نگاهی به کارنامه سینماگران ایرانی خارج از کشور به بهانه فیلم همه می‌دانند

فیلم «همه می‌دانند» اصغر فرهادی دومین تجربه او بعد از فیلم «گذشته» (Le Passe) است که در خارج از کشور ساخته شده است. اگر ایران توانست «گذشته» را به عنوان فیلم خارجی‌زبان از طرف کشور خودمان به اسکار معرفی کند فیلم «همه می‌دانند» به عنوان یک محصول کاملا اسپانیایی شناخته شد. از زبان فیلم تا بازیگران و حتی تهیه‌کنندگانش اسپانیایی بودند و کمیته انتخاب فیلم اسپانیا هم آن را برای ارسال به اسکار بررسی کرد. درنهایت البته فیلم «قهرمانان» از سوی اسپانیا به اسکار رفت. اصغر فرهادی برای دومین‌بار توانسته با بازیگران مطرح جهانی همکاری کند. واقعیت این است که سینماگران ایرانی خارج از کشور و در محصولات غیر ایرانی کمتر به موفقیت دست پیدا کرده‌اند.

اصغر فرهادی در سال‌های اخیر مهم‌ترین لژیونر ایران در سینما بوده است. برنده دو جایزه اسکار (البته برای فیلم‌هایی که داخل ایران ساخت) توانسته سرمایه‌گذار خارجی پیدا کند. تعداد ایرانیانی که در سال‌های اخیر توانسته‌اند خودشان را به معادلات صنعت سینمای جهان تحمیل کنند کم نبوده. اینجا البته منظورمان کسانی مثل گلشیفته فراهانی یا محسن مخملباف نیست که کلا برای کار به خارج از کشور رفته‌اند. در این گزارش از سینماگرانی حرف می‌زنیم که با کارگردانان و تهیه‌کنندگان خارجی در محصولات غیر ایرانی کار کرده‌اند و همچنان به فعالیت‌شان در سینمای ایران هم ادامه می‌دهند.

اصغر فرهادی

فیلم‌ها:
گذشته (محصول ۲۰۱۲ فرانسه) – امتیاز ۷.۹ از ۱۰ در IMDb
همه می‌دانند (محصول ۲۰۱۸ اسپانیا) – امتیاز ۷.۱ از ۱۰ در IMDb

بعد از اینکه فرهادی برنده جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان برای فیلم «جدایی نادر از سیمین» شد و اولین اسکار سینمای ایران را به ارمغان آورد همکاری‌اش با خارجی‌ها جدی‌تر شد. پیش از «جدایی نادر از سیمین» و بعد از موفقیت «درباره الی» قرار بود که فرهادی با یک تهیه‌کننده فرانسوی فیلم بسازد اما پروژه را به تعویق انداخت و به ایران آمد تا فیلمی بسازد که برایش اسکار به ارمغان بیاورد.

در «گذشته» البته تهیه‌کنندگان و پخش‌کنندگان فرانسوی بودند اما عوامل پشت صحنه ایرانی بودند و جلوی دوربین هم بابک کریمی و علی مصفا را کنار بره‌نیس بژو داشتیم. بژو تازه سال پیش‌ترش برای فیلم «آرتیست» نامزد دریافت جایزه اسکار شده بود و اسمش سر زبان‌ها بود.

بعد از «گذشته» فرهادی دوباره به ایران آمد و «فروشنده» را ساخت که دومین اسکار را برایش به ارمغان آورد اما پیش از «فروشنده» حرف و حدیث بود که فرهادی قرار است با آلمادووار همکاری کند و فیلمی بسازد که پنه‌لوپه کروز در آن بازی کند. دست آخر حضور آلمادووار در آن پروژه منتفی شد اما تهیه‌کنندگان خارجی همچنان در پروژه مشارکت داشتند از جمله الکساندر ماله‌گی و آلوارو لونگوریا. پنه‌لوپه کروز و خاویر باردم، زوج جلوی دوربین و البته پشت دوربین، هر دو از بزرگترین ستاره‌های سینما هستند و هرکدام یک جایزه اسکار هم در کارنامه‌شان دارند.

فیلم همه می‌دانند نتوانست چندان نظرها را به خودش جلب کند. نسخه فیلم در اینترنت لو رفت و منتقدان ایرانی نقدهای نسبتا منفی رویش نوشتند. بنظر می‌رسد که لژیونر ما در ایران بهتر فیلم می‌سازد.

عباس کیارستمی

فیلم‌ها:
بلیت‌ها (محصول ۲۰۰۵ ایتالیا و انگلیس) – امتیاز ۷.۰ از ۱۰ در IMDb
کپی برابر اصل (محصول ۲۰۱۰ فرانسه، ایتالیا و بلژیک) – امتیاز ۷.۲ از ۱۰ در IMDb
مثل یک عاشق (محصول ۲۰۱۲ ژاپن و فرانسه) – امتیاز ۶.۸ از ۱۰ در IMDb

اولین کارگردان ایرانی که توانست مرزها را طوری درنوردد که با بزرگترین سینماگران جهان همکاری کند و حتی روی تعدادی از مهم‌ترین فیلمسازان جهان تاثیر بگذارد. عباس کیارستمی بیشترین همکاری را با کمپانی‌های خارجی داشت و عمرش قد نداد وگرنه طبق گفته‌های ژولیت بینوش قرار بود فیلم آخرش را در چین جلوی دوربین ببرد.

یک اپیزود از فیلم «بلیت» را کنار کارگردانانی مثل اورمانو اولمی ساختو در «کپی برابر اصل» با بازیگری مثل ژولیت بینوش همکاری کرد و فیلم را در ایتالیا جلوی دوربین برد. «مثل یک عاشق» هم یک محصول ژاپنی با بازیگران ژاپنی بود که در ژاپن هم فیلمبرداری شد. عباس کیارستمی بیشتر از هر سینماگر ایرانی دیگر در خارج از کشور توانسته با فیلم‌هایی که آن طرف دنیا ساخته تحسین‌ها را برانگیزد. او به معنای واقعی کلمه یک فیلمساز جهان‌-وطن بود.

عبدالرضا کاهانی

فیلم‌ها:
وقت داریم حالا (محصول ۲۰۱۴ فرانسه) – امتیاز ۶.۷ از ۱۰ در IMDb

اولین فیلمی که عبدالرضا کاهانی با عوامل خارجی و در خارج از ایران ساخت و فرصت اکران در ایران را هم پیدا نکرد. فیلم درباره‌ یک پسر جوان ایرانی به نام عماد است که بعد از چند سال تحصیل در شهری کوچک در فرانسه می‌خواهد خود را به یک آژانس مانکن در پاریس معرفی کند. در حالی که به دوست خود که دختری فرانسوی به نام کارولین  است، گفته می‌خواهد به ایران برگردد. در آستانه سفر و جدایی همیشگی، کارولین، که زیر سن قانونی است، خبر می‌دهد که از عماد باردار است. در مدتی که کاهانی برای ساخت فیلم در فرانسه بود، شایعاتی درباره مهاجرت دائمی‌اش به گوش می‌رسید اما او با بازگشت از ایران و دریافت پروانه ساخت «استراحت مطلق» نشان داد که این حرف‌ها شایعه‌ای بیش نبوده. فیلم آخر کاهانی هم که حالا روی پرده سینماها اکران است یعنی «خانم یایا» در تایلند فیلمبرداری شده و بازیگری تایلندی هم دارد اما در محاسبات عوامل فیلم درنهایت فیلم ایرانی محسوب می‌شود.

بهروز افخمی

فیلم‌ها:
فراموشخانه/ بلک نویز (محصول ۲۰۱۳ کانادا) – امتیاز ۷.۴ از ۱۰ در IMDb

دستاورد ساخت « بلک نویز» در کشور کانادا بیشتر جنبه شخصی برای افخمی داشت. فیلم موفق نبود و درنتیجه افخمی نتوانست بعد از آن با کمپانی‌های بزرگ سینمایی ارتباط بگیرد. البته گویا خودش هم چنین چیزی نمی‌خواسته. افخمی در گفت‌وگویی عنوان کرده بود: «ساخت فیلم در کانادا شانس زیادی می‌خواهد چون سخت‌گیری کانادایی‌ها درباره فیلم‌هایی که پیرامون آنها ساخته می‌شود؛ از ما بیشتر است. ازجمله شانس‌هایی که آوردم این بود که در تورنتو ایرانی‌های زیادی زندگی می‌کردند به گونه‌ای که من دو کلاس ۳۵ نفره برای آموزش فیلمسازی در دو نقطه شهر برگزار می‌کردم و تهیه‌کننده فیلم خود را نیز از بین همین شاگردان پیدا کردم.»

در اکران محدود آمریکا هم فیلم را تحویل نگرفتند چون فکر می‌کردند این فیلم یک برداشت سمبلیک از جامعه کاناداست که دچار فراموشی شده است.

علی مصفا

فیلم‌ها:
گذشته (محصول ۲۰۱۲ فرانسه ساخته اصغر فرهادی) – امتیاز ۷.۹ از ۱۰ در IMDb

علی مصفا بازیگر شناخته شده و البته گزیده کاری است. فیلم‌هایش را با دقت انتخاب می‌کند و طبعا بعد از موفقیت «جدایی نادر از سیمین» بازی در فیلم کارگردان اسکاری ایران افتخار بزرگی بود. البته مصفا خیلی زود برای نقش انتخاب نشد و تنها یک ماه مانده به شروع فیلمبرداری بود که فرهادی او را به عنوان بازیگر روبه‌روی بره‌نیس بژو اعلام کرد. مصفا باید در فیلم دیالوگ‌هایی به زبان فرانسه می‌گفت. در آن زمان گفته می‌شد گوش‌اش به دلیل تسلط لیلا حاتمی به فرانسه به لهجه فرانسوی عادت دارد اما خودش فرانسه حرف نمی‌زد.

 مهناز افشار

فیلم‌ها:
گذشته (محصول ۲۰۱۴ تاجیکستان ساخته نصیر سعیدوف)

کمتر کسی خبر دارد که مهناز افشار چهار سال پیش در یک پروژه خارج  از کشور بازی کرده است. همان موقع گفته بود قبلا هم از سوی کشورهای دیگر برای بازی در چند فیلم دعوت شده بود اما این پروژه تاجیکی اولین فیلم غیر ایرانی بود که قبول کرد در آن بازی کند. فیلمی که به زبان فارسی تاجیکی بود. فیلم مهجوری که در هیچ جشنواره‌ای دیده نشد و کسی هم عواملش را نمی‌شناخت. فقط این که نصیر سعیدوف، سال ۸۸ با فیلم «نیمروز راستین» در بخش بین الملل بیست‌وهشتمین جشنواره فیلم فجر شرکت کرد و توانسته بود جایزه ویژه هیات داوران را نصیب خود کند.

بهرام رادان

فیلم‌ها:
پولاریس (محصول ۲۰۱۴ آمریکا ساخته سودابه مرادیان) –  امتیاز ۸.۲ از ۱۰ در IMDB

عجیب است که کسی درباره فیلم مرادیان حرفی نزد. فیلمنامه فیلم را نغمه ثمینی و سودابه مرادیان با هم نوشته بودند. مرادیان در ایران درس خوانده اما در آمریکا و از میانه دهه ۹۰ با مستندسازی وارد سینما شد. تهیه‌کننده فیلم خارجی بود و بازیگران روبه‌روی بهرام رادان هم خارجی بودند. فیلم در جشنواره سینمایی زنان کالیفرنیا نامزد جایزه شد. داستان یک زن عکاس جنگی که بر اثر جنگ دچار صدمات روحی و روانی شده. او که دچار افسردگی است همه تلاش‌اش را می‌کند تا اسرارش را حفظ کند و از بازگشت اجتناب ناپذیرش به خاورمیانه جلوگیری کند. نسخه‌ای از فیلم در ایران دیده نشد و معلوم نیست که نتیجه حضور بهرام رادان در اولین فیلمش با عوامل خارجی چه بود.

پیمان معادی

فیلم‌ها:
کمپ اشعه ایکس (محصول ۲۰۱۴ آمریکا ساخته پیتر ساتلر) –  امتیاز ۷.۴ از ۱۰ در IMDB
سریال THE NIGHT OF (محصول ۲۰۱۶ آمریکا ساخته استیون زیلیان) –  امتیاز ۸.۶ از ۱۰ در IMDB
آخرین شوالیه (محصول ۲۰۱۴ آمریکا ساخته کازواکی کریا) –  امتیاز ۶.۲ از ۱۰ در IMDB
۱۳ ساعت (محصول ۲۰۱۷ آمریکا ساخته مایکل بی) –  امتیاز ۷.۳ از ۱۰ در IMDB
۶ زیرزمین (محصول ۲۰۱۹ آمریکا ساخته مایکل بی)

پیمان معادی بعد از بازی در فیلم اسکاری اصغر فرهادی و حضور در سالن کداک تیاتر کنار فرهادی موقع گرفتن اسکار، تبدیل به مهم‌ترین بازیگر ایرانی شد که در خارج از کشور فعالیت می‌کند. او توانست به دل محصولات هالیوودی راه پیدا کند. البته که همچنان به فیلمسازی در ایران هم ادامه می‌دهد. وقتی فیلم «کمپ اشعه ایکس» اکران شد که در آن جلوی کریستین استوارت، ستاره هالیوود بازی کرد بود مهم‌ترین نکته فیلم از نظر منتقدان بازی پیمان معادی بود که از آن بسیار ستایش کردند. سایت راجر ایبرت درباره معادی نوشت: «پیمان معادی می‌تواند پسرخاله داستین هافمن در خاورمیانه باشد.»

منتقد نیویورک تایمز هم در یادداشتش درباره فیلم به بازی معادی اشاره کرد: «معادی نقش‌ را چندلایه کرده و طوری به اجرای آن پرداخته که هرگز هیچ بازیگر دیگری نمی‌تواند چیزی به آن اضافه کند.»

در سریال شبکه اچ.بی.او نقش کوتاهی داشت ولی به هر حال انتخاب هوشمندانه‌ای بود چون سریال پربیننده‌ای از کار درآمد و در فصل جوایز هم نامزد شد.

بقیه فیلم‌هایش اکشن‌های ضعیف هالیوودی هستند که در آنها نتوانسته قابلیت‌هایش را آن‌طور که باید نشان بدهد ولی به هر حال او در حال حاضر بزرگترین صادرات سینمای ایران به سینمای جهان است.

رضا ناجی

فیلم‌ها:
پاییز (محصول ۲۰۱۰ هند ساخته امیر بشیر) –  امتیاز ۶.۸ از ۱۰ در IMDB

اول که در فیلم «آواز گنجشک‌ها» ساخته مجید مجیدی بازی کرد همه گفتند نابازیگری است که به زودی ستاره‌اش افول می‌کند. اما بازی‌های شیرین ناجی باعث شد که در سینما ماندگار شود. بازی‌اش در فیلم مجیدی برایش خرس نقره بهترین بازیگر مرد جشنواره برلین را، آن هم در مصاف با درخشش دنیل دی‌لوییس، برایش به ارمغان آورد. ناجی بعد از آن با چند پیشنهاد بین المللی مواجه شد اما در نهایت یک فیلم هندی را انتخاب کرد و سال ۸۸ در سکوت خبری به بالیوود رفت. او در فیلم «پاییز» به کارگردانی امیر بشیر نقش پررنگ یک پلیس راهنمایی رانندگی را بر عهده داشت. فیلم اما نه در اکران موفق بود و نه مورد توجه منتقدان قرار گرفت. تلاش تحسین شده ناجی هم که برای ارائه یک بازی کم نقص به چشم نیامد. دیالوگ‌های او به زبان هندو زیر سایه لهجه ترکی‌اش قرار گرفت. خودش ابتدا پیشنهاد دوبله داده بود اما در نهایت ترجیح داد اردو و هندو یاد بگیرد. با این حال حضورهای خارجی او فعلا در همان فیلم متوقف شده است.

فاطمه معتمد آریا

فیلم‌ها:
نبات (محصول ۲۰۱۵ آذربایجان ساخته الشین موساگلو) –  امتیاز ۷.۲ از ۱۰ در IMDB

فاطمه معتمدآریا بانوی بازیگری ایران است اما تجربه بازی در محصولات خارج از کشور را نداشت تا اینکه در نهایت در فیلم آذربایجانی «نبات» به کارگردانی الشین موسگلو بازی کرد. معتمد آریا نقش زنی به اسم نبات را دارد که در بحبوحه جنگ در روستای کوچکی زندگی می‌کند و فقط از طریق فروختن شیر گاو امرار معاش می‌کند. بعد از جنگ، روستا متروک می‌شود و نبات تنها عضو روستاست که در آن باقی مانده است. این فیلم از طرف آذربایجان به عنوان نماینده‌شان در اسکار معرفی شد که البته فیلم متوسطی از کار درآمد و به جمع پنج فیلم نهایی راه پیدا نکرد.

میترا حجار

فیلم‌ها:
سریال اسمیت (محصول ۲۰۰۶ آمریکا) –  امتیاز ۸ از ۱۰ در IMDB
استلینای آبی (محصول ۲۰۰۹ آمریکا ساخته گابریل اسکات) –  امتیاز ۶.۳ از ۱۰ در IMDB

میترا حجار زمانی در گفت‌وگو با مجله فیلم درباره تجربه بازیگری در هالیوود گفته بود: «در هالیوود بازیگران برای تصاحب یک نقش حاضرند همدیگررا ترور کنند و نسبت به یکدیگر خیلی بی رحم‌اند. من هیچ وقت اینجور آدمی نبوده‌ام.»

به همین دلیل یا هر دلیل دیگر میترا حجار بدترین انتخاب‌ها را برای تجربه بازی در فیلم‌های غیر ایرانی داشت. هر دو اثر خارجی که در آنها بازی کرده آثار ضعیفی هستند. بازی او هم در این فیلم‌ها چندان به چشم نیامده است. سریال «اسمیت» در آمریکا البته پرمخاطب است اما حجار در آن حضور کمرنگی داشت. فیلم «استلینای آبی» ولی آنقدر اثر ضعیفی بود که هیچ حرف و حدیثی حتی در حاشیه‌اش هم به وجود نیامد. چند عکس که از میترا حجار روی فرش قرمزها در آن سال‌ها منتشر شده بود این شائبه را به وجود آورد که نکند ممنوع‌الکار شود اما حجار به ایران بازگشت و در فیلم پرفروش «آتش‌بس ۲» تهمینه میلانی هم دوباره در قامت یک ستاره ظاهر شد.

همایون ارشادی

فیلم‌ها:
بادباک‌باز (محصول ۲۰۰۷ آمریکا ساخته مارک فوستر) –  امتیاز ۷.۶ از ۱۰ در IMDB
آگورا  (محصول ۲۰۰۹ اسپانیا ساخته الخاندرو آمنابار) –  امتیاز ۷.۲ از ۱۰ در IMDB
۳۰ دقیقه نیمه‌شب (محصول ۲۰۱۲ آمریکا) –  امتیاز ۷.۴ از ۱۰ در IMDB
مرد تحت‌تعقیب (محصول ۲۰۱۴ آمریکا، بریتانیا و آلمان ساخته آنتونی کوربین) –  امتیاز ۶.۸ از ۱۰ در IMDB

مردی که بازیگر نبود اما توسط مهم‌ترین کارگردان سینمای ایران یعنی عباس کیارستمی برای بازی در فیلم «طعم گیلاس» انتخاب شد. فیلمی که اولین جایزه کن سینمای ایران را به ارمغان آورد و همایون ارشادی را هم در مسیر بازیگری قرار داد.

اولین حضور همایون ارشادی در یک فیلم غیر ایرانی در «بادبادک‌باز» مارک فوستر است که موسیقی‌اش نامزد اسکار شد و به عنوان اقتباسی از داستان خالد حسینی مورد توجه قرار گرفت. او در فیلم‌های مهمی بازی کرده و با کارگردانان بزرگی مثل کاترین بیگلو همکاری داشته است. در «The Most Wanted Man» آخرین فیلمی که فیلیپ سیمور هافمن در آن بازی کرد، حضور داشت و در کل هر چند نقش‌های کوچکی بازی کرده اما فیلم‌هایی که انتخاب کرده آثار خوبی از کار درآمده‌اند. از آن مهم‌تر اینکه همایون ارشادی همیشه حواسش بوده در فیلم‌هایی بازی کند که حاشیه به دنبال نداشته باشند. ادامه کار در ایران برای او مهم‌تر از هر چیزی است و البته الویتش هم بازیگری نیست.