی همچون چگونگی شکل‌گیری ماه و تاریخچه‌ی منظومه‌ی شمسی کمک کند.
علاوه بر این، یکی از ابزارهای چانگ‌ای ۴ به دور از نویز شبکه‌های رادیویی زمین مشغول انجام رصدهای رادیویی نجومی خواهد شد. با توجه به نبود جو و نویزهای رادیویی، نیمه‌ی پنهان ماه یکی از بهترین مکان‌ها برای انجام رصدهای نجومی است.
گام بلند چین در عرصه‌ی فضایی
همان‌طور که اشاره شد، چین دیگر دنبال‌کننده‌ی صرف فعالیت دیگر سازمان‌های فضایی نیست و به تنهایی توانست تاریخ‌ساز شود. چین در سال ۲۰۱۸ بعد از آمریکا بیشترین بودجه را به پژوهش‌های علمی اختصاص داد و بیشتر از هر کشور دیگری موشک به فضا پرتاب کرد. چین آرام و بی سروصدا در حال توسعه‌ی صنعت فضایی خود است. چینی‌ها حتی اعلام کرده‌اند که به زودی سامانه‌ی جهت‌یابی جدیدی راه‌اندازی خواهند کرد که می‌تواند به نوعی رقیب سامانه‌ی مکان‌یابی جهانی یا GPS باشد.
برنامه‌ی چانگ‌ای چین با این ماموریت به پایان نخواهد رسید.
برنامه‌ی چانگ‌ای چین با این ماموریت به پایان نخواهد رسید و در فاز بعدی این برنامه، چین دو فضاپیمای چانگ‌ای ۵ و ۶ را به نیمه‌ی رو به زمین ماه ارسال خواهد کرد. هدف این ماموریت‌ها نمونه‌برداری از سطح ماه و بازگرداندن آن‌ها به زمین است.
آمریکا، روسیه، چین، اروپا و شرکت‌های خصوصی فضایی همچون اسپیس ایکس، نوید آینده‌ای هیجان‌انگیز را به مشتاقان کاوش فضای بی‌کران می‌دهند.
