عجایب خلقت (قسمت نهم)؛ پاییز و زنبورهای کاغذی

بسیاری از حیوانات لانه‌های پیچیده می‌سازند، خانه‌های آن‌ها تو در تو است اما از میان همه آن‌ها کم‌تر معماری را می‌توان پیدا کرد که با تبحر خارق‌العاده زنبورهای کاغذی خانه‌سازی کند. زنبورهای کاغذی، فیبرهای چوبی گیاهی را جویده، کاغذ می‌سازند و از آن برای لانه‌سازی استفاده می‌کنند. هر لانه زنبور کاغذی متشکل از دسته‌ای از اتاقک‌های حاوی تخم است که بعدها از این تخم‌ها لارو زنبور بی‌عسل متولد می‌شود. زنبورها تا زمانی که لاروها به شفیره تبدیل شوند، آن‌ها را تغذیه می‌کنند. شفیرگی مرحله‌ای است که بعد از آن حشره بالغ پدیدار می‌شود.

شفیره پنهان

زنبور کاغذی در حال تغذیه

زنبورهای بی‌عسل کارگر، لاروها را که دست و پا ندارند، با حشرات جویده شده تغذیه می‌کنند. در عکس شماره ۱، یک زنبور بی‌عسل کاغذی را در حال تغذیه مشاهده می‌کنید. زمانی که لاروها تا حد ممکن رشد کردند، به دور خود کلاهک‌های ابریشمی می‌تنند که باعث می‌شود در اتاقک‌‌های مخصوص محفوظ بمانند. پس از آن است که تبدیل به شفیره‌های رنگ‌پریده بی‌بال و پس از آن هم تبدیل به حشره بالغ می‌شوند.

خانواده زنبوران (Vespidae) خانواده بزرگی با ۵۰۰۰ عضو هستند. این خانواده که زنبورهای کاغذی هم عضوی از آن هستند، در اصل به خانواده‌های همه‌جازی شهرت دارند. زنبورهای کاغذی متعلق به یک زیرخانواده به نام (Polistinae) هستند. چنانچه پیش‌تر هم اشاره شد، زنبورهای کاغذی عادت دارند که فیبر چوب‌های مرده و شاخ و برگ‌های گیاهی را جمع کنند و آن‌ها را با بزاق‌شان مخلوط کنند و از ترکیب حاصله لانه‌های ضدآبی به رنگ خاکستری و قهوه‌ای روشن بسازند. به بعضی از این زنبورها گاهی زنبورهای چتری گفته می‌شود چرا که طرح لانه‌ای که می‌سازند، بسیار متمایز و شبیه به چتر است.

ملکه زنبورهای بی‌عسل نخستین حفره‌های توخالی این لانه را می‌سازد و آن را توسط یک نخ باریک از شاخه آویزان می‌کند. زمانی که نخستین زنبورهای کارگر سر از تخم درآوردند، آن‌ها هستند که خانه‌سازی را ادامه می‌دهند و بدین ترتیب حفره‌های جدیدتری ساخته و به لانه افزوده می‌شود. این کار زنبورهای کارگر به ملکه اجازه می‌دهد که مسوولیت اصلی خود یعنی گذاشتن تخم‌های بیش‌تر را برعهده بگیرد. زنبور ملکه در هر اتاقک این لانه، تخم می‌گذارد و لاروها نیز که شبیه کرم پنیر هستند در همین اتاقک‌ها به زندگی‌شان ادامه می‌دهند. زنبورهای کارگر در عین حال غذا هم جمع‌آوری می‌کنند و با کمک نیش‌هایشان از لانه دفاع می‌کنند.

داستان زندگی کاغذی‌ها

زنبورهای کاغذی (Polistes spp.) در حال رسیدگی به تخم‌ها و لاروها

تا امروز در حدود ۱۱۰۰ گونه از زنبورهای کاغذی شناسایی شده است. زنبورهای بی‌عسل کاغذی گونه‌های متعددی دارند و در سرتاسر دنیا پراکنده شده‌اند. بسیاری از زنبورهای بی‌عسل و زنبورهای سرخ، لانه‌شان را از کاغذ می‌سازند. چرخه تکامل آن‌ها نیز به این شکل است: تخم، لارو، شفیره و زنبورهای کارگر بالغ. هر لانه بیش از ۵۰۰ حفره توخالی دارد که ملکه در تک‌تک آن‌ها تخم می‌گذارد. زنبورهای بی‌عسل کاغذی اگر مورد آزار قرار گیرند یا اگر لانه‌شان تهدید شود، نیش می‌زنند.

زیرخانواده (Polistinae) که از آن‌ها به نام کاغذی‌ها یاد می‌شود، به خانواده ژاکت‌زردها خیلی شبیه هستند اما واقعیت این است که آن‌ها وجوه تمایزی دارند به عنوان مثال زنبورهای ژاکت زرد خیلی تهاجمی‌تر هستند در حالی که زیرخانواده مذکور صرفا در صورتی که تهدید شوند، نیش می‌زنند. ژاکت زردها همان زنبورهای شناخته‌شده‌ای هستند که ما در زبان عامیانه به آن‌ها زنبور می‌گوییم. تمام زنبورهای ژاکت‌زرد ماده قابلیت نیش زدن دارند و یک نکته مهم دیگر در مورد آن‌ها این است که جزو مهم‌ترین عوامل دفع آفات در دنیا به شمار می‌آیند.

کلونی زنبورهای کاغذی (Polistinae) می‌تواند با سرعت ۲۰ متر در ساعت جابه جا ‌شود. درختزارها، علفزارهای دارای درخت و باغات از جمله مهم‌ترین زیستگاه‌های زنبورهای بی‌عسل کاغذی هستند. حشرات و شهد گیاهان نیز رژیم عمده غذایی آن‌ها را تشکیل می‌دهند. طول یک زنبور بالغ کاغذی در حدود ۲۲ میلی‌متر است. زنبورهای بی‌عسل کارگر از طریق شکار لارو بال پولک‌داران و سایر حشرات غذای کلونی خود را تامین می‌کنند. آن‌ها در میان بوته‌ها و درختان نزدیک لانه‌شان به دنبال شکار می‌گردند و بعد از کشتن طعمه آن را به لانه می‌آورند. در لانه، زنبورهای کارگر شکار را می‌جوند و آن را به قطعات کوچک‌تر تقسیم کرده و از آن برای تغذیه لاروهایی که در حفره‌ها هستند، استفاده می‌کنند.

شاخص درد نیش اشمیت

زنبورهای بی‌عسل کاغذی به هر چیز یا هر کسی که لانه آن‌ها و خودشان را تهدید کند، نیش می‌زنند.

جاستین اشمیت متولد سال ۱۹۴۷ میلادی (۱۳۲۶ هجری شمسی)، یک حشره‌شناس آمریکایی است که تا به امروز مقالات متعددی از وی چاپ شده است. این حشره‌شناس مدعی است که بخش اعظم پرده‌بالان (Hymenoptera) که در اصل جزو بزرگ‌ترین راسته حشرات هستند، وی را نیش زده‌اند. وی در سال ۱۹۸۳ میلادی (۱۳۶۲ هجری شمسی) اقدامی متفاوت انجام داد و آن اقدام سیستماتیک کردن و مقایسه نیش‌های انواع پرده‌بالان بود. مقیاسی که وی تعریف کرده از صفر آغاز و در نهایت به عدد ۴ ختم می‌شود. در این مقیاس عدد صفر به نیش‌هایی اشاره دارد که کلا بر روی انسان بی‌تاثیر هستند،

عدد ۲ به درد آشنایی برمی‌گردد که احتمالا همه ما پس از نیش هر زنبوری تجربه کرده‌ایم و در نهایت عدد ۴ هم به دردناک‌ترین نیش‌ها اختصاص داده شده است. زنبورهای جنس (Synoeca) ، مورچه‌های گاوی و زنبورهای رتیل‌خوار تنها گونه‌هایی هستند که در این رده‌ آخر جای می‌گیرند. اشمیت در سال ۱۹۹۰ میلادی (۱۳۶۹ هجری شمسی) بار دیگر مقاله‌اش را تجدید چاپ کرد و اصلاحاتی را بر آن افزود. در این مقاله جدید نیش ۷۸ گونه و ۴۱ جنس از پرده‌بالان مورد آزمایش قرار گرفته است. اشمیت برخی از تجارب خود را نیز در این زمینه با ذکر جزئیات زنده بیان کرده است.

ویژگی‌های مرگ‌بار

زنبورهای جنس (Synoeca) که در اصل نوعی زنبور کاغذی هستند، دردناک‌ترین نیش را بر اساس مقیاس اشمیت دارند.

زنبورهای بی‌عسل کاغذی، شکارچیانی هستند که از چشم‌های مرکب بزرگ‌شان برای جستجوی حشرات استفاده می‌کنند. طعمه‌های آن‌ها در نهایت در اختیار ملکه و فرزندان جوانش قرار می‌گیرد. این زنبورها به نیش‌های زهرآلود مجهز هستند و آرواره‌های دندانه‌داری دارند که از آن‌ها برای شکار قربانیان‌شان و سپس تکه‌تکه کردن آن‌ها استفاده می‌کنند. زنبورهای بی‌عسل بالغ قادر به خوردن غذای جامد نیستند اما زمانی که می‌خواهند از شکارشان برای تغذیه افراد جوان‌تر استفاده کنند، نخست آن را می‌جوند و مقداری از شیره آن را هم می‌بلعند.

تفاوت زنبور کاغذی با زنبور ژاکت زرد

همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، زنبورهای کاغذی از نظر دفع آفات برای ما انسان‌ها بسیار ارزشمند تلقی می‌شوند اما یک مشکل آن‌ها این است که لانه‌هایشان را نزدیک به انسان‌ها می‌سازند و این مساله باعث می‌شود که ما همواره در معرض نیش آن‌ها باشیم. ملکه زنبورهای کاغذی هر ساله یک لانه جدید می‌سازد. اگر زنبورها آسایش شما را مختل کرده‌اند بهترین راه‌حل برای دفع این مشکل این است که نخست نوع آن‌ها را شناسایی کنید.

زنبورهای کاغذی با زنبورهای ژاکت زرد تفاوت‌هایی دارند. برخلاف زنبورهای عسل که نیش پرمویی دارند و تنها یک‌بار نیش می‌زنند، زنبورهای کاغذی می‌توانند چند دفعه نیش بزنند. یک زنبور کاغذی با ترشح فرومون می‌تواند کمک بخواهد و سایر اعضای کلونی‌اش را بسیج کند. پیش از هر نوع تصمیم‌گیری برای دفع زنبورها نخست به مزایای آن‌ها و کمک‌شان در دفع آفات اطراف خود فکر کنید. اگر ما انسان‌ها اندکی مهربان‌تر باشیم، جا برای زنبورها هم در نزدیک ما کم نیست.

منبع: ویکیپدیا، Encyclopedia of insects، thoughtco