جدال با سنگین‌ترین حیوان روی کره زمین
ردیابی حیات‌وحش با کمک سیستم‌های ماهواره‌ای یکی از جدیدترین روش‌های مطالعاتی بالاخص در مورد حیوانات منزوی و غیرقابل دسترس است. نهنگ‌ها پستانداران عظیم‌الجثه‌ای هستند که مطالعه بر روی آن‌ها مستلزم محدودیت‌های بی‌شماری است. نهنگ‌ها نه‌تنها تمام طول عمر خود را در آب هستند بلکه معمولا از نزدیک شدن به انسان‌ها هم پرهیز می‌کنند. بنابراین چطور باید آن‌ها را شناخت و حفاظت کرد؟
نهنگ‌ها در آب
مطالعه بر روی گونه‌های مختلف نهنگ‌ها به دلیل ویژگی‌های متفاوت رفتاری‌شان، اغلب پرچالش است. از دهه ۱۹۵۰ میلادی مطالعه بر روی نهنگ‌ها از طریق روش تله‌متری آکوستیک آغاز شد. این روش خاص که در زمان جنگ جهانی اول و برای ردیابی زیردریایی‌ها استفاده شد، متکی بر انتشار امواج صوتی (سونار) است.
در دهه ۷۰ میلادی، مطالعه نهنگ‌ها به سمت تکنیک شناسایی عکس، گردش کرد. هنوز همه این روش‌ها، جایگاه خودشان را حفظ کرده‌اند. شناسایی از روی عکس، نخست توسط محققانی که بر روی نهنگ‌های گوژپشت مطالعه می‌کردند، مورد توجه قرار گرفت. این محققان متوجه شدند که رنگ بدن هر نهنگ، فرم دم و باله آن‌ها با یکدیگر فرق‌هایی دارد یعنی هیچ نهنگ گوژپشتی نیست که از نظر رنگ‌بندی، فرم دم و باله به نهنگ گوژپشت دیگری شبیه باشد. بعدها ثابت شد که اغلب آبزیان این شرایط را دارند.
ارتباط انسان و یک نهنگ بلوگا، پستانداری که در قطب شمال و آب‌های پایین‌تر از قطب زندگی می‌کند و در معرض تهدید است.
مطالعات از راه دور
روبرت ال‌پیتمن یک اکولوژیست و متخصص علوم دریایی است که در سازمان ملی اقیانوسی و جوی موسوم به نوآآ (NOAA) کار می‌کند. وی می‌گوید: «مطالعه تفاوت‌ها، بررسی اندازه‌ها و نسبت‌های بدنی نهنگ‌ها برای شناسایی و تشخیص گونه‌های مختلف حتی تمایز میان اعضای یک جمعیت خاص کاری بسیار مهم است. در مورد نهنگ‌ها امکان زنده‌گیری وجود ندارد در نتیجه برای مطالعه آن‌ها دو روش معمول هست: یک تهیه عکس هوایی با استفاده از بالگرد و دوم استفاده از یک جفت لیزر که بر روی یک دوربین دستی سوار شده باشد.»
به گفته پیتمن در مورد اول اگر ارتفاع بالگرد معلوم باشد، می‌توان از روی عکس‌ها اندازه‌گیری‌های اولیه را انجام داد. در مورد دوم نیز لیزر از طریق دو نقطه سبز رنگ که از باله پشتی نهنگ ده سانت فاصله دارد، می‌تواند تصویربرداری کند.
با تجزیه و تحلیل عکس‌ها می‌توان طول باله پشتی و اندازه کلی بدن از دم تا سوراخ تنفسی را اندازه‌گیری کرد. نهنگ‌ها از روی همین تفاوت‌های فردی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، حتی برخی از آن‌ها به دلیل همین تفاوت‌ها ست که در گروه پذیرفته نمی‌شوند و مجبورند که دوستان خود را ترک کنند.
پیتمن معتقد است که عکس‌های معمولی که از باله پشتی نهنگ‌ها گرفته می‌شود، در شناسایی و مطالعه نهنگ‌ها نقش اساسی دارد. به گفته این محقق آمریکایی، ثبت تصاویر پیوسته در خلال یک مدت زمان طولانی به دانشمندان اجازه می‌دهد که از وضعیت زیستی یک نهنگ حتی برای دهه‌ها باخبر باشند. مسائلی از قبیل اینکه یک نهنگ چه زمانی بالغ می‌شود، چه زمانی زادآوری می‌کند، چه فصلی مهاجرت می‌کند و… همه از جمله مسایل مهم برای دانشمندان است.
دانشمندان در حال نصب ردیاب‌های ماهواره‌ای به یک اورکا (نهنگ قاتل)
مطالعات جدید
ردیاب‌های ماهواره‌ای بر روی نهنگ‌ها موثر عمل کرده‌اند، هم‌اکنون بسیاری از نهنگ‌ها در جهان توسط این سیستم و به طور مستمر پایش می‌شوند. یکی از دلایل کاربرد این تجهیزات بالاخص در استرالیا و نیوزیلند تعداد زیاد نهنگ‌هایی است که هر ساله و به شکل دوره‌ای در این سواحل به گل می‌نشینند. در ایران نیز تعداد نهنگ‌های به گل نشسته کم نیست اما متاسفانه به دلیل فقدان بودجه و نبودن متخصصان، چنین طرح‌هایی هنوز اقبال کافی را به دست نیاورده‌اند.
مقامات مسوول حیات‌وحش در استرالیا سال‌هاست که در خلال پروسه امداد و نجات نهنگ‌های به گل نشسته، از ابزار سیستم تعیین موقعیت جهانی (GPS) استفاده می‌کنند. امدادگران معمولا در زمان رسیدگی و امداد، نهنگ‌ها را به این ابزارهای ردیابی مجهز می‌کنند تا بتوانند در آینده وضعیت سلامت آن‌ها را بهتر زیرنظر بگیرند.
در سال ۲۰۰۸ میلادی از مجموع ۶۴ نهنگ تاسمانیایی که در سواحل استرالیا به گل نشست، ۱۱ مورد به ردیاب ماهواره‌ای مجهز و سپس رهاسازی شدند. مطالعه بر روی نهنگ‌ها حاکی از آن است که آن‌ها همانند سایر پستانداران شش‌دار برای نفس کشیدن، مدتی را به سطح آب می‌آیند و ریه‌ها را از هوا پر می‌کنند. شنا کردن در اعماق زیاد به دلیل عدم کسب اکسیژن هوا اغلب برای آن‌ها بهای گزافی دارد حتی این احتمال هم هست که به قیمت جان آن‌ها تمام شود.
نهنگ‌ها با مکیدن هر چه بیش‌تر آب و هوا به حفره دهانی خود، آن را تا حد ممکن باد می‌کنند و این امر باعث شتاب بخشیدن و ضریب موفقیت بیش‌تر در شکار می‌شود.
نحوه زندگی نهنگ‌ها در زیرآب سال‌ها یک معما بود تا اینکه یک گروه از دانشمندان پیشقدم شدند که الگوهای رفتاری آن‌ها را در زیر آب مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. ملانی سیمون (Melanie Simon) و همکارانش با استفاده از ردیاب‌هایی که به بدن نهنگ‌ها وصل کردند، توانستند به دقت نحوه زندگی و خصوصا غذا خوردن آن‌ها را مطالعه کنند. البته پیش از آن‌ها جرمی گولدبوگن (Jeremy Goldbogen) و همکارانش با استفاده از ردیاب‌هایی که بر روی باله نهنگ‌های گوژپشت وصل کرده بودند، نحوه شکار سخت‌پوستان کریل را بررسی کردند. اما مطالعات سیمون و همکارانش دستاوردهای بیش‌تری را به ارمغان آورد.
چالش‌های کار در اعماق
سیمون و همکارانش، کار خود را بر روی نهنگ‌های محدوده گرینلند متمرکز کردند. آن‌ها ۵ نهنگ گوژپشت را علامت‌گذاری و مجهز به ردیاب کردند. این پژوهشگران برای ثبت الگوهای حرکتی نهنگ‌ها، اختصاصا ۳ ردیاب مجزا را به باله پشتی ۳ نهنگ الصاق کردند. به منظور مطالعه بر روی سیستم غذا خوردن نهنگ‌ها لازم بود تا تعدادی از ردیاب‌ها در ناحیهای نزدیک به سر چسبانده شوند تا تنها جابجایی سر نهنگ مورد بررسی قرار گیرد.
ردیابی از طریق سیستم تعیین موقعیت جهانی (GPS) کمک می‌کند تا آمار و دلایل تلفات ناشی از به گل نشستن نهنگ‌ها به صورت علمی‌تر بررسی شود.
این تیم تحقیقاتی موفق شد ۴۷۹ شیرجه را با دقت هرچه تمام‌تر مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. گزارشات ثبت شده شامل مواردی همچون شیرجه به عمق، حرکات سریع و جهت‌یابی‌های مغناطیسی بود که همه به دقت آنالیز شد. پروفسور سیمون هدف از این مطالعه متمرکز را کسب اطلاعات بیش‌تر درباره روش‌های حمله و نحوه شکار این موجودات خارق‌العاده توصیف می‌کند، کاری که ما شاید آن را بی‌ثمر بدانیم از نظر سیمون و همکارانش یک دستاورد بزرگ است.
نتایج تحقیقات سیمون و همکاران او سرانجام در مجله مشهور بیولوژی تجربی به چاپ رسید. این مقاله نشان داد که نهنگ‌ها برای زندگی در زیرآب متحمل تلاش‌های خستگی‌ناپذیری می‌شوند و در نتیجه صرف یک وعده غذا برای آن‌ها آن طور که ما فکر می‌کنیم، چندان هم آسان نیست.
منبع: sciencedaily.com, telegraph.co.uk, A new GSM mobile phone telemetry system to collect mark-recapture data. Marine Mammal Science, ocean.si.edu
تصویر یکی مانده به آخر یک کوسه نهنگیه که جزو ماهیان به حساب میاد و اصلا پستاندار نیست