خریدهای ممنوع نوروزی؛ سمندر کوهستانی کایزر
در سال‌های اخیر، خرید و فروش حیوانات رواج زیادی پیدا کرده و در عمل تبدیل به بازاری پرسود برای سوداگران تنوع زیستی و بعضا حتی قاچاقچیان حیات‌وحش شده است. چند سالی است که افراد فرصت‌طلب و سودجو در کنار فروش ماهی قرمز، اقدام به عرضه غیرمجاز حیوانات وحشی مانند سمندر، لاک‌پشت‌های بومی و بسیاری دیگر از گونههای بومی و بعضا غیربومی می‌کنند.
لازم به ذکر است که براساس مواد ۷ و ۱۰ قانون شکار و صید، نگهداری و خرید و فروش حیات‌وحش در ایران ممنوع است. از مسوولین مربوطه سازمان حفاظت محیط‌زیست و دفتر شکار و صید انتظار می‌رود که از طریق گشت و نظارت مستمر، تابعیت شهروندان از قانون را زیر نظر داشته باشند و در صورت مشاهده هرگونه تخلفی در این خصوص، ضمن توقیف حیوانات و رهاسازی آن‌ها در طبیعت، با افراد خاطی نیز براساس قوانین و مقررات برخورد کنند.
حیوانات زیبایی که خانگی نیستند
حیوانات وحشی مانند سنجاب، توله‌های گوشت‌خواران، خارپشت‌ها، مارها، بزمجه‌ها، پرندگان شکاری و … به دلیل تفاوت‌های ظاهری و ویژگی‌های منحصر به فرد در اکثر موارد مورد توجه قشر خاصی از افراد جامعه قرار می‌گیرند و با توجیهات غیرعلمی توسط فروشندگان نیز به عنوان حیوان خانگی غیرمتداول نگهداری می‌شوند.
مناطق جنگلی زاگرس، زیستگاه سنجاب ایرانی، گونه‌ای منحصر به فرد از حیات وحش ایران است که جمعیت آن ظاهرا رو به کاهش است. افراد متخلف درختان بلوط را در زاگرس آتش می‌زنند تا سنجاب‌های والد را از لانه‌ها فراری دهند و نوزادان بدون دفاع آن‌ها را در بازارهای غیرقانونی به فروش برسانند.
توله‌های گرگ، خرس، روباه، جوجه‌های پرندگان شکاری، خزندگان و دوزیستان بسیاری تا به امروز از زیستگاه‌های طبیعی خارج و برای فروش به بازار عرضه شده‌اند. تاکنون تنها تعداد انگشت‌شماری از این خیل گسترده توسط مامورین یگان حفاظت سازمان محیط زیست استان‌ها کشف و ضبط شده و در مقابل همچنان سیل ویرانگر جدایی حیوانات از زیستگاه‌های طبیعی‌شان ادامه دارد.
فروش گونههای جانوری نامتعارف
سمندر کوهستانی لرستان و ماهی زینتی سیچلاید ایرانی از گونههای بومی کشور ما هستند که خرید و فروش آن‌ها هم‌اکنون مهم‌ترین چالش بقایشان است. سمندر کوهستانی لرستان یا سمندر امپراطور، یک دوزیست دمدار بسیار زیبا و خوش آب و رنگ است که هر ساله بالاخص در ایام پایانی سال به صورت گسترده از زیستگاه اصلی یعنی سرشاخه‌های رودخانه‌ای بخش‌های کوچکی از استان‌های خوزستان و لرستان جدا شده و در شهرهای بزرگ خرید و فروش می‌شود.
متاسفانه سمندرهای بسیاری در ایام نزدیک به عید نوروز از دست می‌روند. مشابه این وضعیت برای ماهی سیچلاید ایرانی یک گونه بومی آب‌های داخلی استان هرمزگان (رودخانه‌های مهران، سرزه و رسول حدفاصل منطقه چهاربرکه و تنگه والان) نیز اتفاق می‌افتد. لازم به ذکر است که ماهی سیچلاید ایرانی به هیچ‌وجه یک حیوان خانگی نیست چرا که علیرغم قابلیت نگهداری در اسارت و آکواریوم‌ها به واسطه آسیب‌پذیر بودن جمعیت و بومی بودن شروط یک حیوان خانگی را ندارد.
سمندرها بر سر سفره هفت‌سین
سمندرها از گروه دوزیستان دمدار به شمار می‌آیند. از آن جایی که دوزیستان بخشی از زندگی خود را در آب و بخشی را در خشکی سپری می‌کنند در نتیجه منبع غذایی ایده‌آلی برای بسیاری از جانوران محسوب می‌شوند.
سمندر کوهستانی کایزر در سال ۱۳۸۹ و با پیگیری سازمان حفاظت محیط زیست و دفتر حیات وحش بخش خزندگان و دوزیستان، وارد ضمیمه یک کنوانسیون تجارت گونههای گیاهی و جانوری در خطر انقراض (سایتیس) شد. این مورد هفدهمین دوزیستی است که در ضمیمه یک قرار گرفته و این مساله به خوبی اهمیت مبارزه با تجارت و فروش غیرقانونی آن را نشان می‌دهد.
بدیهی است که ارزش گونه‌هایی مانند سمندر کوهستانی کایزر زمانی دوچندان می‌شود که در زیستگاه طبیعی‌شان باشد. کارشناسان می‌گویند که مردم به جای جدا کردن سمندر از طبیعت و نگهداری‌اش در منازل بهتر است که حفاظت از آن را در زیستگاه طبیعی‌اش جدی بگیرند.
سمندر به عنوان یک گونه بومی و در عین حال به شدت در معرض خطر انقراض کشورمان هیچ‌جایی در سفره هفت سین ایرانیان ندارد.
جمعیت باقی مانده از سمندرهای کوهستانی کایزر در طبیعت کم‌تر از پنج هزار فرد است. آمارهای رسمی و غیررسمی از خرید و فروش غیرقانونی این گونه نگران‌کننده است. فراموش نکنیم که این گونه از نظر پراکنش جهانی تنها در ایران و در بخش کوچکی از استان‌های خوزستان و لرستان یافت می‌شود و در ظرف سال‌های گذشته به واسطه جدا کردن از زیستگاه به قصد فروش متحمل آسیب‌های غیرقابلجبران شده است.
کارشناسان نگران هستند که ادامه برداشت غیرقانونی منجر به انقراض این گونه شود و محرومیت نسل‌های آینده را از دیدن یکی از منحصر به فردترین گنجینه‌های ملی کشور به دنبال داشته باشد.
سمندرهای کوهستانی کایزر را چه کسی کشف کرد؟
ایدبلیو کایزر (A. W. Kaiser) جانورشناس دانمارکی در اردیبهشت ماه سال ۱۳۱۶، از طرف موزه و دانشگاه کپنهاگ به ایران آمد و به منطقه شهبازان لرستان رفت. هدف کایزر احتمالا مطالعه مهره‌دارانی مثل ماهی‌ها بود و به همین دلیل از مناطق متعددی از جمله شهبازان لرستان بازدید کرد.
ثبت این دوزیست توسط کایزر به احتمال زیاد اتفاقی بوده است. وی نمونه خود را با نام سمندر کوهستانی آذربایجان به موزه کپنهاگ منتقل کرد. این نمونه مدت‌ها در موزه باقی ماند تا این که در سال ۱۳۳۱، کارل پترسون اسمیت (Carl Peterson Smith) از طرف موزه میشیگان (Michigan Museum) به دانمارک رفت و در مطالعات خود به نمونه‌های مشکوکی از جمله این مورد خاص برخورد کرد. حاصل مطالعات اسمیت، ثبت سه گونه جدید از جمله وزغ لرستانی، یک نمونه مارمولک تحت عنوان گِکوی روزگرد و در نهایت همین گونه سمندر بود که به افتخار کاشف آن به ثبت رسید.
سمندرهای زیبا
سمندرهای کوهستانی کایزر برخلاف خویشاوندان نزدیک‌شان کم‌تر در رودخانه‌ها و بیش‌تر در نزدیک آبشارها زندگی می‌کنند.
سمندرها از گروه دوزیستان دمدار به شمار می‌آیند. دوزیستان قسمتی از دوره زیستی‌شان را در آب و بخشی را در خشکی می‌گذرانند؛ در نتیجه می‌توانند منبع غذایی ایده‌آلی برای بسیاری از جانوران باشند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که سمندرهای کوهستانی کایزر برخلاف سایر خویشاوندان نزدیک‌شان کم‌تر در رودخانه‌ها و بیش‌تر در نزدیک آبشارها زندگی می‌کنند.
باربد صفایی مهرو، مدیر پروژه آموزش و مشارکت مردم محلی در زمینه حفاظت از سمندر کوهستانی کایزر در توضیح این که چگونه می‌توان مطلوبیت زیستگاه را برای چنین گونه نادری ارزیابی کرد، می‌گوید: «این کار معمولا با استفاده از روش‌هایی مانند رتبه‌بندی زیستگاه صورت می‌گیرد. تحقیقات نشان می‌دهد از آن جا که سرشاخه‌های رودخانه‌ها اغلب آب خنک‌تری دارند و شدت جریان در آن‌ها از رودخانه‌های اصلی کم‌تر است؛ در نتیجه این گونه نیز گرایش بیش‌تری به سمت آن‌ها دارد.»
وی در ادامه می‌افزاید:«از سوی دیگر سرشاخه‌ها زیستگاه یکسری حشرات هستند و شکار هم با این شرایط برای سمندرها راحت‌تر است. شکار در رودخانه برای موجودی آن هم تا این اندازه کوچک، اغلب کار سختی است مضاف بر این که سمندرها مثل قورباغه‌ها به راحتی شنا نمی‌کنند چرا که آن‌ها در اصل پاهای پره‌دار ندارند.»
سمندرها شناگران قابلی نیستند و نمی‌توانند در رودخانه‌های با جریان تند به خوبی شنا کنند. جالب اینجاست که حتی اگر سمندرها چنین قابلیتی هم داشتند، باز مشکل دیگری سر راه آن‌ها وجود داشت، تخم‌ها و لاروهای سمندرها در جریان‌های تند از بین می‌روند.
صفایی می‌گوید که در مجموع شرایط مطلوب برای سمندرها مکانی با دبی پایین، آب خنک و شفاف، واجد ارگانیسم‌های کوچک برای تغذیه و سایه‌گیر است. ضمنا ما شاهد بودیم که نزدیک به ۸۰ درصد زیستگاه‌های سمندر کوهستانی کایزر پوشش جنگلی دارند و این به آن معناست که سایه نیز در مطلوبیت زیستگاه آن‌ها نقش اساسی دارد. در مجموع زیستگاه‌هایی با پوشش جنگلی بلوط را می‌توان یکی از مطلوبیت‌های قطعی برای این گونه به حساب آورد.
چرا سمندرها مهم هستند؟
شرایط مطلوب برای سمندرها مکانی با دبی پایین، آب خنک و شفاف، واجد ارگانیسم‌های کوچک برای تغذیه و سایه‌گیر است.
کارشناسان بر این باور هستند که حفاظت از سمندر کوهستانی لرستان به طور قطع واجد منافعی برای سایر گونه‌ها از جمله گونههای گیاهی است. معرفی سمندر کوهستانی کایزر به عنوان یک گونه پرچم (گونه‌ای که حفاظت از آن می‌تواند منجر به حفظ سایر گونه‌ها شود) یکی از مهم‌ترین راهکارها برای حفاظت همزمان از زیستگاه این گونه و در عین حال حفاظت از سایر گونههای گیاهی و جانوری منطقه است.
سمندر کوهستانی کایزر به دلیل پراکنش در منطقه‌ای از زاگرس که گونههای بسیار خاصی هم دارد، می‌تواند متضمن حفاظت از گونه‌هایی مانند سنجاب و ماهی‌ها هم باشد.
سمندر نخریم
هر ساله در اواخر فصل زمستان و با نزدیک شدن عید، صدها سمندر در هنگام خرید و فروش غیرقانونی تنها به دلیل باور اشتباه عده‌ای که زیبایی آن‌ها را مکمل سفره‌های هفت سین خود می‌دانند، نابود می‌شوند.
جدی‌ترین تهدید سمندرها در ایران هم‌اکنون جدا کردن آن‌ها از زیستگاه‌های طبیعی‌شان به منظور فروش است. تحت این شرایط می‌بایست مسائل حفاظتی بیش‌تر از پیش جدی گرفته شوند. اما حفاظت از یک گونه در عین حال مستلزم تعیین پراکنش و فاکتورهای مطلوبیت زیستگاه نیز می‌باشد.
صفایی می‌گوید: «ما گاهی با احتمال خالی شدن زیستگاه‌ها رو به رو هستیم. زیستگاه‌های خالیشده از سمندر مناطقی هستند که می‌توانند در زمان رهاسازی افراد به اسارت گرفته شده، مجدد مورد استفاده قرار گیرند. بنابر قاعده زیستگاه‌هایی که سمندرهای خود را از دست داده‌اند، برای رهاسازی به مراتب بهتر از زیستگاه‌هایی هستند که خود سمندر دارند. زیرا ممکن است سمندرهایی که مجددا آزادسازی می‌شوند، بیماری‌هایی داشته باشند و دیگر افراد زیستگاه را هم آلوده کنند.»
صفایی در ادامه می‌گوید: «جمعیت‌های ایزوله را ما در درههایی ثبت کردیم که فاصله آن‌ها با جمعیت بعدی در حد چندکیلومتر بود اما هنوز دقیقا نمی‌دانیم که این شرایط از چه زمانی ایجاد شده یا این که آیا انشقاق ژنتیکی بین جمعیت‌ها رخ داده یا خیر. فقدان اطلاعات از وضعیت ژنتیکی از این نظر مهم است که ما نمی‌دانیم سمندرهایی که به اسارت گرفته می‌شوند و به شهرهایی مثل تهران می‌آیند، آیا اساسا صلاح است که در بعضی زیستگاه‌های اصلی رهاسازی شوند یا خیر؟»
این کارشناس در خاتمه این طور جمع‌بندی می‌کند: «این پرسش مطرح است که آیا اساسا زیستگاه ظرفیت تحمل این تعداد جمعیت جدید را دارد؟ سوالات دیگری هم در همین رابطه مطرح است که با توجه به انتقال اکثر سمندرهای قاچاق شده به آکواریوم‌ها، آیا انگل‌های ماهی‌ها به آن‌ها منتقل شده است؟ متاسفانه در اکثر این موارد با فقدان اطلاعات مواجه هستیم، اگر این طور باشد آن گاه بایستی انتظار داشت که با ورود سمندر به زیستگاه اصلی، زیستگاه نیز به نوعی آلوده شود.»
در هنگام خرید حیوانات احساسی برخورد نکنید…
بروشورهای اطلاع‌رسانی موسسه خزنده‌شناسان پارس
اشخاصی که تمایل به نگهداری از حیوانات خانگی دارند، در وهله نخست باید بدانند که نخستین وظیفه آن‌ها فراهم‌سازی شرایط مناسب زیستی برای این حیوانات است. تغذیه مناسب، جایگاه مناسب، مشورت مستمر با دامپزشک از جمله مهم‌ترین اولویت‌ها است.
اگر نمی‌توانید محیطی مناسب را برای زیست حیوانی فراهم کنید، از انجام این کار خودداری کنید. هیچ گاه هیچ حیوانی حتی نوع خانگی آن را تنها به دلیل چند دقیقه ذوق‌زدگی خریداری نکنید. یک همستر طلایی ۱۵۰ میلی‌متری یا یک طوطی ملنگو (طوق صورتی) ۴۲ سانتی‌متری هرکدام نیازهای فیزیولوژیکی، رفتاری و تغذیه‌ای خاص خود را دارند و شما موظف هستید که همه آن‌ها را با مطالعه در اختیارشان بگذارید. آیا توان پذیرش مسوولیت را دارید یا تنها دستخوش چند لحظه ذوق‌زدگی شده‌اید؟
زیبایی و متفاوت بودن بهانه خوبی برای خرید یک حیوان خانگی نیست. درست است که این روزها اغلب بازارها و دست‌فروش‌ها برای ما جذابیت دارند اما قرار نیست که ما با هدف ایجاد تغییر در زندگی روزمره‌مان یا حتی برای چند لحظه خوشحالی کودکان‌مان بدون تحقیق باعث عذاب یک موجود زنده شویم.
همیشه یک فروشنده دوره‌گرد با تعدادی حیوان عجیب و غریب، شناخته و ناشناخته این قابلیت را دارد که ما را به سرعت برق احساسی کند و در نهایت ما نیز با یک میهمان ناخوانده از جنس غیرخانگی‌اش روانه منزل خواهیم شد. فروشندگان غیرمجاز اغلب هر نوع حیوانی حتی انواع غیرخانگی را هم با خود همراه دارند. خرید حیواناتی مانند سمندر کوهستانی لرستان و طوطی ماکائو سنبلی به عنوان گونههای در معرض خطر انقراض و غیرخانگی ممنوع است. حیواناتی مانند خرگوش، خوکچه هندی و ایگوانا از حیوانات خانگی خاص هستند.
اما بازار خرید لاک‌پشت، سنجاب، جوجه تیغی، انواع بندپایان مثل رتیل و عنکبوت، آبزیانی مثل ماهیان مناطق گرمسیری، خرچنگ و توتیای دریایی هر چقدر هم که داغ باشد، از لحاظ قانونی منع دارد. متاسفانه اغلب اخباری از خرید و فروش غیرقانونی گونههای مختلف حیات وحش مانند پرندگان شکاری، توله خرس، توله گرگ، روباه و موارد نامتعارف دیگر نیز شنیده می‌شود. فراموش نکنید که ادارات سازمان حفاظت محیط زیست و مراکز بازپروری تخصصی و حتی غیرتخصصی این روزها شاهد سرازیر شدن طیف وسیعی از حیوانات درمانده و به شدت آسیب‌پذیر هستند.
پرسش اینجاست که آیا علاقه آنی و اغلب بدون پشتوانه فکری ما می‌تواند توجیه خوبی برای به اسارت درآوردن یک حیوان غیرخانگی، آزار ناخواسته و سپس ترک آن بدون اندیشیدن به عاقبتش باشد؟
