رازهای فیل سیگاری
در تاریخ ۲۳ ماه مارس سال ۲۰۱۸ (۳ فروردین سال ۹۷)، فیلمی از یک فیل به ظاهر سیگاری در شبکه‌های مجازی منتشر شد که سوالات متعددی را هم به دنبال داشت.
در این فیلم که توسط وینی کومار (Vinay Kumar) از انجمن حفاظت از حیات وحش هندوستان (@wcsindia) گرفته شده، یک فیل بالغ دیده می‌شود که ظاهرا حجم انبوهی از دود سیگار را از دهانش خارج می‌کند. اغلب کسانی که این فیلم را دیده‌اند، این سوال در ذهن‌شان تداعی شده که آیا به راستی این فیل در حال سیگار کشیدن است؟
شکار فیل به جای پلنگ
وینی کومار و همکارانش در زمینه حفاظت از ببرها در هندوستان فعالیت می‌کنند. آن‌ها دوربین‌های متعددی را در پارک ملی ناگاراهول (Nagarahole National Park) برای ثبت نادرترین و درشت جثه‌ترین گربه‌سان جهان، ببر بنگال و طعمه‌هایش نصب کرده‌اند. این تیم تحقیقاتی در زمان پایش منطقه با یک تصویر عجیب مواجه می‌شوند و از آن فیلم می‌گیرند. در این فیلم به نظر می‌رسد که ظاهرا یک فیل مشغول سیگار کشیدن است.
دکتر واقون گوسوامی (Varun Goswami) یک زیست‌شناس متخصص در زمینه فیل‌ها از انجمن حفاظت از حیات وحش درباره این فیلم می‌گوید: «من تصور می‌کنم که این فیل در تلاش است که چوب ذغال سنگ را هضم کند. فیل مورد نظر، یک فیل ماده است که ظاهرا تکه‌های چوب را از روی زمین بلند می‌کند و می‌خورد. پس از آن است که ما می‌بینیم دودی در حجم انبوه را از دهانش خارج می‌کند و بقیه تکه‌های چوب را هم ظاهرا می‌خورد.»
فواید استعمال دخانیات!
در مورد فیل به ظاهر سیگاری هندی برخی نکات قابل‌تعمق وجود دارد. به عنوان مثال این مطلب که ذغال چوب حاوی یکسری ترکیبات سمی است، این سوال را ایجاد می‌کند که یک فیل به چه دلیل باید از آن استفاده کند؟
واقعیت این است که خوردن ذغال که بخش اعظم آن از کربن تشکیل شده و در اصل حاصل گرمایش چوب در شرایط کمبود اکسیژن است، موضوع چندان غریبی نیست. به عنوان مثال، میمون‌های بی‌شست (Colobus monkeys) حیواناتی در معرض خطر انقراض هستند که ظاهرا عادت زیادی به مصرف ذغال سنگ دارند.
میمون‌های بی‌شست اغلب از برگ درختان جنگلی آفریقای شرقی (Eastern Africa) تغذیه می‌کنند. آن‌ها با استفاده از بازوهایشان بر روی درختان تاب خورده و گاهی هم به سطح زمین می‌آیند. تا به امروز جانورشناسان بسیاری رفتار آن‌ها را در حال جستجوی زمین ثبت کرده‌اند.
تا مدت‌ها مشخص نبود که این میمون‌ها در روی زمین به دنبال چه چیزی می‌گردند. اما تحقیقات نشان داد که آن‌ها ذغال مصرف می‌کنند. بررسی‌ها حاکی از آن است که این میمون‌ها احتمالا ذغال مصرف می‌کنند تا سمومی را که در برخی از غذاهایشان وجود دارد و آن‌ها مصرف می‌کنند، از این طریق از بدن‌شان دفع شود.
یک میمون سرخ بی‌شست زنگبار در حال خوردن ذغال
دانشمندان در سال ۱۹۹۷ میلادی در مجله بین‌المللی نخستی‌سانان به یک یافته از این دست پرداختند. آن‌ها در مقاله خود به رفتارهای عجیب یک میمون سرخ بی‌شست زنگبار اشاره می‌کنند که ذغال را گاز می‌زند و می‌جود. بررسی‌های این دانشمندان نشان داده که میمون‌های سرخ به این دلیل از ذغال استفاده می‌کنند که بتوانند از بادام هندی و درختان مانگرو تغذیه کنند.
بادام هندی و درختان مانگرو حاوی مقادیر زیادی از فنول‌ها (Phenols) هستند. فنول‌ها یک گروه از ترکیبات شیمیایی هستند که ظاهرا می‌توانند برای میمون‌ها سمی باشند و در سیستم گوارشی آن‌ها اختلال ایجاد کنند.
کارشناسان بر این باور هستند که ذغال چوب واجد یکسری ارزش‌های دارویی می‌باشد و به همین دلیل است که فیل‌ها نیز گاهی در رژیم غذایی‌شان از آن استفاده می‌کنند.
آن‌ها می‌گویند که ذغال چوب می‌تواند به عنوان یک ملین یا ضدیبوست (Laxative) توسط فیل‌ها مصرف شود. جالب این جاست که خاصیت ذغال پس از سوختن دوچندان می‌شود بنابراین بسیاری از حیوانات پس از آتشسوزی در جنگل‌ها یا بعد از رعد و برق از این ماده استفاده می‌کنند.
فیل‌های باهوش
فیل‌ها جزو حیوانات خیلی باهوش روی کره زمین هستند. بخشی از باهوشی آن‌ها به دلیل ساختار منحصر به فرد مغزشان است. تحقیقات نشان داده که بخش نئوکورتکس (Neocortex) یا لایه بیرونی دو نیم‌کره مغزی فیل‌ها بسیار پیچیده و در عین حال تکامل یافته است.
مقایسه مغز یک فیل با انسان
فیل‌ها، نخستی‌سانان و دلفین‌ها از جمله حیواناتی هستند که بخش نئوکورتکس مغزشان تکامل یافته‌تر به نظر می‌رسد و دانشمندان معتقدند که همین مساله باعث شده تا آن‌ها با سایر حیوانات از نظر هوشی فرق داشته باشند.
نئوکورتکس در ماهی‌ها و دوزیستان وجود ندارد و در خزندگان نیز به شدت تحلیل رفته است. جالب این جاست که این بخش حتی در موش‌ها و گربه‌ها نیز که جزو پستانداران هستند، به این اندازه تکامل یافته نیست. لازم به ذکر است که نئوکورتکس نزدیک به ۸۰ درصد مغز انسان را تشکیل می‌دهد.
رفتارهای فیل‌ها نه‌تنها دانشمندان بلکه حتی عوام را هم اغلب شوکه می‌کند. مغز یک فیل بیش از ۵ کیلوگرم وزن دارد اما وزن زیاد همیشه به معنای افزایش ضریب هوشی نیست بلکه در حقیقت چین‌خوردگی‌های مغز است که تکامل یافتگی آن را نشان می‌دهد.
از این منظر می‌توان مغز یک فیل را با مغز یک نهنگ مقایسه کرد. مغز نهنگ نزدیک به ۲۰ برابر سنگین‌تر از مغز فیل است اما مغز نهنگ‌ها به اندازه مغز فیل‌ها تکامل یافته نیست. شما هم با زیرنظر گرفتن رفتارها و قابلیت‌های یک حیوان می‌توانید به صورت نسبی متوجه میزان هوش آن حیوان شوید.
تحقیقات نشان می‌دهد که فیل‌ها قادر به نشان دادن طیف وسیعی از احساسات‌شان هستند.
بررسی‌ها حاکی از آن است که فیل‌ها تاحدودی توانایی یادگیری دارند. آن‌ها می‌توانند رفتارهای جدید را بیاموزند. فیل‌ها می‌توانند اصواتی را که می‌شنوند، تقلید کنند. نکته عجیب این است که آن‌ها گاهی می‌توانند خودشان را هم درمان کنند!
خوددرمانی در فیل‌ها
در سال ۲۰۱۴ میلادی یک مقاله در مجله پولوس (Plos Magazine) چاپ شد که در آن به موضوع خوددرمانی در فیل‌ها اشاره شده بود. محققی به نام اچ. تی. دوبلین (H. T. Dublin) از جمله پژوهشگران ارشد این مقاله بود.
دوبلین می‌گوید: «دانشمندان می‌دانند که حیوانات بنا به دلایل مختلف از یکسری میوه‌های خاص ترش یا بعضا حتی گیاهان خاص استفاده می‌کنند. یک شاخه از علم فارماکولوژی هم به این مساله اختصاص دارد که حیوانات چطور و چگونه خوددرمانی می‌کنند. ما در مطالعات خود رژیم غذایی فیل‌ها را به دقت و تفکیک فهرست‌بندی کردیم. در ضمن مسیری را هم که آن‌ها در طول روز برای یافتن غذا طی می‌کنند، مورد مطالعه قرار دادیم.»
وی در ادامه می‌افزاید: «یک روز ما متوجه یک فیل ماده شدیم که از گروه خودش جدا شد. این فیل ماده که ظاهرا ماه‌های آخر بارداری را می‌گذراند، مایل‌ها راه رفت تا این که به یک درختچه رسید و شروع به خوردن برگ‌های آن درختچه کرد. ما پیش از آن هیچ‌گاه ندیده بودیم که فیلی از آن نوع گیاه تغذیه کند بنابراین توجه‌مان را جلب کرد. فیل برگ‌های درختچه را با صدای ملچ و ملوچ خاصی تا آخر خورد و روز بعد از آن بود که به الگوی غذایی معمول‌اش بازگشت. درست چهار روز بعد نوزاد سنگین وزن آن فیل ماده به دنیا آمد.»
دوبلین در آن زمان فکر می‌کند که این رفتار فیل ماده، یک رفتار خاص است اما چندان بر روی آن تمرکز نمی‌کند. دوران بارداری فیل‌های ماده در حدود ۲۲ ماه است و فاصله میان خوردن برگ‌های آن درختچه و زایمان فیل مذکور هم تنها ۴ روز بوده، بنابراین برقراری ارتباط میان آن‌ها خیلی کار راحتی نبوده است.
دکتر دوبلین در مورد آن درخت می‌گوید: «این گیاهی است که گاهی زنان بومی اهل کنیا از آن استفاده می‌کنند و کاربرد آن هم القاء زایمان و گاهی اوقات سقط جنین است. البته استفاده از این درختچه که از خانواده موسوم به گاوزبانیان (Boraginaceae) است، در میان اهالی مدیترانه هم شایع است و همان طور که گفته شد، باعث القاء زایمان می‌شود. در حقیقت مردمان بسیاری از سرتاسر دنیا از این نوع درختچه و یا خویشاوندان آن برای همین منظور استفاده می‌کنند. مشاهدات ما این احتمال را تقویت می‌کند که فیل مذکور نیز درست برای همین منظور از برگ‌های آن درختچه تغذیه کرده است.»
در کل دنیا نزدیک به ۲۵۰۰ گونه از خانواده گاوزبانیان شناسایی شده که بیش‌تر آن‌ها گیاهان علفی با کرک‌های ریش مانند و گاهی هم درختچه‌های بالارونده هستند.
دکتر دوبلین می‌گوید: «سوال این جاست که اگر واقعا فیل‌ها از این گیاه برای القاء باروری استفاده می‌کنند، در این صورت این دانش را از کجا به دست آورده‌اند؟ ما می‌دانیم که فیل‌ها از روابط اجتماعی موسوم به مادرسالاری تبعیت می‌کنند. همان طور که از اسم آن مشخص است، این نوعی خاص از رابطه در حیوانات است که در آن مادرها به فرزندان‌شان آموزش می‌دهند. آموزش‌ها نیز اغلب به این شکل است که جوان‌ترها چگونگی بقا را بیاموزند، یا این که یاد بگیرند که چطور غذا پیدا کنند، یا این که بدانند در کجاها باید به دنبال آب بگردند.»
دوبلین در جمع‌بندی سخنان خود می‌گوید: «این احتمال هست که دانش دارویی و درمانی نیز از همین طریق به فرزندان آموزش داده می‌شود. البته این احتمال هم هست که این دانش به نوعی غریزی باشد. زمانی که یک فیل دچار تاخیر در زمان زایمان می‌شود، ممکن است که درست مثل انسان به دنبال نیازش یعنی همان گیاهی باشد که غنی از کالری یا ویتامین‌هاست و لذا می‌تواند برای رفع مشکل‌اش به سراغ آن گیاه برود. همه این‌ها جزو معماهای طبیعت است.»
استعدادهای ناشناخته در فیل‌ها
فیل‌ها حیواناتی بسیار باهوش هستند اما از نظر ضریب هوشی کاملا متفاوت با انسان‌ها هستند. از آن جا که معادلات طبیعی گاهی واقعا پیچیده است و حتی مجهول‌های آن‌ها از حد تصور فراتر است، بنابراین برای درک آن‌ها نیز باید از الگوهای مختلف بهره گرفت.
فیل‌ها در میان تمام پستانداران، طولانی‌ترین دوره بارداری را دارند. متوسط دوران بارداری در فیل‌ها حدود ۶۶۰ روز یا ۲۲ ماه است. در حال حاضر تجارت عاج فیل یکی از مهم‌ترین دلایل انقراض آن‌هاست. فیل‌ها از عاج‌ها و خرطوم‌شان برای کندن زمین و به دست آوردن نمک، آب و ریشه گیاهان و گاهی هم برای حمله استفاده می‌کنند.
در مورد قابلیت‌های یادگیری و نحوه آموزش بچه فیل‌ها هنوز ابهامات زیادی وجود دارد. اما اگر فیل‌ها قادر باشند چنین مهارت‌هایی را به فرزندان‌شان آموزش دهند، قطعا جای شگفتی دارد. با وجود این که تاکنون هیچ محققی نتوانسته به طور دقیق تعاملات بین مادر و فرزند را در فیل‌ها مورد بررسی قرار دهد اما به نظر می‌رسد که چنین رفتارهایی ذاتی هستند و با رشد فرزندان در آن‌ها کامل‌تر و پخته‌تر می‌شوند.
دندان‌های فیل ها در اصل جزو دندان‌های پیشین آن‌هاست که در تمام طول مدت عمر فیل‌ها رشد می‌کند. برخی منابع میزان رشد دندان‌های پیشین را در حدود ۱۷ سانتی‌متر بیان کرده‌اند.
ما انسان‌ها وقتی شگفتی‌های حیات را در هر موجودی کشف می‌کنیم، بیش‌تر از پیش خواهان حفاظت و دور نگه داشتن آن از هر گونه آسیب و یا احتمالا خطر انقراض می‌شویم. زمانی بود که انسان‌ها وال‌ها را تنها نوعی ماهی می‌دانستند و متاسفانه در همان زمان هم تراژدی استثمار نهنگ‌ها به خاطر استفاده از گوشت و روغن بدن‌شان ورق خورد.
اما فصل جالب‌تر این داستان زمانی خوانده شد که انسان‌ها متوجه نبوغ نهنگ‌ها شدند. از آن زمان به بعد بود که انسان‌های بسیاری خواهان حفاظت از نهنگ‌ها شدند و امروز خود مردم هستند که خواهان جلوگیری از استثمار و اعمال رفتارهای غیرانسانی در حق نهنگ‌ها می‌باشند.
نباید فراموش کرد که فیل‌ها هم درست همانند دلفین‌ها و نهنگ‌ها نمونه‌های فوق‌العاده‌ای برای مطالعاتی از این دست و به خصوص حفاظت اصولی هستند. آمارها نشان می‌دهد که سالانه ۲۵ هزار فیل در دنیا تنها توسط انسان‌ها کشته می‌شوند. حال پرسش این جاست که آیا با این وجود باز هم فیل‌ها امکان بقا بر روی کره زمین را خواهند داشت؟
منبع: livescience, wcs.org, sciencedirect, elephantsforever, gizmodo
