سمی به نام آزبِست؛ کابوس پلاسکو ادامه دارد؟

در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی زیربنای ساختمانی با ابهت، بلند و مدرن با اسکلت فلزی در تهران پایه‌گذاری می‌شود. ساختمان ۱۷ طبقه‌ای که ساخت و تجهیز آن سه سال طول کشید و با عنوان دومین ساختمان بلندمرتبه مدرن پایتخت، بعد از بنای ۱۰ طبقه همجوار با باغ‌سپهسالار شناخته شد؛ روز پنجشنبه مورخ ۳۰ دیماه سال ۱۳۹۵ حوالی ساعت ۷:۵۹ دقیقه صبح دچار حریق شد و پس از تنها چند ساعت به تلی از آوار بدل گشت. گزارش‌ها حاکی از آن است که شروع آتش‌سوزی از طبقات ۸ و ۹ بوده و پس از آن دامنه آتش‌سوزی گسترش یافته تا اینکه ساختمان به ناگاه در ساعت ۱۱:۳۰ دقیقه آن‌هم بر اثر ریزش همزمان سقف طبقات ۸ الی ۱۰ تخریب می‌شود. آواربرداری کماکان ادامه دارد و مشکل موسوم به آتش زیرخاکستر آوار هنوز حل نشده است. تیم دی‌جی‌کالا‌مگ ضمن ابراز تسلیت و همدردی فراوان با بازماندگان این ضایعه جبران‌ناپذیر، درصدد است تا در این مقاله به طور مختصر از یکی از ناگفته‌ها بگوید، از آن‌چه که نباید فراموش شود، از خطراتی که عدم رعایت استانداردها می‌تواند رقم بزند؛ از هشدارهایی که باید جدی گرفته شوند تا عمق فاجعه بیش از این‌ها نشود.

ایمنی شوخی نیست

همه ما می‌دانیم که محیط ناسالم و غیرایمن باعث به خطر افتادن سلامتی و بالا رفتن ضریب خطای انسانی می‌شود. خطای انسانی نیز به نوبه‌ی خود شکست فعالیت‌های ایمنی و بروز حادثه را در پی خواهد داشت. حادثه نه‌تنها باعث تخریب محیط بلکه باعث از بین رفتن منابع انسانی می‌شود و این آغاز چرخه ناسالمی است که در نهایت به انسان ناسالم منتهی خواهد شد. سال‌هاست که نظام مدیریتی به نام بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE: Health, Safety and Environment) در جهان شکل گرفته است. در این نظام مدیریتی، نکاتی در نظر گرفته می‌شود که برمبنای آن‌ها می‌توان احتمال بروز خطر را تا حد امکان کاهش داد. بعنوان مثال مطالعات نشان می‌دهد ساختمان‌هایی که پیش از سال ۲۰۰۰ میلادی ساخته شده‌اند، به احتمال زیاد حاوی ماده خطرناک و سرطان‌زای موسوم به آزبست هستند، مگر آنکه ۱۰۰ درصد قطعیت باشد که این ماده در ساختمانی به کار نرفته است. نظام مدیریتی موسوم به HSE پیشنهاد می‌کند که اگر در ساختمانی از این ماده استفاده شده است، بایستی هرچه سریع‌تر آن را با مصالح کم‌خطرتر جایگزین کرد و اگر آتش‌سوزی در این نوع ساختمان‌ها رخ دهد، بایستی ضریب احتیاط را نیز چند برابر کرد. اما آزبست چیست؟

زمانی از آزبست به وفور در مصالح ساختمانی استفاده می‌شد.

«آزبست» (asbestos) یک نوع الیاف معدنی است که به‌صورت طبیعی هم یافت می‌شود. تا اواخر دهه ۸۰ میلادی از این ماده در بسیاری از ساختمان‌ها استفاده می‌شد. آزبست نه ‌تنها یک ماده محافظ در برابر آتش است بلکه از مخلوط آن با سیمان جهت عایق‌کاری هم استفاده می‌کردند. بررسی‌ها ثابت کرده که این ماده سرطان‌زا در بسیاری از ساختمان‌های قدیمی وجود دارد. دیوارها، صفحات به کاررفته در سقف، پیش‌آمدگی‌های لبه بام و پشت‌بام‌ها از جمله جاهایی هستند که می‌توان ردپای آزبست را در آن‌ها سراغ گرفت. در ساختمان‌های قدیمی که دستخوش آتش‌سوزی می‌شوند، آن بخش‌هایی که حاوی آزبست است یا ترک می‌خورد و یا خرد می‌شود یعنی در خلال آتش‌سوزی الیاف آزبست می‌توانند خیلی راحت آزاد شوند. علاوه بر این، یکی از نشانه‌های حضور آزبست در ساختمان‌ این است که اگر ساختمان دستخوش حریق شود، بخش‌های حاوی آزبست آن خیلی سریع و به‌شدت تخریب می‌شوند. این مساله یکی از زنگ‌ خطرهایی است که احتمالاً حضور آزبست را در ساختمان پلاسکو قوت بخشیده است.

اما در این‌جا یک مساله قابل‌تعمق هم وجود دارد، آن‌هم این است که آنالیزهای کیفی هوا نشان می‌دهد زمانیکه ساختمانی حاوی آزبست آتش می‌گیرد، چه در حین آتش‌سوزی و چه پس از آن، غلظت الیاف حاوی آزبست در هوا معمولاً کم می‌شود و علت هم این است که بخش کمی از آن الیاف می‌توانند به دلیل حرارت ناشی از آتش‌سوزی در هوا آزاد شوند و اینکه حجم عظیمی از هوا به‌واسطه‌ی آتش‌سوزی به گردش درمی‌آید. بُعد دیگر مساله این است که الیاف از جنس آزبست (پنبه‌های نسوز) به دلیل اینکه درجه‌حرارت در مدت زمان اندکی به حداکثر می‌رسد، ماهیت‌شان را تغییر می‌دهند. اما این بدان معنا نیست که خطر به‌طور کامل مرتفع شده است.

در هر صورت الیاف حاوی آزبست برای سلامت انسان مضر هستند، این الیاف آن‌قدر کوچک هستند که می‌توانند به‌راحتی به بخش‌های عمیق‌تر ریه نفوذ کنند. همانطور که گفته شد، میزان این الیاف ریز در حین و پس از آتش‌سوزی در هوا کم است اما پس از آن‌که آتش‌سوزی تمام شد، مقادیری از این الیاف هوابرد مجدد به هوا برمی‌گردد. شواهد و تجربه‌های مشابه پیشین نشان داده که عملیات پاک‌سازی و برداشت آوار این قابلیت را دارد که الیاف حاوی آزبست را به هر شکل وارد هوا کند بنابراین به‌‌شدت توصیه می‌شود که در چنین مواردی رعایت نکات ایمنی صورت پذیرد. در دنیا موارد مشابه از این دست سابقه داشته و مشهورترین نمونه آن سقوط مرکز تجارت جهانی بود. روزها پس از این فاجعه زمانی که نمونه‌هایی از هوا گرفته شد، توانستند وجود سطوح بالایی از آزبست را در هوا تایید کنند.  (Environ Health Perspect. 2004 May; 112(6): 731-9)

ذرات آزبست زیر میکروسکوپ

مسمومیت با آزبست جان آتش‌نشان‌ها را تهدید می‌کند

در گذشته آزبست بطور وسیعی در سیمان روپوشاننده‌ها و دیگر مصالح نسوز ساختمانی بکار می‌رفت، اما اکنون مشخص شده که گرد و غبار آن منجر به بیماری‌های حاد ریوی می‌شود و در عین حال خطر بروز سرطان نیز وجود دارد. در نتیجه سال‌هاست که در دنیا ساختمان‌های حاوی این ماده توسط مصالح دیگر جایگزین و بازسازی می‌شوند در حالیکه در مورد ساختمان پلاسکو بعید به نظر می‌رسد که چنین بازسازی اساساً صورت گرفته باشد. یکی از خطراتی که می‌تواند جان آتش‌نشان‌ها را تهدید کند، «اسبستوزیس» و «مزوتلیوما» است. اسبستوزیس یک نوع بیماری ریوی است که در اثر تنفس گرد و غبار آزبست بوجود می‌آید. مزوتلیوما نیز نوعی سرطان بدخیم و نادر است که افرادی به آن مبتلا می‌شوند که در تماس طولانی با آزبست (پنبه نسوز) قرار داشته‌اند.

یک آتش‌نشان در یک پروسه اطفای حریق ساده هم می‌تواند در معرض آزبست قرار گیرد اما زمانی‌که دامنه و ابعاد فاجعه چندبرابر است، میزان خطر هم بیش‌تر است. اگر یک آتش‌نشان از ماسک مخصوص استفاده نکند، بدیهی است که می‌تواند این ذرات هوابرد را تنفس و آن‌ها را وارد ریه کند. یکی از تجهیزاتی که آتش‌نشان‌ها می‌بایست حتماً داشته باشند، نوعی ماسک موسوم به SCBA یا Self-Contained Breathing Apparatus  است که در اصل طراحی شده تا مانع تنفس گازهای سمی، غبار و سایر مواد سمی و خطرناک توسط آتش‌نشان‌ها شود. فیلترهای بسیار پیشرفته و مجهزی در این ماسک‌ها هست که به هیچ‌وجه در ماسک‌های معمولی یافت نمی‌شود. بنابراین به آتش‌نشان‌ها توصیه می‌شود که حتی اگر حمل این ماسک برای آن‌ها سخت یا سنگین است، به هیچ‌وجه جانب احتیاط را از دست ندهند چرا که ذرات آزبست می‌توانند ساعت‌ها و حتی چند روز پس از تخریب و ویرانی باز هم در هوا باشند.

شهروندان عادی تاحدامکان از محل حادثه دور بمانند

به شهروندان عادی نیز توصیه می‌شود که تا حدامکان از نزدیک شده به محل سانحه خودداری کنند و در صورت ضرورت به حضور در محل از ماسک‌های ایمن برای نفس کشیدن استفاده کنند. تعویض لباس‌ها و شستن آن‌ها یکی از توصیه‌ها به کسانی است که به هر دلیل به محل نزدیک هستند. اگر شما مجبور هستید که به هر دلیل در نزدیکی محل حادثه باشید و یکی از عادات شما سیگار کشیدن است، به طور اکید به شما توصیه می‌شود که دست از سیگار کشیدن بردارید. سیگار از جمله عواملی است که می‌تواند تاثیر ناشی از تنفس آزبست را چندین برابر کند. «تاثیر هم‌بیشی» دلیل این مساله است، تاثیر هم‌بیشی بدان معناست که در مواردی خاص مانند این مورد، تاثیر مشترک دو یا چند عامل می‌تواند از مجموع آثار جداگانه آن‌ها بیش‌تر باشد.

منبع: Health.qld, epa, hse.gov, asbestosnetwork, Yahoo News