رتبه‌بندی بهترین شهرهای جهان؛ چرا تهران از آخر ۱۴ ام شد؟

هفته‌نامه خبری و بین‌المللی انگلیسی‌زبان اکونومیست در تازه‌ترین گزارش خود به این مساله پرداخته که در یک سال گذشته چه شهرهایی در دنیا از نظر معیارهای مختلف زیستی و سلامت در بهترین و بدترین وضعیت قرار داشته‌اند. در این گزارش ۱۴۰ کشور مختلف از سرتاسر دنیا در طی بازه زمانی ۱۲ ماه گذشته مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند و از این میان ملبورن، استرالیا بود که توانست گوی سبقت را از سایر حریف‌ها برباید و مقام اول را کسب کند. درست است که اکنون شهروندان ملبورن می‌توانند به خود افتخار کنند که در بهترین و قابل سکونت‌ترین شهر دنیا زیست می‌کنند اما این مساله تاثیری در یک واقعیت تلخ نخواهد گذاشت و آنهم این است که اکثر شهرهای دنیا در ظرف یک سال گذشته با شتابی فراتر از حد تصور، قابلیت‌های زیست‌پذیری‌شان را از دست داده‌اند.

برترین‌ها و مشکل‌دارترین‌ها

محققانی که نتیجه مطالعات خود را در هفته‌نامه اکونومیست منتشر ساخته‌اند، برای ارزیابی هر شهر ۵ معیار کلیدی را مبنا قرار داده‌اند که این موارد به ترتیب عبارت است از پایداری، وضعیت بهداشت و سلامت، وضعیت فرهنگی و محیط‌زیست، وضعیت آموزشی و در نهایت هم زیرساخت‌ها.

بررسی به این صورت انجام شده که در وهله نخست تمامی این معیارها برای هر شهر نمره‌دهی شد و در نهایت نیز نمرات با یکدیگر جمع شده‌اند. نمرات نشان می‌دهد که به ترتیب شهرهای ملبورن استرالیا، وین اتریش، ونکوور کانادا، تورنتو کانادا، کالگری کانادا، آدلاید استرالیا، پرث استرالیا، اوکلند نیوزیلند، هلسینکی فنلاند و هامبورگ آلمان جزو ۱۰ شهر سالم و قابل‌سکونت دنیای امروز ما هستند. اما وضعیت آخر جدول به این صورت است که به ترتیب دمشق سوریه، طرابلس لیبی، لاگوس نیجریه، داکا بنگلادش، پورت مورسبی پاپوآ گینه نو، شهر الجزیره الجزایر، کراچی پاکستان، هراره زیمباوه، دوالا کامرون و در آخر کیف اکراین جزو ۱۰ شهر دنیا هستند که وضعیت زیستی در آن‌ها مطلوب نیست.

ملبورن استرالیا از نظر زیست‌پذیری مقام اول را به خود اختصاص داد.

جایگاه تهران کجاست؟

آمارهای این جدول نشان می‌دهد که اغلب کلانشهرهای بزرگ در کل دنیا از نظر وضعیت زیستی مطلوبیت چندانی ندارند در حالی که وقتی بحث شهرهای کوچک و متوسط به میان می‌آید، معادله اغلب به شکل شگفت‌انگیزی فرق می‌کند. بدیهی است که وسعت تهران یکی از دلایل افت کیفیت زیستی در آن است.

یک برنامه‌ریز شهری به نام داگلاس بیکر (Douglas Baker) به اکونومیست می‌گوید: «مساله اینجاست که وقتی یک شهر تا ابعاد مشخص و معینی رشد  و آن مرز مشخص را رد می‌کند، مسائل متعددی هم اتفاق می‌افتد.» بیکر در مقام استاد رشته شهرسازی دانشگاه کوئینزلند معتقد است که در وهله نخست، کیفیت مدیریت مالی از رشد افسار گسیخته آسیب می‌بیند و پس از آن حمل و نقل یا همان نحوه جابجایی در شهر است که به هر صورت به مشکل برمی‌خورد. در واقع یک کلانشهر بزرگ همیشه با این چالش مواجه است که شهروندان آن باید مسافت زیادی را بین محل سکونت و محل کارشان طی کنند. البته سیستم‌های پیشرفته حمل و نقل تا حدودی از بار این مشکل می‌کاهند اما این مساله در حال حاضر در بسیاری از شهرهای خاورمیانه کماکان به قوت خود باقی است.

در این گزارش آمده، علیرغم اینکه شهرهایی مانند تهران یا خبر، شهر مدرن و نفت‌خیز عربستان سعودی و تعدادی از شهرهای بزرگ آسیای جنوب شرقی مانند بانگکوک یا همان بانکوک از نظر رده‌بندی زیست‌پذیری در جایگاه پایینی قرار می‌گیرند اما رتبه آن‌ها از نظر پایداری باعث شده که بتوانند به نوعی موقعیت خود را در جدول بهبود بخشند. تهران جزو همان معدود ۶ شهر این گزارش است که توانسته‌ مقام خود را از پایین جدول ارتقاء داده و بالاتر بیایند.

در این گزارش آمده که به ترتیب شهرهای تهران، ایران با رتبه ۱۲۶؛ دبی، امارات متحده عربی با رتبه ۷۴؛ هراره، زیمباوه با رتبه ۱۳۳؛ آبیجان، ساحل عاج با رتبه ۱۲۸؛ شهر کویت، کویت با رتبه ۸۱؛ کاتماندو، نپال با رتبه ۱۲۴؛ ورشو، لهستان با رتبه ۶۵؛ براتیسلاوا، اسلوواکی با رتبه ۶۳؛ باکو، آذربایجان با رتبه ۱۰۳ و هونولولو، آمریکا با رتبه ۱۷ جزو ده شهری هستند که نمرات زیست‌پذیری آن‌ها در ظرف بیش از ۵ سال گذشته بهبود یافته است.

تهران در بین ۱۴۰ شهر دنیا، از نظر زیست‌پذیری رتبه‌ی ۱۲۶ را کسب کرد.

مشکلات شهر تهران

یکی از مهم‌ترین مشکلات تهران، وضعیت زیستی آن بالاخص از نظر فضای سبز شهری است. سرانه فضای سبز شهری در تهران اکنون بالغ بر ۱۰ مترمربع عنوان شده است در حالی که دخیل کردن جنگل­کاری بیرون شهری در سرانه فضای سبز درون شهری قابل­ قبول نیست. درکه، پس­قلعه، میگون و باغات شمیران در گذشته هر کدام الگوی معماری خاص خود را داشتند اما متاسفانه ما امروز الگویی از معماری بومی و ارگانیک گذشته را نگاه نداشته­ایم. احداث راه‌ها و مراکز خرید جدید در بسیاری موارد به از دست رفتن الگوهای سنتی اصلی خیابان‌ها نه‌تنها در تهران بلکه در اکثر کلانشهرهای ایران منجر شده است. درست است که ساخت و ساز ابنیه و همچنین حجم زیادی از بزرگراه‌ها در رونق اقتصادی و ایجاد سطوح دسترسی خاص وسایل نقلیه موتوری نقش داشته اما محیط‌های فیزیکی شهر تهران اکثراً از جریان زندگی عمومی فاصله زیادی دارند چنانکه در شهری مانند تهران معلولان معمولاً دچار مشکلات متعدد هستند. افرادی که مجبور به استفاده از صندلی‌های چرخ‌دار، چوب زیربغل و کالسکه بچه هستند، در تهران نمی‌توانند مانند دیگران به هر جا که می‌خواهند بروند لذا توسعه‌ی جدید می‌بایست مشوق طراحی حرکت‌ها و جنبش‌های جدیدی در خیابان‌ها و فضاهای همجوار آن‌ها باشد.

یکی دیگر از مهمترین مشکلات کلانشهری مثل تهران که زندگی را در آن از نظر وضعیت زیستی به زیر سوال می‌برد، کیفیت وضعیت حمل و نقل در آن است. ظواهر امر نشان می‌دهد که تهران فقط برای صاحبان وسایل نقلیه ساخته شده است. این امر کیفیت زیستی را در هر شهری بشدت مخدوش می‌کند. یک شهر زیست‌پذیر شهری است که در آن عابران پیاده، دوچرخه‌سوارها، افراد پیر، معلول و دانش‌آموزان کارآیی داشته باشند.

تهران بیشترین رشد را از نظر شاخص زیست‌پذیری داشته است.

از طرف دیگر شکل شهر تهران جز شب‌ها برای بازدیدکنندگان جذابیت ندارد. مکان‌های شخصی برای گردهمایی و ملاقات با افراد بدان شکل که باید در تهران تعریف نشده و به همین علت کیفیت زیستی در تهران نمره چندان بالایی نمی‌گیرد. مراکز شهرهای زیست‌پذیر باید عموماً از وسعت متوسطی برخوردار باشند و تناسب کاربری داشته باشند ولی در مراکز شهر تهران آنطور که باید فضاهای خرید، کار و سرگرمی جانمایی نشده است.

جانمایی بناهای بلندمرتبه شهری یکی از مهمترین فاکتورهایی است که در تهران مشکل‌ساز شده است. در غرب تهران بناهای مرتفعی ساخته شده که بر مسیر باد غالب تاثیرگذار هستند. از آنجایی که مسیر باد غالب تهران غرب به شرق است لذا ساختمان‌های بلندمرتبه غرب تهران به راحتی مسیر ورود باد غالب به شهر را مسدود می‌کنند. علاوه بر این تعداد کثیری از بناهای بلندمرتبه شمال شهر نیز یا اغلب در ارتفاعات غیرمجاز (بالای ۱۸۰۰متر) ساخته شده‌اند یا جانمایی درست آن‌ها بر روی مسیر گسل‌ها تعریف نشده است بنابراین اگر کوچکترین زلزله‌ای در تهران رخ دهد، ساختمان‌های بلندمرتبه به راحتی مسیرهای دسترسی اصلی شهر را مسدود خواهند کرد.

آلودگی نوری یکی دیگر از مشکلات شهر تهران است. درختان خیابان ولی‌عصر در ظرف سال‌های اخیر بشدت از این معضل آلودگی شبانه آسیب دیده‌اند. در عین حال بستر رودخانه‌های درون گذر شهر اغلب آسفالته هستند در حالی که همین فاکتور ساده به معنی مرگ رودخانه در درازمدت خواهد بود. محیط‌های تفرجگاهی مناسب نیز آنطور که باید در اطراف این رودخانه‌ها وجود ندارد.

در کل سه مساله مهم در تهران نادیده گرفته شده که هر سه این موارد باعث شده تا کیفیت زیستی در تهران آنطور که باید مناسب نباشد: عدم حفاظت از بهترین‌های گذشته، عدم توجه به نیازهای کنونی و نداشتن برنامه مناسب برای بهبود وضعیت در آینده.