یزد چرا به عنوان میراث جهانی یونسکو انتخاب شد؟

در کتاب‌های راهنمای گردشگری مشهور مانند سیاره‌ی تنها (Lonely planet) که اغلب گردشگران خارجی از آن استفاده می‌کنند، در وصف شهر یزد این‌طور آمده: «شهر یزد با ویژگی‌های منحصربفرد گردشگری، بادگیرها و خانه‌های قدیمی خشتی بدون‌تردید یکی از مقاصد خارق‌العاده و جالب در سفر به ایران است. این شهر با جدا کردن بخش شمالی دشت کویر و بخش جنوبی دشت لوت توانسته قدیمی‌ترین جاذبه‌های مدنی را در خود جای دهد. اینجا خاستگاه بزرگ‌ترین جامعه زرتشتیان در ایران است. ترکیب یک شهر بیابانی کهن و یک میراث حاصل از همنشینی ادیان مختلف، جو بسیار متفاوت و البته آرامی را به یزد بخشیده است. گسترش خیابان‌های درختی نیز بر انسجام آن آسیب نزده بلکه به نوعی در بافت موجود حل شده است. این شهر همیشه بعنوان یک مرکز بزرگ نساجی شناخته شده چرا که ابریشم‌ و سایر منسوجات آن حتی پیش از سفر مارکوپولو (در اواخر قرن ۱۳ میلادی) به جاده ابریشم نیز در دنیا شناخته شده بود. در عین حال یزد بواسطه بادگیرهایش هم شهرت دارد. بادگیرها عمارت‌هایی مرتفع هستند که برای به دام انداختن، سیرکولاسیون و خنک کردن هوا در این منطقه کویری بنا شده‌اند.»

مسجد جامع یزد

تاریخچه شکل‌گیری یک مدنیت کویری

با وجود اینکه تاریخچه شکل‌گیری شهر یزد به دوره ساسانی بازمی‌گردد اما این تاریخچه تا حدودی نامشخص است. اعراب در سال ۶۴۲ میلادی بر آن غلبه کرده و از آن پس این شهر به یک ایستگاه مهم برای کاروان‌هایی تبدیل شد که قصد سفر به آسیای مرکزی و هند را داشتند. در قالب همین سفرها ابریشم، انواع منسوجات و حتی فرش به سایر کشورها صادر می‌شد. زمانی که مارکوپولو در قرن ۱۳ میلادی از این مسیر گذر کرد، یزد را بدین شکل توصیف کرد: «یک شهر بسیار زیبا و منحصربفرد و در اصل یک مرکز تجاری بزرگ».

اما دوران شکوه و جلال یزد چندان دوام نداشت. یزد در دوران چنگیز خان و تیمور به طور کامل ویران شد و مجدد در قرن ۱۴ و ۱۵ میلادی از نو دوران شکوفایی‌اش آغاز شد. البته بعد از دوران صفوی نیز همانند بسیاری دیگر از شهرهای ایران دستخوش تغییرات و افت کیفیت شد. آنچه بعدها بدان اضافه گردید، در اصل بر روی بقایای آن میراث کهن بنا شد. اما ویژگی‌های منحصربفرد یزد هنوز که هنوز است چشم هر گردشگری را به خود خیره می‌سازد.

میراث خشتی یک مدنیت

مشهورترین جاذبه‌های گردشگری در شهر یزد

شهر قدیمی یزد در اصل ققنوسی خفته در قلب کویر است که با ویژگی‌های منحصربفردی نیز همراه شده است. آن‌طور که یونسکو می‌گوید: «شهر قدیمی یزد در اصل یکی از قدیمی‌ترین شهرها بر روی کره زمین است.» تقریبا همه چیز در شهر قدیمی یزد از جنس آجرهای خشتی است که در آفتاب خشک‌شده‌اند و حاصل این معماری منحصربفرد خط افقی است که در ذیل آن بناهای قهوه‌ای خوشرنگ به انضمام بادگیرهای مرتفع که یکنواختی را بر هم زده و منظر پیش رو را چشم‌نوازتر می‌کنند، دیده می‌شود.

مسجد جامع یکی دیگر از ویژگی‌های گردشگری در یزد است که حضور غالب آن در معماری شهر به خوبی احساس می‌شود. تاریخ ساخت این بنا را به قرن ۱۲ میلادی نسبت می‌دهند و باور بر این است که این مسجد جایگزین آتشگاهی شده که پیش‌تر در همین محل بنا شده بود. در حیاط این مسجد راه‌پله‌ای است که گفته می‌شود به قنات زارچ منتهی می‌شود.

کوچه پس کوچه‌های شهر یزد

بقعه سید رکن‌الدین با گنبد آبی‌رنگش از هر نقطه مرتفع در شهر قابل‌رویت است. خانه لاری‌ها نیز که قدمت آن به تقریبا ۱۵۰ سال پیش بازمی‌گردد، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری شهر یزد است. زندان سکندر مشهور نیز که زمانی یک مدرسه بوده، بیش‌تر به دلیل این شعر حافظ «دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت» در نزد ایرانیان شناخته شده است. یکی دیگر از جاذبه‌های مشهور شهر، مجموعه موسوم به امیرچخماق است که در جوار آن بازار و تکیه نیز به چشم می‌خورد. قدمت باغ‌ دولت آباد هم که زمانی متعلق به کریم خان زند بوده را به سال ۱۷۵۰ میلادی نسبت می‌دهند. بادگیر این باغ در اصل بزرگ‌ترین بادگیر شهر است و فضای داخلی باغ هم بسیار زیباست.

جدای از همه این‌ها می‌توان به مجموعه‌های خاص از جمله آتشکده و برج مشهور خاموشان یزد نیز اشاره کرد که همه در نوع خود منحصربفرد هستند.

زندان سکندر شهر یزد

ثبت در میراث جهانی یونسکو

دیروز شهر تاریخی یزد پس از موافقت کمیته میراث جهانی یونسکو، عنوان بیست و دومین میراث جهانی کشور را به خود اختصاص داد. در این جلسه که در کراکوف لهستان برگزار شد، تایید شد که از مجموع ۲۲۷۰ هکتار حدود ۲۰۰ هکتار بافت قدیمی می‌بایست در فهرست میراث جهانی به ثبت برسد. شهر تاریخی یزد هم‌اکنون تنها شهر مسکونی ایران است که توانسته این عنوان را به خود اختصاص دهد. در عین حال نباید فراموش کرد که شهر یزد بزرگ‌ترین شهر خشتی مسکونی در دنیا نیز می‌باشد.

مراحل ثبت یزد در این فهرست ظاهرا از آنچه که مقامات ایرانی تصور می‌کردند، سخت‌تر بوده است. بنا بود که شهر یزد سال گذشته این مسیر را طی کند اما ارزیابی‌های انجام شده در نهایت پرونده را ناقص عنوان کرده و فهرستی در اختیار مقامات ایرانی گذاشته شد که ظاهرا این نواقص تا امروز مرتفع شده است. لازم به یادآوری است که مقامات میراث فرهنگی یک زون بافر در حدود ۶۶۵٫۹۳ هکتار را برای این محدوده نیز در نظر گرفته‌اند. در توضیحات این ثبت جهانی همچنین آمده است که نقش باغ‌ دولت‌آباد در این مورد بی‌تاثیر نبوده است چرا که باغ دولت‌آباد یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت شده در فهرست باغ‌های ایرانی میراث جهانی نیز می‌باشد.

نمایی از چند بادگیر در شهر یزد

ایران در این برهه که ۲۲ میراث جهانی دنیا را به نام خود ثبت کرده، از نظر رده‌بندی در منطقه خاورمیانه رتبه نخست و در دنیا رتبه یازدهم را به خود اختصاص می‌دهد. در سایت رسمی یونسکو آمده است که این شهر به تصدیق کارشناسان، به خوبی استفاده از منابع محدود برای بقا در قلب کویر را نشان می‌دهد. سیستم قناتی، مساجد، حمام‌ها، بازارها، خانه‌های سنتی، معابد زرتشتیان، باغ‌های قدیمی و بافت سنتی این شهر نمایانگر تنها واقعیت کویر یعنی غلبه بر منابع محدود می‌باشند. امید است که همه ما ایرانی‌ها این فرصت بدست آمده را غنیمت شمرده و آن را با توسعه ناپایدار بر باد ندهیم.

منابع: financialtribune، whc.unesco، Handbook of lonely planet, penned by Andrew Burke et al. 2000