نهنگ‌هایی که قربانی ماهی‌ها می‌شوند!
هر ساله صدها کشتی صیادی با تورهای از نوع گوش‌گیر از بنادر سند و بلوچستان فاصله می‌گیرند تا ماهیان باارزشی مثل تن ماهی‌ها، اره‌ماهی و ماکرل را صید کنند. نظر به طبیعت این نوع تورها که اغلب هم کیلومترها درازا دارند، گاه و بیگاه دیده می‌شود که گونه‌هایی غیرهدف همچون کوسه‌ها، دلفین‌ها، نهنگ‌ها (شامل نهنگ گوژپشت) و حتی لاک‌پشت‌ها هم به دام افتاده و تلف شده‌اند.
در اقیانوس هند، صیادان عمده آن‌هایی هستند که ماهیان تن را صید می‌کنند. متوسط صید سالانه ماهی تن و گونه‌های مرتبط در اقیانوس هند در حد فاصل سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲میلادی (۱۳۸۷ تا ۱۳۹۱ ه.ش.) تنها بیش از ۱.۵ میلیون تن تخمین زده شد و از این میزان هم تقریبا ۱.۱ میلیون تن (۷۱ درصد) از نواحی غربی و مرکزی اقیانوس هند صید شد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که صیادی ماهی تن و گونه‌های مشابه در اقیانوس هند به ترتیب از طریق تورهای گوش‌گیر تا حدود ۴۰ درصد، تورهای کیسه‌ای(Purse Seine) تا حدود ۲۶ درصد، خط طولانی(Longline) تا حدود ۱۲ درصد، خط دستی و ترول(Handline and Troll) تا حدود ۱۱ درصد، تیرک و خط تا حدود ۹ درصد انجام می‌شود.
کارشناسان صندوق جهانی طبیعت پاکستان (World Wide Fund for Nature of Pakistan) در سال ۲۰۱۴ میلادی اعلام کردند که تعداد ۶ فرد نهنگ گوژپشت دریای عرب توسط یک ماهیگیر مشاهده و ثبت شده است. مشاهده این نهنگ ها در سواحل کراچی از جمله اتفاقات بسیار نادر است.
در سال ۲۰۱۴ یک تحقیق میدانی در زمینه چگونگی تداخل زیستی نهنگ ها و این قشر از صیادان صورت گرفت که نشان داد جمعیت ایزوله موسوم به نهنگ های گوژپشت دریای عرب از این نوع صیادی متاثر خواهند شد.
نهنگ های گوژپشت دریای عرب جمعیتی گسسته هستند که در فهرست سرخ گونه‌های در معرض تهدید اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) به عنوان یک «زیرجمعیت» در معرض خطر معرفی شده‌اند.
یک جمعیت منحصر به فرد
برخی از جمعیت‌ها، ایزوله یا از سایرین جدا شده‌اند. حتی می‌توان گفت که از نظر ژنتیکی نیز با جمعیت‌های دیگر نقاط جهان متفاوت هستند. آن‌ها توانسته‌اند خود را با شرایط محلی سازگار کنند و همه این‌ها سبب شده که برخی ویژگی‌های متفاوت نیز شکل بگیرد. به عنوان مثال جالب است که جمعیت گونه نادری مانند نهنگ گوژپشت دریای عرب در منطقه تغذیه و زادآوری می‌کند.
این جمعیت از الگوی مهاجرت‌های طولانی بین مناطق به منظور فعالیت‌هایی نظیر تغذیه و زادآوری تبعیت نمی‌کند، در حالی که سایر جمعیت‌های همین گونه در دیگر نقاط جهان این کار را به طور منظم انجام می‌دهند. نهنگ های گوژپشت دریای عرب یکی از معدود گونه‌هایی در منطقه هستند که از آن‌ها یکسری داده‌های ژنتیکی در اختیار است و این داده‌ها به محققان نشان داده که این جمعیت به طور مشخص انشقاقی از ذخیره ژنتیکی شناخته شده نیم‌کره جنوبی است اما حدود ۷۰ هزار سال است که ایزوله و از جمعیت اصلی جدا شده است.
تورهای گوش‌گیر بلای جان آبزیان غیرهدف
اکثر کشورهایی که آب‌های آن‌ها به نوعی جزئی از قلمرو یا زیستگاه نهنگ های گوژپشت دریای عرب است مانند ایران، هند، سری‌لانکا، پاکستان، عمان و یمن از تورهای گوش‌گیر استفاده می‌کنند. این تورها یک روش متداول صیادی هستند که اغلب توسط صیادان تجاری و صیادان ماهر در اقیانوس‌ها، آب‌های شیرین و حوضه‌های مصبی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این تورها از یکسری صفحات عمودی توری تشکیل شده‌اند که معمولا در یک خط مستقیم پهن‌شان می‌کنند. وقتی که ماهی به داخل تور شنا می‌کند، تنها می‌تواند بخشی از تور را طی کند. زمانی هم که تلاش می‌کند تا خودش را از آن رها کند، صفحه ریسمانی پشت تور بسته می‌شود و مانع فرار ماهی می‌شود.
در حال حاضر معاهده سازمان ملل و کمیسیون ماهیان تن اقیانوس هند(Indian Ocean Tuna Commission, IOTC) به عنوان یک راه‌حل، استفاده از تورهای گوش‌گیر را در مقیاس وسیع ممنوع کرده است اما متاسفانه این روش کماکان به صورت غیرقانونی در برخی کشورها کاربرد دارد. در نتیجه ضروری است که این مساله هرچه سریع‌تر توسط نهادهای مسوول در کشورهای مختلف ضمانت قانونی و اجرایی پیدا کند تا بتواند از توسعه رو به گسترش تورهای گوش‌گیر در منطقه تا حدامکان جلوگیری کند.
وضعیت صید نهنگ های گوژپشت دریای عرب
شواهد امر حاکی از آن است که صید ضمنی نهنگ‌ها می‌بایست در این منطقه زیاد باشد، منتهی مساله این جاست که این قبیل گزارش‌ها اغلب ثبت نمی‌شود و لذا فقر اطلاعاتی جدی وجود دارد. به تازگی یک تخمین محافظه‌کارانه بر اساس اطلاعات معدود و ناچیز موجود منتشر شده که نشان می‌دهد صیادان ماهی تن در غرب و مرکز اقیانوس هند احتمالا هر ساله بیش‌تر از ۶۰ هزار مورد از نهنگ‌های کوچک را از طریق صیدضمنی از اقیانوس می‌گیرند. با این وجود تعداد نهنگ‌های گوژپشتی که هر ساله در تورها به دام می‌افتند، مشخص نیست.
یک نمونه از تورهای گوش‌گیر که در آب‌های عمیق کاربرد دارد.
بدیهی است که نیاز فوری برای پایش و مدیریت این نوع از صیادی شامل بهبود و گسترش روش‌هایی که بتوانند احتمال به دام افتادن را کاهش دهند، لازم است تا حداقل از میزان صید ضمنی نهنگ‌ها کاسته شود.
اما استفاده از تورهای کیسه‌ای هم یک معضل دیگر است که این نوع خاص از صیادی در نواحی غربی و مرکزی اقیانوس هند بیش‌تر تحت کنترل ناوگان‌های کشورهای فرانسه و اسپانیاست. بخش عمده‌ای از این نوع صید را تجهیزات و وسایلی تشکیل می‌دهند که به اصطلاح برای تجمیع ماهیان کاربرد دارند. شمار قابل ملاحظه‌ای از این نوع وسایل به نحوی طراحی شده‌اند که می‌توانند ماهیان را حتی در حالت اسکولینگ آزاد (تجمیع طبیعی) نیز صید کنند و این موضوع نگران‌کننده است.
در علم زیست‌شناسی هر گروه از ماهیان که بنا به دلایل اجتماعی در کنار یکدیگر باقی بمانند، اصطلاحا تشکیل دسته داده‌اند (Shoaling) و اگر آن دسته با یکدیگر در جهت مشخص شنا کنند و از یک الگوی واحد تبعیت کنند، اصطلاحا اسکولینگ (Schooling) کرده‌اند.
ماهیان تن از آن دست ماهیانی هستند که می‌توان آن‌ها را در حالت اسکولینگ یا تجمیع طبیعی هم به راحتی صید کرد. اغلب اعضای راسته نهنگ‌ها به طور منظم توسط تجهیزات نوع اول که برای تجمیع گروه ماهیان استفاده می‌شود، صید نمی‌شوند بلکه پتانسیل عمده صید آن‌ها زمانی است که تجهیزات نوع دوم یعنی آن‌هایی که می‌توانند ماهیان را در حالت تجمیع طبیعی صید کنند، استفاده می‌شوند.
در خلال سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۹۹م. (۱۳۶۰ الی ۱۳۷۸ ه.ش.) گزارش شد که ۹.۶ درصد از تلفات نهنگ‌های بالن به شکلی با مجموع این دو روش صید ارتباط داشته و احتمالا بخش اعظم آن را هم نهنگ‌های براید (Balaenoptera sp.) تشکیل داده‌اند.
گزارشات حاکی از آن است که اغلب نهنگ‌ها در زمانی که توسط تورهای صیادی احاطه می‌شوند، تلاش می‌کنند تا خود را از طریق شکافتن تور نجات دهند. میزان مرگ و میر مشخص نیست اما می‌تواند سالانه در حدود چند ده تایی باشد.
علاوه بر این، همراهی دلفین‌ها (اغلب دلفین‌های خال‌دار گرمسیری نظیر Stenella attenuate و دلفین‌های اسپینر یا چرخنده نظیر Stenella longrostris) با اسکولینگ آزاد ماهیان تن باله زرد یک امر شایع است. در مناطق حاره‌ای و شرقی اقیانوس آرام نیز می‌توان این همراهی را به شکلی محسوس رصد کرد و جالب این جاست که اغلب هم منجر به صید دلفین‌ها به دلیل استفاده از تورهای کیسه‌ای می‌شود در حالی که این مساله در غرب اقیانوس هند بر اساس گزارشات، امری نادر است.
شمایی از تورهای کیسه‌ای و نحوه استفاده از آن‌ها در زمان صید
در مجموع همراهی ماهیان تن و دلفین‌ها در اکثر نواحی ساحلی این منطقه و بالاخص در آب‌های آزاد غرب اقیانوس هند امری شایع است. قوانین اتحادیه اروپا (۲۰۰۷م. – ۱۳۸۶ ه.ش.) و مصوبه کمیسیون ماهیان تن اقیانوس هند (۲۰۱۳م.- ۱۳۹۲ ه.ش.) به تازگی ممنوعیت‌هایی را در مورد روش‌هایی که منجر به صید دلفین‌ها می‌شود، اعمال کرده است.
بدیهی است که صید ضمنی و مرگ اعضای راسته نهنگ‌ها نیز می‌بایست در آینده کاهش پیدا کند. پوشش کامل (۱۰۰ درصدی) ناوگان‌هایی که از تورهای کیسه‌ای استفاده می‌کنند، آن هم از طریق ناظرین بین‌المللی یک راه‌حل ایده‌آل خواهد بود اما به هر شکل کلیه کشورهای این حوزه می‌بایست هر چه سریع‌تر در این راستا وارد عمل شوند.
صیادی از طریق خط طولانی برای چند دهه در اختیار کشورهای آسیای شرقی بود اما اکنون بخش اعظم صید از این طریق را کشورهای ساحلی بالاخص هندوستان و سری‌لانکا انجام می‌دهند. مهم‌ترین مساله مربوط به این نوع از صید این است که ماهیانی که به قلاب می‌افتند یا حتی برخی اوقات طعمه‌ها نیز توسط سایر آبزیان همچون کوسه‌ها و اعضای راسته نهنگ‌ها دزدیده یا عملا قاپیده می‌شوند.
تاکنون چندین گونه از اعضای راسته نهنگ‌ها از این طریق به دام افتاده‌اند اما ظاهرا مهم‌ترین آن‌ها نهنگ قاتل کاذب (Pseudorca crassidens) است. همچنین مواردی از به دام افتادن سایر اعضای راسته نهنگ‌ها در خط‌های طولانی یا همان لانگ‌لاین‌ها نیز گزارش شده است.
متاسفانه این روش صید در سال‌های اخیر در نواحی شمالی اقیانوس هند زیاد بوده اما تعداد نهنگ‌های گوژپشتی که در آن‌ها به دام افتاده‌اند، مشخص نیست. برنامه‌هایی به منظور جلوگیری از به دام افتادن نهنگ‌ها، هم به منظور جلوگیری از قاپیدن طعمه توسط آن‌ها و هم به منظور جلوگیری از به دام افتادن‌شان در تور در دست انجام است، که البته می‌بایست ادامه‌دار باشد.
شمایی از تورهای موسوم به خط طولانی یا لانگ‌لاین و نحوه کاربرد آن‌ها برای صید
به هر شکل پایش و مدیریت صید ضمنی در اقیانوس هند به شکل گسترده، پروژه‌ای شکست خورده خواهد بود لذا به جای آن می‌بایست معیارهایی جهت کاهش احتمال گرفتار شدن نهنگ‌ها و در عین حال ارتقاء این روش‌ها فراهم شود. ظرفیت عظیم و کماکان رو به رشد تورهای گوش‌گیر در این منطقه نیز یک نگرانی مهم است که باید جدی گرفته شود. در عین حال لازم است که پوشش نظارتی بیش‌تری هم در مورد کلیه روش‌های صید اعمال شود و ضمنا از طریق پایش‌های الکترونیکی هم آن‌ها را تکمیل کرد.
ارزیابی میزان مرگ و میر ناشی از صید ضمنی در کشور پاکستان
صندوق جهانی طبیعت پاکستان به تازگی پیشگام شده و درصدد برآمده تا مشکل کمبود اطلاعات از صید ضمنی را در سرتاسر خط ساحلی کشور پاکستان مورد رسیدگی قرار دهد. یک ارزیابی بلندمدت ۲۴ ماهه از میزان مرگ و میر در تورهای گوش‌گیر مخصوص تن ماهیان در حدفاصل ماه آوریل سال ۲۰۱۲م. (۱۳۹۱ ه.ش.) تا ماه می سال ۲۰۱۴م. انجام شد که می‌توان آن را گام اول اجرای یک استراتژی کاهش احتمال خطر و حمایت از حیوانات آبزی در معرض تهدید نظیر کوسه‌های سرچکشی اسکالوپ، کوسه‌های نهنگی و پستاندارانی همچون نهنگ‌های گوژپشت دریای عرب عنوان کرد.
این طرح پیشگامانه که بر جمع‌آوری اطلاعات و افزایش آگاهی متمرکز شده، به طور اخص در تلاش است تا آگاهی ناخداهای کشتی را نسبت به مساله به دام افتادن گونه‌های غیرهدف در تورهای گوش‌گیر ارتقاء دهد. داده‌های این پروژه حاصل بیش از ۶۰ سفر صیادی در حدفاصل سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ م. است.
این نخستین تلاش برای مستندسازی هرچه بهتر وضعیت تورهای صیادی گوش‌گیر در کشور پاکستان است. به عنوان بخشی از پروژه به ماهیگیران، چگونگی رهاسازی حیوانات دربند تورها آموزش داده شد. این افراد کسانی بودند که آموخته‌ها و تجارب‌شان را با سایر ماهیگیران و ناخداهای کشتی به اشتراک گذاشتند و امروز آن‌ها همان تجارب را برای آزاد کردن حیوانات در معرض خطر مانند لاک‌پشت‌های دریایی، کوسه‌های نهنگی و حتی سفره دریایی‌های مانتا به کار می‌بندند.
سفره دریایی مانتا. سفره‌ماهی‌ها از جمله آبزیانی هستند که از صید ضمنی متضرر می‌شوند.
برآورد شده است که ناوگان صیادی ماهیان تن بعد از این برنامه قریب ۶ هزار لاک‌پشت سبز و ۲۸ هزار لاک‌پشت دریایی زیتونی را رهاسازی کرده است. همچنین کاپیتان‌ها گزارش داده‌اند که حداقل ۵ کوسه نهنگی و یک سفره ماهی مانتا را با رعایت نکات ایمنی از تور نجات داده و مجدد در دریا رها کرده‌اند.
لازم به ذکر است که این پروژه به طور مشخص بر مرگ اعضای راسته نهنگ‌ها متمرکز شده است و تخمین زده شده که در حدود ۱۱ هزار نهنگ اعم از نهنگ‌های بالن بزرگ هر ساله به طور اتفاقی در تورهای صید ماهی تن می‌میرند. این یافته‌ها به پیشبرد سریع برنامه عمل نهنگ‌ها که با کمک جمعی از ذی‌نفعان تنظیم و مورد بحث قرار گرفت، نیز کمک کرد.
اطلاعات جمع‌آوری شده از طریق این ارزیابی مرتبط با صید ضمنی به نوعی زمینه را برای تنظیم یک استراتژی با هدف حفاظت از پستانداران دریایی در معرض خطر پاکستان مهیا کرد.
بدیهی است که این نوع طرح‌های حفاظتی تنها به حیواناتی که در تورهای گوش‌گیر به دام افتاده و در حال مرگ هستند، کمک نخواهند کرد بلکه آگاهی را نیز در زمینه حیات آبی در اقیانوس هند افزایش خواهند داد و ضمنا پتانسیل‌هایی را برای همکاری‌های تحقیقاتی در منطقه ایجاد خواهند کرد.
منبع: iucn-csg, iucnredlist, wwf.panda
