گزارش ویژه‌ی ماهنامه‌ی نجوم؛ سه سنگ فضایی در تهران که باید دید

دوستان ما در ماهنامه‌ی نجوم گزارشی درباره‌ی سه سنگی که از فضا آمده‌اند و اکنون در تهران نگهداری می‌شوند، تهیه کرده‌اند. از شهاب‌ سنگ بزرگی که زمان قاجار کنار اردوی عشایر نزدیک تهران سقوط کرد، تا سنگ‌هایی که در سال ۱۳۴۸ فاتحان ماه با دست خود به ایران آوردند. این گزارش جذاب را حتما بخوانید.

دیدن شیء نورانی در آسمان، باقی ماندن رد نورش، حرکت سریع آن به سوی سطح زمین و در آخر، صدای مهیب برخوردی بزرگ، صحنه‌ای است که به ندرت اتفاق می‌افتد و هر کسی بخت دیدنش را ندارد؛ اما به‌هرحال برخی از نزدیک شاهد این اتفاق عجیب و زیبا بوده‌اند و این نشانه‌ها تنها حاکی از سقوط شهاب‌سنگ است. شهاب‌سنگ‌ها تکه‌سنگ‌هایی هستند که وارد جو زمین می‌شوند و پس از سوختن بر اثر اصطکاک با جو، به زمین برخورد می‌کنند. برخورد این اجرام آسمانی ممکن است خسارات زیادی بر جای بگذارد؛ تا حدی که ممکن است حتی در بوم‌سازگان (اکوسیستم) زمین تغییراتی ایجاد کند؛ اما خوش‌بختانه از حدود ۶۵ میلیون سال قبل تا به امروز شهاب‌سنگی که موجب تغییرات شدید روی زمین شود، با آن برخورد نکرده است. اغلب شهاب‌سنگ‌هایی که به زمین برخورد کرده‌اند خسارت ناچیزی بر جای گذاشته‌اند. این ‌سنگ‌ها برای مردم بسیار شگفت‌انگیز هستند و برای منجمان نیز حاوی اطلاعات ارزشمندی از کیهان و منظومه‌ی شمسی است.

به طور کلی اجرام آسمانی برای انسان‌ها اهمیت ویژه‌ای داشته و دارد. به جز سنگ‌هایی که فضانوردان در جریان مأموریت‌های آپولو به زمین آوردند، باقی سنگ‌های آسمانی موجود بر زمین، در اثر سقوط شهاب‌سنگ‌ها به سیاره ما رسیده‌اند. یافتن شهاب‌سنگ و تشخیص این‌که آیا واقعاً سنگ یافت‌شده منشأ فرازمینی دارد یا نه، مسئله‌ی مهمی است. در تهران شهاب‌سنگ‌هایی وجود دارد که دیدن آن‌ها می‌تواند به اندازه‌ی کشف و تشخیص شهاب‌ها مهیج باشد. این که بدانیم جرمی که روبه‌روی ماست از ورای کره‌ی زمین آمده و ممکن است عمری هم‌اندازه‌ی زمین داشته باشد، بسیار تأمل‌برانگیز است. دیدن این سنگ‌ها چندان دور از دسترس نیست. برخی از این سنگ‌ها در موزه‌های تهران نگه‌داری می‌شود و می‌توانید آن‌ها را از نزدیک ببینید.

شهاب‌سنگی در دریای تتیس

اولین سنگی که همین اواخر در چهاردهم مهر، هم‌زمان با سالگرد آغاز فعالیت آسمان‌نمای گنبد مینا واقع در پارک آب و آتش، در این مجموعه رونمایی شد، شهاب‌سنگی است که «علی اسلامی فطرت» در کلوت‌های کویر لوت کشف کرد و برای تحقیقات نهایی نمونه‌ی کوچکی از آن را به فرانسه فرستادند تا اصالتش تأیید شود. روی این شهاب‌سنگ که «کرمان ۰۰۱» نام دارد، شکاف‌هایی وجود دارد که به دلیل تغییرات دمایی شدید بر اثر سقوط در آب رخ داده است. محل دقیق سقوط این سنگ کرانه‌ی شرقی کویر لوت بوده است. منطقه‌ای که در آن شهاب‌سنگ کرمان ۰۰۱ کشف شد، خالی از هر نوع سنگ دیگری بود. همین اتفاق باعث شد تا چنین سنگی توجه علی اسلامی فطرت را به خود جلب کند. در این منطقه از کویر لوت بیشتر سطح زمین از شن‌های کویری و خاک پوشیده شده است. دلیل دیگری که در زمان کشف این سنگ خیلی مورد توجه قرار گرفت، سنگینی بیش از حد آن بود. این سنگ اگر از جنس دیگری بود وزن کمتری داشت و سنگینی بیش از حدش آن را از سنگ‌های کویری متمایز می‌کرد. در حال حاضر محل نگه‌داری این شهاب‌سنگ زیبا در سالن اصلی آسمان‌نمای گنبدمینا، واقع در پارک آب و آتش تهران است که در ماکتی کامل از کویر لوت قرار دارد و بازدید آن برای عموم آزاد است.

شهاب‌سنگ کرمان ۰۰۱ واقع در سالن اصلی گنبد مینا. عکس: المیرا چهره‌گشا

پیشکشی ایل‌های مهاجر به ناصرالدین شاه قاجار

دومین سنگ آسمانی تهران که در کاخ گلستان نگه‌داری می‌شود به «شهاب‌سنگ ورامین» معروف است. ۱۳۰ سال پیش در یکی از دشت‌های اطراف هشتگرد در حوالی تهران اتفاق عجیبی افتاد: عشایری که در آن ناحیه ساکن بودند، ابتدا در آسمان ابر تیره‌ای مشاهده کردند و سراسیمه به چادرهایشان پناه بردند. همه ترسیده بودند، اما هیچ کس نمی‌دانست چه اتفاقی افتاده. بعضی از مردان ایل تصور می‌کردند به آن‌ها حمله شده است؛ اما اهالی ایل بعد از بررسی محل انفجار، متوجه شدند همه‌ی سروصداها به علت برخورد یک سنگ آسمانی با زمین بوده است. بزرگِ ایل سنگ را پیدا می‌کند و آن را به دربار ناصرالدین شاه پیشکش می‌کند. این شهاب‌سنگ جرمی در حدود ۵۰ کیلوگرم داشت، به دلایلی به« شهاب‌سنگ ورامین» مشهور شد و اکنون در تهران و در موزه‌ی کاخ گلستان نگه‌داری می‌شود. البته در همان زمان، زمین‌شناس امریکایی، هنری وارد، به ایران آمد و از ناصرالدین شاه خواست بخشی از شهاب سنگ را به او بدهد. ناصرالدین شاه با خواسته‌ی او موافقت کرد و او حدود ۱۵ سانتی‌متر از شهاب را برید و به اروپا برد. شرح کامل این ماجرا در نجوم ۱۵۰ منتشر شده است و اکنون در قالب فایل افزونه از وبگاه نجوم در دسترس شماست.

شهاب‌سنگ ورامین. عکس: محمدجواد ترابی

هدیه‌ای ارزشمند از کره ماه

اولین سنگی که حاصل دستاورد بشر و نشان‌دهنده‌ی پیشرفت علم در این زمینه است، سنگ‌هایی است که فضانوردان ماموریت‌های آپولو به زمین آوردند. در ۲۰ تیر ۱۳۴۸ / ۱۱ ژوئیه‌ی ۱۹۶۹، مهم‌ترین خبر در سراسر دنیا مربوط به سفر فضانوردان به ماه بود. زمانی که فضاپیمای سرنشین‌دار ناسا به نام آپولو ۱۱ بر سطح ماه فرود آمد و نیل آرمسترانگ پس از بیرون آمدن از کاوشگر و قدم نهادن بر سطح ماه جمله‌ی تاریخی «این قدمی کوچک برای یک انسان و گامی بزرگ برای بشر است» را به زبان آورد، بسیاری از رسانه‌های جهان این رویداد تاریخی را به صورت زنده پخش می‌کردند. رؤیای انسان‌ها تحقق یافته بود و یکی از بزرگ‌ترین گام‌های بشر برای دستیابی به جهان بیرون تحقق یافته بود. این اتفاق بزرگ مثل هر اتفاق دیگری حواشی بسیاری به همراه داشت و البته هنوز هم این حاشیه‌ها وجود دارند. عده‌ای این سفر را جزو حقه‌های سینمایی هالیوود می‌دانند و برای این موضوع دلایلی نیز ارائه می‌کنند؛ اما موضوع مهم ‌این است که چنین تفکرات و عقاید اشتباهی، در یک کشور و سازمان نجومی معتبر شکل نگرفته است و ریشه در افکار عمومی دارد.

در سال ۱۳۷۳ / ۱۹۹۴ ، یعنی ۲۵ سال بعد از نخستین سفر انسان به ماه، در یک نظرسنجی عمومی ۶ درصد مردم این موضوع را دروغ خواندند و ۵ درصد مردم در این باره اظهار نظری نکردند؛ اما چیزی که واضح و مشهود است، این است که این سفر انجام شده و دلایل محکمی بر انجام شدن آن وجود دارد. یکی از مهم‌ترین مستنداتی که بر حقیقت مأموریت سفر به ماه صحه می‌گذارد، مقدار زیادی خاک و سنگ‌ از سطح ماه است که طی سفرهای آپولو ۱۱ تا ۱۷ به زمین آورده شده است؛ هرچند در این بین آپولو ۱۳ بخت نشستن بر سطح ماه را نداشت و به سبب نقص فنی تا مدار ماه رفت و برگشت.

سنگ‌های ماه که در ماموریت آپولو ۱۱ به زمین آورده شد و نمونه‌ی اهدایی آن اکنون در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. عکس:امین سیفی

در آن سال‌ها فاتحان ماه به کشورهای مختلف جهان سفر می‌کردند و قطعاتی از سنگ‌های ماه را به آن کشورها اهدا می‌کردند. ‌کشور ما هم جزو کشورهایی بود که این بخت را داشت تا میزبان فضانوردان مأموریت آپولو ۱۱ باشد و سوغات سفر آن‌ها به ماه را نیز دریافت کند. سوم آبان ۱۳۴۸ / ۲۵ اکتبر ۱۹۶۹ بود که نیل آرمسترانگ، ادوین آلدرین و مایکل کالینز به همراه هیأتی ۳۰ نفری به ایران سفر کردند. درباره‌ی چنین رویدادی با سیروس برزو، مروج علم فضا و از پیشکسوتان روزنامه‌نگاری علمی، گفت‌وگویی داشتم و از او درباره‌ی سفر فضانوردان به ایران سؤال کردم. وی این گونه پاسخ داد:

«تا جایی که به خاطر می‌آورم سه فضانورد آپولو ۱۱ چند ماه بعد از بازگشت از ماه، سفری به کشورهای مختلف دنیا، از جمله ایران، داشتند. در این سفر با بعضی مقامات، از جمله شاه، ملاقات کردند. تصور می‌کنم قطعه بسیار کوچکی، شاید به اندازه‌ی یک ماش، را که داخل محفظه بود، به دانشگاه ملی هدیه دادند. بعدها برای نمایشگاه بین‌المللی تهران هم قطعه‌ای به امانت آوردند و بعد هم با خود بردند. به نظرم با مراجعه به آرشیو خبرگزاری جمهوری اسلامی و روزنامه‌ی کیهان یا اطلاعات، بتوانید اطلاعات دقیق‌تری به دست آورید.» در آرشیو روزنامه‌ی اطلاعات، گزارشی به چشم می‌خورد مربوط به این رویداد. در متن گزارش چنین آمده است:

«در سوم آبان ۱۳۴۸ ساعت ۱۰ و نیم بامداد، نیل آرمسترانگ، ادوین آلدرین و مایکل کالینز سه فضانورد شجاع آمریکایی و اولین انسان‌هایی که دروازه‌ی ماه را گشودند، در انجمن ایران و آمریکا یک مصاحبه‌ی مطبوعاتی و رادیو و تلویزیونی تشکیل دادند. در آغاز مصاحبه، نیل آرمسترانگ اولین انسانی که قدم بر ماه گذاشت از مسافرت خود و دوستانش به ایران ابراز خوشوقتی کرد و از استقبال گرم مردم تهران تشکر کرد و اظهار داشت که برنامه‌ی آپولو از ۱۰ سال قبل شروع شد. در این هنگام فیلم کوتاهی از فعالیت‌های ۱۰ ساله‌ای که منجر به فتح ماه گردید به نمایش گذاشته شد و فضانوردان هر یک درباره قسمت‌های مختلف آن توضیحاتی دادند. آرمسترانگ گفت: «اولین برنامه‌های ما با سفینه‌‌ی مرکوری شروع شد. چند سفینه در آغاز آزمایش‌های ما منفجر شدند. اما خوشبختانه این سفینه‌ها بدون سرنشین بودند. دو تا سه سال بعد فضاپیمای جمینی به میان آمد و ما هر سه نفر (آرمسترانگ، کالینز، آلدرین) در پرواز با جمینی شرکت داشتیم (نگاه کنید به مقاله سیروس برزو در صفحه‌ی ۵۸ همین شماره). تمرین با جمینی به ما امکان داد که بعد‌ها بتوانیم با آپولو کار کنیم و دروازه‌ی ماه را بگشاییم. نیل آرمسترانگ در ادامه توضیحات خود گفت که ما در مدت فعالیت‌های فضایی خود هیچ‌گاه با عدم موفقیت روبه‌رو نشدیم. فاتح اصلی ماه افزود که پرواز آپولو با سرنشین، کمتر از یک سال قبل آغاز شد و این پرواز‌ها ابتدا در مدار زمین و سپس در مدار ماه بود و این پرواز‌ها به ما امکان داد که در ماه پیاده شویم.»

قطعه سنگ‌های ماه در ایران

مکان نگه‌داری این هدایای ارزشمند تا قبل از پیروزی انقلاب در موزه‌ی برج آزادی بود؛ اما بعد از آن به دانشگاه تهران منتقل شد. بعد از اطلاع از محل قطعی سنگ‌ها برای پی‌گیری موضوع و دیدن سنگ‌ها، با یکی از دوستانم که در دانشکده‌ی زمین‌شناسی دانشگاه تهران تحصیل کرده بود تماس گرفتم و موضوع را با او در میان گذاشتم. سرانجام پس از انجام هماهنگی‌های لازم که چند روزی به طول انجامید،‌ همراه او به دانشگاه تهران رفتیم. پس از سئوال و جواب‌هایی، مسئول مربوطه ما را به محل نگه‌داری سنگ‌ها برد تا از نزدیک این سنگ‌های باارزش را ببینیم.

سنگ‌های ماه روی دو تخته‌چوب و در یک گوی خلأ نگه‌داری می‌شوند. بر روی دو لوح به زبان انگلیسی توضیحاتی درباره‌ی سنگ‌ها آمده است. دسته‌ی اول سنگ‌ها مربوط به مأموریت فضایی آپولو ۱۱ و اولین سفر انسان به ماه بود. این سنگ‌ها به کوچکی ریگ بیابان‌اند. اما در گوی دیگر سنگ‌ها بزرگ‌تر از سنگ‌های قبلی و مربوط به مأموریت آپولو ۱۷ هستند. آپولو ۱۷ آخرین سفر انسان به ماه و آخرین مأموریت برنامه‌ی آپولو بود و از ۲۰ آذر تا ۲ دی ۱۳۵۱ / ۱۱ تا ۲۳ دسامبر ۱۹۷۲ انجام شد. این یادگارها در مدت ۷۲ ساعت اقامت فضانوردان در دره‌ی ثور- لیترو (Taurus -Littrow) ماه، به زمین آورده شد. پس از عکاسی از سنگ‌ها از مسئول مربوطه پرسیدیم آیا در طی این سال‌ها و در مدت نگه‌داری سنگ‌ها در دانشگاه تهران، آزمایشی بر روی آن‌ها انجام شده است؟ پاسخ منفی بود. به گفته‌ی او دانشگاه تهران صرفاً وظیفه‌ی نگه‌داری از این سنگ‌های ارزشمند را بر عهده داشته است.

نویسنده: امین سیفی

این مقاله در شماره‌ی ۲۵۲ ماهنامه‌ی نجوم چاپ شده است. برای خرید اینترنتی ماهنامه‌ی نجوم از دیجی‌کالا،‌ روی عکس زیر کلیک کنید: