عجایب خلقت (قسمت سیزدهم)؛ ببرهای سفید

حیوانات سیاه و سفید در دنیا کم نیستند به عنوان مثال گورخرها، پانداها و اورکاها (نهنگ‌های قاتل) که از جمله رایج‌ترین مثال‌های حیوانات سیاه و سفید می‌باشند. اما ببر سفید حیوانی است که شاید کم‌تر دیده و یا حتی درباره آن شنیده باشید. زادآوری این ببرها در باغ‌وحش‌های استاندارد ممنوع است اما سوال اینجاست که این مخلوقات عجیب چگونه و چرا به وجود آمده‌اند.
ببر سفید چیست؟
ببرهای سفید یک زیرگونه از ببرها هستند که زمانی در سرتاسر شبه‌قاره هندوستان یافت می‌شدند. با وجود این که قلمرو ببرهای سفید در گذشته بسیار وسیع بود اما آن‌ها در گذشته هم جزو حیوانات بسیار نادر در طبیعت بودند. سفید بودن این ببرها به خاطر یک ژن مغلوب است که از طریق والدین به فرزندان منتقل می‌شود. در ظرف ۵۰ سال گذشته، ببر سفیدی در طبیعت مشاهده نشده و علت این امر هم شکار بی‌رویه، خرید و فروش غیرقانونی آن‌ها به عنوان حیوانات خانگی و مهم‌تر از همه تخریب زیستگاه بوده است.

کویین، ببر بنگال سفید باغ‌وحش تهران. عکس از احسان احدی

طبیعت یا دستکاری انسان‌ها

ببرهای سفید محصول نادر اما طبیعی یک اتفاق ژنتیکی غیرمعمول هستند که در جمعیت ببرهای بنگال وحشی رخ داده است. این حیوانات حاصل جهش‌های ژنتیکی هستند که در اصل جزئی از تنوع گونه‌ای طبیعی آن‌ها می‌باشد بنابراین وظیفه انسان‌هاست که آن‌ها را نجات دهند. از آن‌جایی که اطلاعات دقیقی درباره ریشه‌های ژنتیکی ببرهای سفید وجود ندارد بنابراین کم و بیش قابل‌درک است که چرا این مساله دانشمندان را کمی گیج کرده است. در سال ۲۰۱۳ میلادی گروهی از دانشمندان آمریکایی با استفاده از ابزارهای پیشرفته و به روز موفق شدند که کل ژنوم خانواده ببرهای بنگال اعم از افراد نارنجی و سفید را بررسی کرده و داده‌های حاصل از ۱۳۰ عضو غیرمرتبط همین گونه را نیز منتشر کنند.
نتیجه این بررسی روشن بود: ببرهای سفید ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند که حاصل یک نوع جهش به ظاهر ساده است. جانشینی یک آمینواسید به جای دیگری (والین valine به جای آلانین alanine) که در اصل یک پروتئین حامل حل‌شده است، عامل این اتفاق معرفی شده و به آن در زبان ژنتیک SLC45A2 می‌گویند. وظیفه اصلی این پروتئین خاص این است که مولکول‌های خاصی را از میان موانع سلولی عبور می‌دهد.
واریته‌های مشابه SLC45A2 در سایر گونه‌های مهره‌دار از انسان گرفته تا مرغ‌ها نیز مشاهده شده است. جایگزینی والین به جای آلانین در موارد معدود تنها بر حیواناتی تاثیرگذار است که رنگدانه‌های خارجی آن‌ها کاهش پیدا کرده باشد و این اتفاقی است که در ببرهای سفید رخ می‌دهد.
تاریخ نشان می‌دهد که ببرهای سفید در هندوستان یا شکار شده‌اند یا گرفتار شده و در اسارت باقی مانده‌اند اما اکنون سال‌هاست که دیگر در طبیعت مشاهده نمی‌شوند. آخرین نمونه شناخته‌شده از ببرهای سفید در طبیعت در سال ۱۹۵۸ میلادی توسط گلوله کشته شد. شکار تروفه، تخریب و تکه‌تکه شدن زیستگاه سبب گردید که باقی جمعیت ببرهای سفید به سمت انقراض کشیده شود.

تقریبا تمامی ببرهای بنگال سفید که امروز در باغ‌وحش‌های سرتاسر دنیا دیده می‌شوند، اعقاب یک توله نر تنها هستند که در سال ۱۹۵۱ میلادی به اسارت درآمد. عکس از مینا عزتی

ممنوعیت زادآوری ببرهای سفید

درون‌آمیزی تعمدی ببرهای سفید سبب گردید که نه‌تنها آن ژن مغلوب مربوط به رنگ در ببرهای سفید حفظ شود بلکه در عین حال طیف وسیعی از مشکلات سلامتی هم برای ببرهای سفیدی که در باغ‌وحش‌ها به دنیا آمدند، ایجاد شود. بررسی ۵۲ ببر سفیدی که در ایالات متحده آمریکا و باغ‌وحش سینسیناتی (Cincinnati Zoo) به دنیا آمدند، نشانگر نقص‌های موروثی شاخصی بود که از آن جمله می‌توان به قدرت بینایی ضعیف بعضی از این ببرها اشاره کرد.
قوانین ابتدایی مندل نشان می‌دهد که در هر بارداری ۲۵ درصد احتمال تولد توله‌های سفید است که این مساله به نحو بارزی از نظر ژنتیکی بر سلامت افراد تاثیرگذار خواهد بود. مدیریت صحیح جمعیت‌های در اسارت یکی از موارد ضروری است و به همین دلیل باغ‌وحش‌های استاندارد با بکار بستن تمهیداتی خاص مانع باروری ببرهای ماده سفید می‌شوند و ببر سفید ماده باغ‌وحش تهران (کوئین) نیز از این قاعده مستثنیء نیست.

کوئین ببر سفید ماده باغ‌وحش تهران، عکس از امین میرزایی

چرا بعضی از ببرهای سفید به نظر عادی نیستند؟

زمانی که انسان‌ها ببرهای سفید را به اسارت درآوردند، تجارتی شکل گرفت که بر مبنای آن درون‌آمیزی ببرهای سفید آغاز شد. تنها راه داشتن یک توله ببر سفید درون‌آمیزی است، درون‌آمیزی یعنی جفت‌گیری درون خانوداگی به عنوان مثال میان یک برادر و یک خواهر و یا یک پدر و یک دختر و ادامه یافتن این اتفاق در نسل‌های بعد و بعدتر. بدیهی است که این مساله جدای از حفظ ژن پوشش سفید می‌تواند مشکلات سلامتی را هم به دنبال داشته باشد.
در ژوئن سال ۲۰۱۱ اتحادیه باغ‌وحش‌های آمریکا منع گسترده‌ای را در همین راستا وضع کرد که به واسطه آن نه‌تنها زادآوری ببرهای سفید بلکه در عین حال تکثیر شیرهای سفید و شاه یوزها (یوزهایی با نوارهای سیاه ممتد) نیز در باغ‌وحش‌های تحت این زیرمجموعه ممنوع اعلام گردید. در توجیه این قانون آمده: «از آن‌جایی که این نوع زادآوری باعث افزایش احتمال بروز آلل‌های نادر و بالطبع آن خصوصیات ژنتیکی نادر در میان افراد می‌شود لذا کلیه باغ‌وحش‌های استاندارد تحت این زیرمجموعه اجازه چنین کاری را نخواهند داشت مگر با کسب مجوزهای لازم.»
انحراف چشم را تقریبا در تمامی ببرهای سفیدی که در اسارت متولد شده‌اند، می‌توان مشاهده کرد حتی اگر چشم آن‌ها هم در ظاهر عادی باشد اما باز انحراف دارند. علت این است که ژنی که منجر به سفیدی ببرهای سفید می‌شود مستقیما بر روی سلول‌های عصبی بینایی آن‌ها نیز تاثیر می‌گذارد.

کوئین ببر سفید ماده باغ‌وحش تهران هم‌اکنون ایمپلنت ضدبارداری دارد. عکس از احسان احدی

مرگ زودرس نوزادان و صورت‌های دفرمه هم از جمله سایر مشکلات سلامتی این نوع از ببرهاست به همین دلیل است که اغلب توله‌های ببر سفید به مرحله بلوغ نمی‌رسند و در این میان بعضی از توله‌ها هم توسط افرادسودجو کشته می‌شوند. ببرهای سفید بدون‌تردید یکی از منحصربه‌فردترین گونه‌های جانوری هستند و به همین دلیل حفاظت از آن‌ها نیز وظیفه انسان‌هاست.

منبع: scientificamerican bigcatrescue a-z-animals