در لحظه‌ی تحویل سال در آسمان چه می‌گذرد؟
چیزی به لحظه‌ی تحویل سال ۱۳۹۸ باقی نمانده است. لحظه‌ای خاص بین ما ایرانیان که در طول هزاران سال همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
لحظه‌ی تحویل سال بر پایه‌ی یک رویداد نجومی است. آغاز سال نو برای ما ایرانیان درست در لحظه‌ای اتفاق می‌افتد که خورشید از نقطه‌ای در آسمان که به نقطه‌ی اعتدال بهاری معروف است می‌گذرد. اما ماجرا دقیقا چیست؟
خورشید در طول یک سال و بر اثر حرکت زمین به دور آن مسیری مشخص را در آسمان طی می‌کند که به آن دایره‌البروج می‌گویند. مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان از صورت‌های فلکی مشخصی می‌گذرد که به برج معروف هستند و احتمالا نام آن‌ها را شنیده‌اید. اما دایره‌البروج تنها یک طرف ماجرای تحویل سال است و طرف دیگر خطی فرضی در آسمان است که به استوای سماوی معروف است.
استوای سماوی خطی فرضی است که در امتداد خط استوای زمین و در آسمان قرار دارد. به عبارت دیگر چیزی شبیه به سیستم مختصات جغرافیایی که به منظور موقعیت‌یابی در زمین از آن استفاده می‌کنیم در آسمان نیز وجود دارد. با امتداد قطب‌های زمین به قطب‌های سماوی می‌رسیم و همین اتفاق برای استوا نیز رخ می‌دهد.
پس تا به این جا با دو خط فرضی مهم در آسمان سروکار داریم: استوا و دایره‌البروج. این دو خط مسیرهای متفاوتی را در آسمان طی می‌کنند و از صورت‌های فلکی مختلفی می‌گذرند. اما در دو نقطه به یک‌دیگر برخورد می‌کنند: نقطه‌ی اعتدال بهاری و نقطه‌ی اعتدال پاییزی.
دو نقطه‌ی مهم دیگر در مسیر حرکت خورشید در آسمان نقاط انقلاب زمستانی و انقلاب تابستانی است. خورشید در لحظه‌ی رسیدن به این دو نقطه بیشترین فاصله‌ی زاویه‌ای را از استوای سماوی دارد. در انقلاب زمستانی خورشید ۲۳/۵ درجه پایین‌تر از استوای سماوی قرار می‌گیرد و در انقلاب تابستانی خورشید با همین فاصله‌ی زاویه‌ای در شمال استوای سماوی جای می‌گیرد. همین چهار نقطه‌ی مهم پایه و اساس تقویم ما و برخی از رویدادهای ملی مهم‌مان است.
طرحی ساده از موقعیت استوای سماوی و دایره‌البروج و نقاط اعتدالین و انقلابین.
با مروری بر مسیر حرکت خورشید در طول سال ماجرا مشخص‌تر می‌شود؛ خورشید اول دی به نقطه‌ی انقلاب زمستانی می‌رسد و کمترین ارتفاع را از افق خواهد داشت. بنابراین کمتر از همیشه در آسمان حضور دارد و کوتاه‌ترین روز سال و بلندترین شب سال را رقم می‌زند. به عبارت دیگر درست همان شب یلدا که آن را جشن می‌گیریم. پس از گذشتن خورشید از نقطه‌ی انقلاب زمستانی رفته رفته خورشید به استوای سماوی نزدیک‌تر و ارتفاعش در آسمان بیشتر می‌شود. تا این که به نقطه‌ی اعتدال بهاری می‌رسیم. همان لحظه‌ی تحویل سال در اول فروردین که مصادف است با برابر شدن طول شب و روز. پس از آن خورشید از جنوب استوای سماوی به سمت شمال حرکت می‌کند و ارتفاعش از افق بیشتر و بیشتر می‌شود. طول روز نیز به مرور افزایش می‌یابد تا این که در اول تیر یا انقلاب تابستانی شاهد طولانی‌ترین روز سال هستیم. سپس خورشید راه رفته را بازمی‌گردد و دوباره به سمت استوای سماوی حرکت می‌کند تا به نقطه‌ی اعتدال پاییزی برسد. سپس خورشید دوباره به سمت جنوب استوای سماوی حرکت می‌کند تا این که به نقطه‌ی انقلاب زمستانی برسد.
طرحی ساده از ارتفاع خورشید در فصل‌های مختلف.
همان‌طور که دیدیم تقویم هجری شمسی بر پایه‌ی محاسبات نجومی طراحی شده و همین مسئله تقویم ما را به یکی از دقیق‌ترین گاهشماری‌های جهان تبدیل می‌کند. جذابیت دیگر لحظه‌ی تحویل سال هجری شمسی این است که آغاز سال نو در تمام نقاط دنیا به صورت همزمان رخ می‌دهد. جذابیت اصلی اما شروع فصل بهار و شکوفایی طبیعت و هم‌زمانی آن با آغاز سال جدید است.
عکس کاور: طلوع خورشید در اول فروردین سال ۲۰۰۱. خورشید در این روز درست از افق شرق طلوع می‌کند.
Credit: Joe Orman
