ماجرای آب معدنی دماوند دقیقا چه بود؟

حرف و حدیث‌‌های مربوط به شرکت آب معدنی دماوند ظاهراً تمامی ندارد: عدم انطباق نمونه‌های مورد آزمایش با ضوابط سازمان غذا و دارو، انتشار اسناد مربوط به آلودگی آب معدنی این شرکت توسط وزارت بهداشت، پاسخ سازمان غذا و دارو به ادعای شرکت دماوند، تعلیق پروانه آب معدنی و توبیخ مسئول فنی این شرکت از جمله مهمترین خبرهایی بودند که نه‌تنها هفته گذشته صدر اخبار اجتماعی را به خود اختصاص دادند بلکه در عین حال شهرت یکی از قدیمی‌ترین شرکتهای فعال در این عرصه با ۴۰ سال سابقه را نیز به چالش کشیدند. پرسش‌های متعددی که در راستای این اتفاق شکل گرفت، نشان داد که مبانی تصفیه آب شاید آن‌طور که باید برای اکثر ما جا نیفتاده است. هدف از نگارش مقاله اخیر آن است که در ضمن بازنگری این پرونده جنجالی نیم‌نگاهی هم به برخی از اصول و مبانی ابتدایی داشته باشیم تا حداقل بتوانیم با معیار علم از مرز برخی شایعات، اطلاعات ناموثق و مخدوش گذر کنیم.

آیا آب آشامیدنی باید خالص باشد؟

در بحث آلودگی‌های محیط‌زیست از جمله آلودگی آب بیشتر از آنکه منظور انحراف از پاکیزگی باشد، بحث انحراف از یک حالت معمول مطرح است. آب به طور طبیعی هیچگاه کاملاً خالص و پاک نیست حتی در مناطقی هم که آلودگی آب معنای چندانی ندارد، باز هم گازهایی نظیر دی‌اکسیدکربن یا نیتروژن می‌توانند در آب حل یا ذرات معلق و گردو غبار در آن بصورت معلق حمل شوند. آب چشمه‌ها نیز برخلاف باور عموم ۱۰۰ درصد خالص نیستند چرا که می‌توانند حامل فلزاتی همچون Na، Mg، Fe و Ca باشند. حتی استانداردترین آبهای آشامیدنی هم از نظر شیمیایی خالص نیستند، فراموش نکنید که در خلال پروسه تصفیه ذرات جامد معلق از بین می‌روند و باکتریهای مضر و خطرناک که می‌توانند سلامت را به مخاطره اندازند، نابود می‌شوند اما خیلی از مواد همچنان بصورت محلول در آب باقی می‌مانند. در حقیقت آب کاملاً خالص برای نوشیدن مطبوع نیست بلکه این ناخالصی‌ها هستند که به آب طعم می‌دهند.

آب کاملاً خالص برای نوشیدن مطبوع نیست بلکه این ناخالصی‌ها هستند که به آب طعم می‌دهند.

انگلستان پایه‌گذار تصفیه مدرن آب

تاریخ نشان می‌دهد که تلاش برای بهبود کیفیت آب همیشه جزئی لاینفک از زندگی انسان‌ها بوده است. نگهداری آب در ظروف مسی و نقره‌ای، استفاده از نورخورشید برای بهبود کیفیت آب، ذخیره‌سازی، جوشاندن، استفاده از بسترهای شنی و ماسه‌ای همه از جمله راهکارهایی بوده‌ که در خلال سال‌های دور کاربرد گسترده‌ای داشته‌اند. عملیات مدرن تصفیه آب از سال ۱۸۵۰ میلادی یعنی تقریباً ۱۶۵ سال پیش آغاز شد اما تنها در اواسط قرن ۱۹ بود که دانشمندان توانستند ارتباط آب با مواد زائد و بیماری‌های منتقله به انسان توسط آب را مستندسازی کنند. در سال ۱۸۵۴ میلادی پزشکی به نام «جان اسنو» (John Snow) برای نخستین‌بار توانست ثابت کند که میان شیوع وبا در منطقه سوهو (Soho) لندن و آب آلوده ارتباط وجود دارد در حالیکه پیش از آن هوا را متهم ردیف اول چنین پرونده‌هایی معرفی می‌کردند. این کشف خارق‌العاده سبب شد که انگلستان بعنوان نخستین‌ پیشگام این عرصه وارد عمل شود و ساخت تسهیلاتی را برای تصفیه آب آغاز کند.

جان اسنو، پزشکی که توانست برای نخستین‌بار رابطه میان شیوع بیماری و آلودگی آب را نشان دهد

نقش عوامل میکروبیولوژیکی در پرونده آلودگی آب معدنی دماوند 

آب سالم آبی است که سه ویژگی مهم داشته باشد: اول فاقد عوامل بیماریزا باشد، دوم فاقد املاح شیمیایی مضر باشد و سوم فاقد طعم، بو و رنگ نامطلوب باشد. در حقیقت اصطلاح آب سالم اشاره به آبی دارد که عاری از عوامل بیماریزا باشد و ضمن نداشتن رنگ، بو، طعم و کدورت نامطلوب، عوامل شیمیایی و سمی زیان‌آور برای سلامتی انسان هم نداشته باشد و سبب ایجاد لکه یا خورندگی نیز نشود. مهمترین فرآیند در تصفیه آب همان حذف عوامل بیماری‌زا و مهم‌ترین واحد تصفیه آب نیز گندزدایی است. این بدان معناست که مهمترین جنبه کیفیت آب آشامیدنی خصوصیات بیولوژیکی آن است چرا که در حقیقت هدف از تصفیه نیز حذف عوامل بیولوژیکی و جلوگیری از انتقال بیماری‌ها توسط آب به انسان است. نهادهای نظارتی برای انطباق آب آشامیدنی با استانداردهای بین‌المللی به طور مستمر از منابع آب و بالاخص آب‌های تصفیه‌شده نمونه‌برداری می‌کنند.

شعار آب هست اما کم هست از کجا می‌آید؟

با وجود اینکه ۷۰ درصد سطح زمین از آب پوشیده شده اما تنها کمتر از ۳ درصد این آب، آب شیرین است که از این میزان هم دو سوم در کلاهک‌های یخی و یخچالهای طبیعی ذخیره شده است. لذا تنها کمتر از یک درصد کل ذخیره آب در دنیای امروز قابل‌استفاده است.

در پرونده آب معدنی دماوند جنجال اصلی همان عدم حذف موثر عوامل بیولوژیکی است. میکروب‌های «اشرشیاکلی» و «کلیفرم» و «سودوموناس» از جمله متهمان اصلی این پرونده هستند که در حال حاضر کنترل بیولوژیکی را بعنوان مهمترین تعهد این شرکت به زیرسوال برده‌اند. مدیرکل آزمایشگاه‌های مرجع کنترل غذا و داروی وزارت بهداشت، حسین رستگار در نشست خبری هفته گذشته (اواخر مهرماه) اعلام کرد: «بررسی‌های انجام شده حاکی از آن است که آب آشامیدنی برند دماوند دارای میکروب سودوموناس بوده که این موضوع از نظر ضوابط بهداشتی و فنی قابل قبول نیست و در این شرایط باید خط تولید اصلاح شود.» وی همچنین افزود: «از آنجایی که آب معدنی از آب چاه تامین می‌شود لذا چاه مربوطه این شرکت نیز مورد بررسی قرار گرفته و نتایج حضور میکروب اشرشیاکولی و کولیفرم را نشان داده که این موضوع نیز از نظر ضوابط بهداشتی و فنی سازمان غذا و دارو پذیرفتنی نیست و به همین دلیل پروانه آب معدنی دماوند به کلی تعلیق شد.» میشل راسکائو (Michel Rascao) مدیرعامل شرکت آبهای معدنی دماوند نیز در بیانیه رسمی خود مورخ ۲۶ مهرماه اعلام کرد که این شرکت چندین آزمایش را بصورت مستقل انجام داده و در تمام این آزمایشات هیچگونه آلودگی میکروبی در محصولات یافت نشده. راسکائو می‌گوید: «مدارک مستندی از این آزمایشات نه‌تنها در اختیار مقامات قرار گرفته بلکه بعضی از آنها هم بصورت عمومی پخش شده که همگی ثابت می‌کنند، محصولات آب آشامیدنی دماوند به هیچ‌عنوان آلودگی میکروبی از جمله سودوموناس ندارد.» مدیرعامل شرکت آب معدنی دماوند همچنین به انجام آزمایشات مکرر (حدود ۵۰ آزمایش کیفی و بهداشتی) در آزمایشگاه‌های داخلی و خارجی از جمله در کشور فرانسه اشاره کرده و می‌افزاید: «به محض آنکه پیشرفته‌ترین سیستم میکروفیلتراسیون خریداری شده توسط این شرکت  به خط تولید اضافه شود، محصول به صورت خودکار به آب آشامیدنی تغییر کرده و دیگر نمی‌توانیم آن را آب معدنی بنامیم.» حال این پرسش مطرح می‌شود که تفاوت آب آشامیدنی با آب معدنی در چیست؟

آب سالم آبی است که سه ویژگی مهم داشته باشد: اول فاقد عوامل بیماریزا باشد، دوم فاقد املاح شیمیایی مضر باشد و سوم فاقد طعم، بو و رنگ نامطلوب باشد.

میکروبهای «اشرشیاکلی»، «کلیفرم» و «سودوموناس» از جمله متهمان اصلی پرونده آب معدنی دماوند هستند

آب آشامیدنی چیست؟

آب آشامیدنی همان‌طور که در بخش پیشین اشاره شد، سه ویژگی مهم دارد. اما سازمان بهداشت جهانی (WHO) رهنمودهایی کیفی در زمینه آب آشامیدنی دارد که اشاره به برخی از آنها خالی از لطف نیست: در وبسایت این سازمان آمده، کلیه آب‌هایی که به مصرف آشامیدن می‌رسند، نباید در هیچ‌یک از نمونه‌های ۱۰۰ میلی‌لیتری کوچک‌ترین اثر یا نشانه‌ای از باکتری‌های (E.Coli) یا کلیفرم‌های مقاوم در ۳۰ درجه سانتی‌گراد حرارت داشته باشند. در صورتیکه (E.Coli) یا کل باکتری‌های کلیفرم در آب آشامیدنی یافت شوند، بایستی اقدام کاوشی هرچه سریعتر انجام گیرد. حداقل اقدامی که به گفته این سازمان در چنین مواردی می‌توان انجام داد، تکرار نمونه‌برداری است منتهی در صورتیکه این باکتری‌ها در نمونه‌ی تکرار شده هم یافت شوند، کوچکترین تاخیر قابل‌بخشش نیست. (یادآوری: E.Coli دقیق‌ترین شاخص آلودگی مدفوعی است، اما در عین حال شمارش باکتری‌های کلیفرم مقاوم به حرارت هم می‌تواند یک گزینه قابل قبول باشد. باکتری‌های کلیفرم از جمله متداول‌ترین شاخص یا اندیکاتور باکتریایی هستند که به منظور سنجش کیفیت آب و حتی غذا کاربرد دارند. این باکتری‌ها در گروه باکتری‌های گرم منفی باسیلی (باکتریهایی با دیواره نفوذناپذیر و مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها) جای می‌گیرند و در محیطهای آبی، خاک، بر روی سبزیجات و البته به تعداد قابل ملاحظه در مدفوع حیوانات خونگرم هم یافت می‌شوند.

سازمان بهداشت جهانی برای آب آشامیدنی رهنمودهای دیگری نیز دارد که در چهار زیرمجموعه قابل بررسی هستند:

• مقادیر اجزای تشکیل‌دهنده معدنی همچون آنتیموان ۰.۰۰۵ میلی‌گرم در لیتر، آرسنیک و جیوه ۰.۰۱ میلی‌گرم در لیتر، سرب ۰.۰۱ میلی‌گرم در لیتر و …
• مقادیر اجزای متشکله آلی از جمله الکان‌های کلردار، هیدروکربن‌های معطر، بنزن‌های کلردار و مواد آلی مختلف برحسب میکروگرم در لیتر
• مقادیر آفت‌کشها برحسب میکروگرم در لیتر
• مقادیر گندزداها و فرآورده‌های فرعی آنها برحسب میکروگرم در لیتر

سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: کلیه آب‌هایی که به مصرف آشامیدن می‌رسند، نباید در هیچ‌یک از نمونه‌های ۱۰۰ میلی‌لیتری کوچک‌ترین اثر یا نشانه‌ای از باکتری‌های (E.Coli) یا کلیفرم‌های مقاوم در ۳۰ درجه سانتیگراد حرارت داشته باشند.

آب معدنی چیست؟

آب معدنی در حقیقت همان آب آشامیدنی حاوی مواد معدنی یا مواد سولفاته قابل‌حل است که می‌توانند خاصیت درمانی داشته باشند یا طعم آب را تغییر دهند. ترکیبات سولفور، نمک‌ها و گازها از جمله مواد محلولی هستند که در آب‌های معدنی یافت می‌شوند. آب معدنی می‌تواند گازدار هم باشد و به شکل طبیعی یا مصنوعی تولید شود. در اغلب موارد آب معدنی، آب حاوی کربنات است یعنی در حقیقت این کربنات است که بعنوان شاخص آب معدنی تعریف می‌شود. از طرف دیگر اصطلاحی تحت عنوان آب آشامیدنی بسته‌بندی هم وجود دارد. آب بسته‌بندی آبی است که به نوعی مرحله تقطیر بر روی آن انجام شده باشد. منبع این آب هم که یا در بطری‌های پلاستیکی و یا بعضاً بطری‌های شیشه‌ای بسته‌بندی می‌شود، می‌تواند چاه یا چشمه باشد. مهر و موم خاص شرکت‌های آب معدنی و آب بسته‌بندی در حقیقت تضمین پاک و سالم بودن و در عین حال قابلیت حمل و نقل آن‌ها است. یکی از ویژگی‌های آب معدنی این است که اغلب با مواد معدنی سولفاته نظیر سولفات آلومینیوم تصفیه می‌شود. این مواد نه‌تنها آلودگی‌ها را به طرق مختلف از جمله با روش انعقاد حذف می‌کنند بلکه در عین حال باعث تاثیرات مثبت دیگر همچون خاصیت درمانی یا تغییر طعم آب هم می‌شوند.

مهر و موم خاص شرکت‌های آب معدنی و آب بسته‌بندی در حقیقت تضمین پاک و سالم بودن و در عین حال قابلیت حمل و نقل آن‌ها است.

آیا تفاوتی در تصفیه آب معدنی با آب آشامیدنی وجود دارد؟  

آب‌های بطری بسته‌بندی نیز همچون آب آشامیدنی اغلب به روشهای گوناگون تصفیه می‌شوند تا احتمال بروز  خطرات میکروبی و … در آنها از بین رود. اغلب شرکتهای تولید آب‌های معدنی و آب بسته‌بندی بر کاربرد یک‌سری روش‌های متداول از جمله فیلتر یا صاف کردن، ته‌نشینی و تقطیر تاکید دارند. فرایندهای بیولوژیکی نظیر صافی ماسه‌ای کند (Slow Sand Filter) یا روش کربن فعال بیولوژیکی (Biologically Active Carbon)  و فرایندهای شیمیایی نظیر واحدهای لخته‌سازی (Flocculation Unit)  و کلرزنی به انضمام استفاده از تشعشعات الکترومگنتیک مانند نور ماورای بنفش نیز از جمله روش‌هایی هستند که معمولاً توسط این شرکت‌ها به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرند. در مجموع هوادهی، اختلاط، انعقاد، لخته‌سازی، ته‌نشینی، صاف‌سازی و گندزدایی از جمله رایج‌ترین و متداول‌ترین شیوه‌های تصفیه آب هستند.

حوضچه تصفیه آب

فرایند تصفیه آب

متهمان ردیف اول

بیماری‌های عفونی مرتبط با باکتری‌ها، ویروس‌ها، تک‌یاخته‌ها و کرم‌های انگلی از مهمترین، شایع‌ترین و گسترده‌ترین مخاطرات بهداشتی آبهای آشامیدنی و معدنی هستند. این عوامل اغلب از طریق فضولات انسان و حیوان بالاخص مدفوع وارد منابع آبی می‌شوند. بدیهی است که استفاده از آب‌های آلوده برای آشامیدن، تهیه غذا یا حتی در برخی موارد تماس با آن در هنگام شستشو یا استحمام و یا حتی تنفس بخار آب و آئروسل‌ها می‌تواند منجر به بروز بیماری شود. سودوموناس آئروژینوزا و گونه‌های فلاووباکتریوم از جمله عوامل بیماریزا فرصت‌طلب هستند که می‌توانند در افراد مسن، بسیار جوان یا بیماران خاص به راحتی مشکل ایجاد کنند. اشرشیاکلی بیماریزا یکی از باکتری‌ها و عوامل بیماریزا است که اهمیت بهداشتی آن زیاد است. این عامل بیماری‌زا با وجود پایداری متوسط در منابع آبی، در برابر کلر مقاومت کمی دارد در حالیکه سودوموناس آئروژینوزا در منابع آب امکان تکثیر دارد ولی مقاومت آن در برابر کلر تقریباً متوسط است.

آیا تاکنون با پدیده آب قرمز (Red water) در لوله‌های آب برخورد کرده‌اید؟ آیا می‌دانید که این رنگ ناشی از چیست؟

رنگ آب اغلب ناشی از مواد معدنی است و در این‌مورد خاص انگشت اتهام با اطمینان قاطع به سمت آهن و منگنز نشانه رفته است. آب فاقد اکسیژن که اغلب در آب‌های زیرزمینی دیده می‌شود، یک محیط احیاءکننده ایجاد می‌کند که حلالیت مواد معدنی همچون آهن و منگنز در آن بیشتر می‌شود. پدیده آب قرمز حاصل خورندگی بیولوژیکی لوله‌های آب است. پس از انتقال آب از طریق پمپ به سطح زمین، اکسیژن کم‌کم در آن حل می‌شود. در نتیجه رسوب آهن، آب قرمز (Red water) و با رسوب منگنز، آب سیاه (Black water) می‌شود.

منابع:

https://www.udel.edu/johnmack/frec682/cholera/

http://damavandwaters.com/fa

http://www.jamejamonline.ir/newspreview/2137058154392423355

http://dropsofbalance.com/difference-mineral-water-packaged-drinking-water-2/

https://www.health.ny.gov/environmental/water/drinking/coliform_bacteria.htm

www.codexalimentarius.org/input/download/standards/…/CXS_108e.pdf