در مذمت فیلم بد «جاده قدیم»

چند سال پیش که فیلم‌ها به چند گروه داخلی فیلم ملی، فیلم فاخر، فیلم معناگرا و غیره تقسیم شدند، دائم به در و دیوار می‌زدیم که این عناوین غلط هستند. ما ژانر داریم که مشخص است و ساختار و محتوای فیلم مشخص می‌کند متعلق به ژانر کمدی است یا وحشت یا نوآر یا ژانرهایی که به هر حال تعدادشان معلوم است و می‌دانیم فیلم‌ها در آن قالب قرار می‌گیرند یا نه. یا درونمایه‌ای که نشان می‌دهد فیلم اجتماعی است یا سیاسی که تازه این طبقه‌بندی سینمایی محسوب نمی‌شود. اما به جز این‌ها یا فیلم خوب داریم یا فیلم بد. فیلم جاده قدیم منیژه حکمت به همین حکم درام اجتماعی است و فیلم بدی هم به حساب می‌آید.

از کارگردانی با سابقه مثل منیژه حکمت بعید است که انقدر در چیدن میزانسن و بازی گرفتن از بازیگران بی‌سلیقگی به خرج دهد. در داستانی که می‌توانست تعلیق زیادی داشته باشد دوربین آنقدر حرکت خنثایی دارد و میزانسن‌ها آنقدر بی‌معنا هستند که دریغ از یک قاب تاثیرگذار تا قبل از رخ دادن نقطه عطف فیلم!

در این دو سه سال اخیر از وقتی یک سری از موسسات بزرگ سرمایه‌گذار فیلم‌ها شدند به اسامی که داشتیم دو مدل دیگر هم اضافه شده: فیلم مستقل و فیلم وابسته. فیلم‌های وابسته آنهایی هستند که بودجه‌شان را نهادی دولتی یا وابسته به دولت یا یکی از این موسسات بزرگ مثل سازمان فرهنگی هنری اوج تامین می‌کند و فیلم‌های مستقل آنهایی که تهیه‌کنندگان و سرمایه‌گذاران‌شان خصوصی هستند. مشکل از جایی شروع شد که نهادهای دولتی پولی معادل ساخت چند فیلم را صرف ساختن فیلم‌هایی تبلیغاتی کردند که آثار بدی بودند. خب این قابل نقد بود. اما تفکر اشتباهی که مقابلش به وجود آمد و همین امروز در مورد فیلم «جاده قدیم» منیژه حکمت هم به چشم می‌خورد این بود که پس فیلم مستقل حتی اگر بد باشد واجد ارزش است!

اول این که گویا مستقل بودن هم تعریف خودش را گم کرده است. در سینمای هالیوود، وودی آلن فیلمساز مستقل محسوب می‌شود و پل توماس اندرسون هم. فیلمسازی که خارج از استودیو و قوانین استودیویی فیلم بسازد مستقل است. اینجا هر کس پولش را از نهاد دولتی نگرفته باشد مستقل محسوب می‌شود. درنتیجه فیلم «جاده قدیم» با وجود این که پشتش تهیه‌کننده‌ای مثل منیژه حکمت است و همه بازیگرانش ستاره‌های سینمای ایران هستند فیلم مستقل محسوب می‌شود. خب اینجا باید تفاوتی میان مستقل بودن «جاده قدیم» با مثلا «شماره ۱۷ سهیلا» محمود غفاری باشد که فیلم جمع و جوری است و از ساختار گرفته تا شیوه بازی بازیگرانش متعلق به سینمای مستقل است.

حتی اگر فیلم «جاده قدیم» را تمام و کمال مستقل فرض کنیم باز هم باعث نمی‌شود امتیازی نصیبش شود؛ بس که فیلم بدی است. یکی از بدترین بازی‌های مهتاب کرامتی در نقشی که می‌تواند برای هر بازیگری شاه‌نقش باشد. البته تقصیر کرامتی هم نیست. هرچقدر موقعیت نقش جای کار دارد، شخصیت‌پردازی ناقص و ضعیف آن باعث می‌شود اگر مریل استریپ هم نقش را بازی می‌کرد چیزی از آن درنیاید. یک مقدمه نسبتا طولانی داریم به سبک فیلم‌های تلویزیونی که قرار است نشان‌مان بدهد چه خانواده کوچک خوشبختی پیش رویمان هستند و زن قصه چه کاراکتر توانایی دارد و چطور همه اعضای خانواده از همسر گرفته تا پسرخوانده‌اش و پدرشوهرش رویش حساب می‌کنند.

از کارگردانی با سابقه مثل منیژه حکمت بعید است که انقدر در چیدن میزانسن و بازی گرفتن از بازیگران بی‌سلیقگی به خرج دهد. در داستانی که می‌توانست تعلیق زیادی داشته باشد دوربین آنقدر حرکت خنثایی دارد و میزانسن‌ها آنقدر بی‌معنا هستند که دریغ از یک قاب تاثیرگذار تا قبل از رخ دادن نقطه عطف فیلم!

بعد از یک سوم ابتدایی، نقطه عطف فیلم که تجاوز به زن است رخ می‌دهد. نگران اسپویل شدن قصه نباشید چون قاعدتا خطر لو رفتن باید در گره‌گشایی نقطه عطف وجود داشته باشد و منیژه حکمت در «جاده قدیم» به گره‌گشایی اعتقادی ندارد. گمانم تصور فیلمساز بر این بوده که قرار است تعارض روانی قهرمان فیلم را به تصویر بکشد. خب متاسفانه در این کار هم ناموفق بوده. حتی اگر شوکه شدن زن را بر اثر این ماجرا قبول کنیم واکنش‌ زنی به این سن و سال و با آن درجه از کاردانی نسبت به ماجرا کودکانه و احمقانه است. و حتی اگر این را هم بپذیریم که چنین ضربه‌ای هر کسی را ممکن است تبدیل به نوجوان دستپاچه کند باز هم واکنش‌های اطرافیان زن بخصوص همسر و پدر شوهرش از فرط انفعال به بلاهت نزدیک می‌شود.

بدترین بازی‌های فیلم متعلق به مهتاب کرامتی، آتیلا پسیانی و پرویز پورحسینی است. بقیه هم چندان بهتر از آنها نیستند؛ فقط چون نقش‌های کمرنگ‌تری دارند قابل‌تحمل‌تر به نظر می‌رسند.

منیژه حکمت در فیلم‌هایش بیشتر از سینما دغدغه طرح مسائل زنان را دارد.

آنهایی که از فیلم «جاده قدیم» دفاع می‌کنند لابد به حکم زحماتی است که منیژه حکمت برای سینمای ایران کشیده و در مقام تهیه‌کننده کم هم نبوده است. اما واقعیت را بپذیریم که منیژه حکمت در مقام کارگردان از سه فیلمی که ساخته فقط در «زندان زنان» موفق به خلق فیلمی با شخصیت‌های جذاب و اتمسفر شده است و در «سه زن» و «جاده قدیم» با شکست روبه‌رو شده. شکستی که شاید از اینجا می‌آید که فیلمساز بیشتر از فیلم ساختن دغدغه مطرح شدن مصائب زن بودن در جامعه را داشته. دامی که تهمینه میلانی هم بعد از ساخت چند فیلم در آن گرفتار شد.

بیشتر بخوانید: نقد فیلم تنگه ابوقریب؛ ایده‌هایی کهنه در لباسی نو