به تماشای خورشید گرفتگی در روز انقلاب تابستانی

اول تیر و همزمان با انقلاب تابستانی و بلندترین روز سال ساکنان بخش‌هایی از قاره‌های آفریقا و آسیا شاهد یک خورشید گرفتگی حلقوی خواهند بود. این خورشید گرفتگی از ایران به صورت جزئی و با استفاده از عینک و یا فیلتر مخصوص رصد خورشید قابل مشاهده خواهد بود.

نوار گرفت حلقوی از دریای عمان هم گذر می‌کند و پس از آن وارد کشور پاکستان می‌شود. بنابراین رصدگران کشورمان در مرزهای جنوب شرقی ایران و در اطراف شهر چابهار بیشترین درصد گرفت را تجربه خواهند کرد. جایی که ماه بیش از ۹۵ درصد قرص خورشید را خواهد پوشاند.

خورشید گرفتگی حلقوی چگونه اتفاق می‌افتد؟

ماه از خورشید بسیار کوچک‌تر است. از سوی دیگر اما فاصله ماه از زمین نسبت به فاصله زمین از خورشید بسیار کمتر است. بنابراین ما از روی زمین ماه و خورشید را با اندازه ظاهری تقریبا یکسانی در آسمان می‌بینیم.

به این ترتیب زمانی که ماه درست بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد می‌تواند تمام قرص خورشید را بپوشاند و بخش‌هایی از زمین را زیر سایه خود قرار دهد. زمانی که ساکنان و مسافران بخش‌های محدودی از زمین می‌توانند نظاره‌گر خورشید گرفتگی کلی یا کسوف کامل باشند.

طرحی از چگونگی ایجاد خورشید گرفتگی (مقیاس‌ها رعایت نشده‌اند). Credit: Ana Pelisson

اما با توجه به مدار بیضی‌شکل ماه به دور زمین و کم و زیاد شدن فاصله آن از ما اندازه ظاهری ماه نیز تغییر می‌کند. زمانی که ماه در دورترین فاصله خود از زمین (اوج مداری) قرار دارد با اندازه ظاهری کوچک‌تری در آسمان دیده می‌شود.

حال اگر در زمان وقوع خورشید گرفتگی ماه در شرایط اوج مداری قرار داشته باشد قرص ماه آن‌قدر بزرگ نخواهد بود که بتواند تمام قرص خورشید را بپوشاند. در چنین شرایطی در زمان اوج گرفت حلقه‌ای نورانی از خورشید در اطراف قرص تیره ماه باقی می‌ماند و خورشید گرفتگی حلقوی رخ می‌دهد.

خورشید گرفتگی اول تیر نیز یک خورشید گرفتگی حلقوی است. نوار کسوف حلقوی اما از ایران عبور نمی‌کند و از کشورمان تنها می‌توان شاهد خورشید گرفتگی جزئی بود.

مقایسه اندازه ظاهری ماه در زمان اوج مداری (ریزماه) و حضیض مداری (ابرماه).
Credit: Catalin Paduraru

مسیر سایه

نوار گرفت حلقوی اول تیر از آفریقا آغاز می‌شود و پس از گذر از یمن، عربستان و عمان به پاکستان، هند و چین می‌رسد. نوار گرفت حلقوی از دریای عمان نیز عبور می‌کند. به این ترتیب بهترین مکان برای رصد این خورشید گرفتگی از ایران نواحی جنوب شرقی کشورمان است. در شهر چابهار ماه بیش از ۹۵ درصد سطح خورشید را می‌پوشاند. در سواحل جنوب شرقی و در نزدیکی مرز ایران و پاکستان درصد گرفت به ۹۷/۴ می‌رسد.

مسیر گرفت حلقوی اول تیر ۱۳۹۹.

البته با توجه به شیوع ویروس کرونا و وضعیت قرمز استان سیستان و بلوچستان در این روزها سفر به این منطقه زیبا از کشورمان توصیه نمی‌شود.

در تمام نقاط دیگر ایران هم خورشید گرفتگی در حالت جزئی و البته با درصد گرفت کمتر دیده خواهد شد.

در تهران گرفت از ساعت ۰۹:۰۴:۴۲ ثانیه صبح آغاز خواهد شد و در ساعت ۱۰:۱۶:۴۵ ثانیه به اوج خواهد رسید. در زمان اوج گرفت ماه تقریبا نیمی از قرص خورشید را خواهد پوشاند. خورشید گرفتگی در تهران در ساعت ۱۱:۳۸:۰۴ به پایان خواهد رسید.

در این صفحه و جست‌وجوی رصدگاه مورد نظرتان می‌توانید اطلاعات مربوط به گرفت (زمان آغاز، اوج، پایان و درصد گرفت) را برای هر نقطه مشاهده کنید.

رصد ایمن خورشید گرفتگی

این قانون کلی را همیشه به یاد داشته باشید: هیچ‌وقت به صورت مستقیم به خورشید نگاه نکنید.

این قانون البته یک استثنا دارد و آن لحظاتی است که قرص خورشید به صورت کامل توسط ماه پوشانده شده است. یعنی در لحظات کوتاه خورشید گرفتگی کامل.

در غیر این صورت و حتی در زمان گرفت حلقوی رصد خورشید تنها با استفاده از فیلترهای استاندارد رصد خورشید و یا عینک‌های مخصوص مشاهده خورشید گرفتگی امکان‌پذیر است.

عینک رصد خورشید گرفتگی.

برای رصد خورشید با چشم غیرمسلح استفاده از عینک‌های کسوف کافی است. اگر قصد دارید خورشید گرفتگی را با ابزار رصدی (دوربین دوچشمی یا تلسکوپ) رصد کنید باید از فیلترهای مایلار و یا فیلترهای شیشه‌ای مخصوص رصد خورشید استفاده کنید. به یاد داشته باشید نگاه به خورشید از جوینده تلسکوپ (بدون استفاده از فیلتر) نیز می‌تواند به چشمان‌تان آسیب جدی وارد کند. نگاه به خورشید از چشمی دوربین عکاسی (به خصوص زمانی که از لنز تله استفاده می‌کنید)‌ نیز بسیار خطرناک است.

نکته مهم دیگر این که فیلتر حتما باید جلوی دهانه تلسکوپ و یا دوربین دوچشمی نصب شود. در صورت قرار نگرفتن فیلتر در مقابل دهانه ابزار رصدی با تقویت و افزایش شدت نور توسط تلسکوپ امکان ذوب شدن قطعات تلسکوپ (به خصوص در مدل‌های ارزان‌قیمت) وجود دارد. استفاده از عینک رصد خورشید و نگاه به خورشید از پشت چشمی تلسکوپِ بدون فیلتر نیز بسیار خطرناک است. چرا که گرمای تصویر کانونی‌شده خورشید می‌تواند فیلتر استفاده شده در عینک رصد خورشید گرفتگی را ذوب کند.

فیلتر رصد خورشید باید جلوی دهانه تلسکوپ نصب شود.

تنها جایگزین قابل اطمینان فیلترهای مخصوص رصد خورشید برای رصد کسوف با چشم غیرمسلح شیشه جوشکاری شماره ۱۴ است. البته شیشه جوشکاری با این شماره به سختی در بازار پیدا می‌شود و به جای آن می‌توانید دو فیلتر با شماره پایین‌تر را روی هم قرار دهید و با کمک آن خورشید گرفتگی را ببینید.

به یاد داشته باشید که استفاده از هر وسیله دیگری که فکر می‌کنید می‌تواند مانع رسیدن پرتوهای مضر خورشید به چشمان شما بشود خطرآفرین است. حتی اگر چنین وسایلی نور خورشید را تا حد زیادی کاهش دهند کماکان پرتوهای مضر خورشید را از خود عبور می‌دهند که می‌تواند به چشمان‌تان آسیب بزند.

بنابراین برای رصد مستقیم خورشید با چشم غیرمسلح تنها از عینک‌های مخصوص رصد خورشید گرفتگی و یا شیشه جوشکاری شماره ۱۴ استفاده کنید. برای رصد مستقیم خورشید با ابزار رصدی نیز از فیلترهای رصدی استاندارد (از نوع مایلار یا شیشه‌ای) که در مقابل دهانه تلسکوپ و یا دوربین دوچشمی قرار می‌گیرند استفاده کنید.

اگر به فیلتر مناسب رصد خورشید دسترسی ندارید یک راه بسیار ساده انداختن تصویر خورشید روی یک صفحه کاغذ است. برای این کار سوراخ کوچکی روی یک فویل آلومینیومی یا یک کارت ایجاد کنید، آن را به سمت خورشید بگیرید و یک صفحه کاغذ را در پشت آن قرار دهید. با جابه‌جایی صفحه دوم و قرار دادن آن در فاصله مناسب می‌توانید تصویر قرص خورشید را روی آن ببینید. با کمی آزمون و خطا و تغییر اندازه حفره نیز می‌توانید وضوح و درخشش تصویر خورشید را به حالت بهینه برسانید.

برای بهتر شدن شرایط رصد می‌توانید از یک جعبه کارتنی بزرگ (مانند شکل زیر) استفاده کنید و ابزاری ساده برای رصد خورشید گرفتگی بسازید.

با استفاده از یک جعبه کارتنی بزرگ و ساخت این ابزار ساده می‌توانید با کمترین امکانات هم خورشید گرفتگی را به صورت ایمن رصد کنید.
Credit: timeanddate.com

امیدواریم با رعایت تمام نکات ایمنی و در آسمانی صاف از رصد خورشید گرفتگی اول تیر لذت ببرید.

عکس کاور: کسوف حلقوی سال ۲۰۱۲.

Credit: Colleen Pinski