تیلاپیا؛ جدال موافقان و مخالفان
صدور مجوز پرورش ماهی تیلاپیا در ایران به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی کنونی تبدیل شده است. هنوز هم بحث‌ها و جدال‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد. تیلاپیا، معروف به مرغ آبزی، یک نام عمومی است که برای گروه مشخصی از ماهیان که خاستگاه اصلی آن‌ها قاره آفریقا است، کاربرد دارد.
برخی از این ماهیان که اغلب متعلق به جنس (Oreochromis) هستند، واجد ارزش‌های اقتصادی می‌باشند که باعث شده تا به نوعی صدرنشین صنعت آبزی‌پروری در دنیا باشند. اما به هر حال بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست، هم‌اکنون با پرورش این ماهی در ایران مخالفت جدی دارند.در این مقاله با نظرات مختلف در این مورد آشنا خواهیم شد.
جنبه‌های مثبت تیلاپیا
آریا وزیرزاده، دانشیار و مدیر گروه مهندسی منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه شیراز در این زمینه به خبرنگار دیجی‌کالامگ می‌گوید: «ماهی تیلاپیا و به طور خاص ماهی تیلاپیای نیل (Oreochromis niloticus) که از جمله پرتولیدترین گونههای آبزی تجاری است، رقیب اصلی فیله ارزان قیمت ماهی (Hoki) نیوزلند در دنیا به شمار می‌رود. یکی از دلایل توجه به این ماهی، تامین امنیت غذایی برای پروتئین دریایی اقشار کم‌درآمد است که سبب شده هم‌اکنون در بیش از ۱۲۰ کشور تکثیر و پرورش آن مورد توجه باشد و با نزدیک به ۴ میلیون تن تولید بعد از کپور ماهیان رتبه دوم تولید جهانی را به خود اختصاص دهد.»
طبق آمارهای منتشر شده، میزان صادرات فیله منجمد تیلاپیا از کشور چین به ایران در سال گذشته میلادی تقریبا ۳۶۰۰ تن گزارش شده است.
دکتر وزیرزاده در ادامه سخنان خود می‌افزاید:«بر اساس آمارهای سازمان خواروبار جهانی (فائو)، در سال گذشته میلادی سهم کشور ما از صادرات فیله منجمد تیلاپیا از کشور چین، ۳۶۰۰ تن (معادل ۱۱.۳ درصد صادرات فیله منجمد تیلاپیای کشور چین) بوده (اگرچه که آمارهای غیررسمی واردات بیش‌تری را نشان می‌دهد). در حالی که در همان سال سهم کشور آمریکا از فیله‌های منجمد تیلاپیای کشور چین، ۴۶.۷ درصد و سهم وارداتی از کشور چین به مکزیک و روسیه به ترتیب ۳/۱۱ و ۵/۳ درصد گزارش شده است.»
وزیرزاده علت توجه به این ماهی را قابلیت مناسب آن در استفاده از منابع پروتئین گیاهی در رژیم گیاهخواری و کیفیت مناسب گوشت این ماهی عنوان کرده و می‌گوید که همین مساله موجب افزایش اهمیت این گونه آبزی گردیده است به طوری که حتی آمریکایی‌ها هم نه‌تنها پرورش بلکه واردات تیلاپیا را سال‌هاست که انجام می‌دهند.
جنبه‌های منفی تیلاپیا
در مقابل عده‌ای از کارشناسان محیط‌زیست نسبت به صدور مجوز پرورش تیلاپیا مخالفت‌های جدی ابراز کرده‌اند. بهرام کیابی، استاد اکولوژی و مدیریت ذخایر آبزیان دانشگاه شهید بهشتی در مصاحبه با روزنامه جام‌جم، ضمن تاکید بر این مطلب که پیش از هر اقدامی باید ارزیابی ریسک انجام شود، گفته: «کنوانسیون تنوع‌زیستی که ایران هم یکی از اعضاء آن است، درباره ورود گونههای غیربومی هشدار داده و ورود هر گونه غیربومی مانند ماهی تیلاپیا را منوط به رعایت تمام جوانب از جمله ارزیابی ریسک و ارزیابی اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت کرده است.»
به گفته آقای کیابی تنها زمانی می‌توان نسبت به این کار اقدام کرد که گونه جدید غیر بومی، به هیچ‌وجه برای گونههای بومی و سیستم‌های آبی چه در کوتاه و چه در بلندمدت مشکلی ایجاد نکند.
در جدول فوق مزیت تغذیه‌ای آبزیان نسبت به سایر منابع پروتئینی نشان داده شده است. برخی از کارشناسان معتقدند که تیلاپیا نسبت امگا ۶ به امگا ۳ بالایی دارد بنابراین مصرف آن اشتباه است. در مقابل عده‌ای دیگر از کارشناسان می‌گویند که دلیل مصرف تغذیه‌ای تیلاپیا، تامین پروتئین است و نه الزاما تاکید بر جذب اسیدهای چرب امگا که مصرف‌کننده می‌تواند آن‌ها را از سایر منابع آبزی نیز دریافت کند.
اصغر عبدلی، عضو هئیت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی و دکتری اکولوژی ضمن اشاره به معضلات جدی ورود گونههای مهاجم به اکوسیستم‌های طبیعی به اسکان نیوز گفته: «در کشورهای دیگر هم این گونه‌ها مشکلات جدی را ایجاد کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به تیلاپیاهای نیل، اورئوس، زیلی و موزامبیکوس اشاره کرد.»
عبدلی می‌گوید: «خطرات و عدم صرفه اقتصادی از جمله مهم‌ترین دلایلی هستند که پرورش تیلاپیا را برای تالاب‌ها و مخازن آب شرب بحران‌زا می‌کنند. در حال حاضر میلیاردها تومان صرف تحقیقاتی شده که ثابت کرده در یزد، قم و خوزستان می‌توان ماهی خاویاری پرورش داد. چرا ما از این تحقیقات استفاده نمی‌کنیم و به جای پرورش ماهیان خاویاری که خاویار آن‌ها کیلویی چند میلیون تومان است به سراغ ماهیان تیلاپیا رفته‌ایم که نه‌تنها کیفیت گوشت آن نسبت به تمام دیگر ماهیان پایین‌تر است و جزو غذاهای درجه ۳ محسوب می‌شود بلکه در عین حال نسبت امگا ۶ به امگا ۳ آن به حدی زیاد است که مشکلات سلامت زیادی برای مصرف‌کننده دارد.»
یکی دیگر از مسایلی که مخالفان صدور مجوز پرورش تیلاپیا بر آن تاکید دارند، کاهش میزان نزولات جوی و عدم لزوم استفاده آب برای چنین کاربری‌هایی است. اما موافقان پرورش تیلاپیا می‌گویند آبی که برای پرورش تیلاپیا استفاده می‌شود، برای هیچ نوع کاربری دیگری جز آبزی‌پروری مناسب نیست.
رویارویی دو دیدگاه
همان‌طور که اشاره شد، دیدگاه‌های موافق و مخالف در این زمینه هنوز به اجماع‌نظر نرسیده‌اند اما در این ضمن سوالاتی مطرح می‌شود که اهم آن‌ها به این شرح است:
- ۱۲۰ کشوری که هم‌اکنون ماهی تیلاپیا را پرورش می‌دهند که برخی از آن‌ها مانند ایالات متحده قواعد به شدت سخت‌گیرانه‌ای از نظر مسایل زیست‌محیطی دارند، چه تدابیری در این زمینه به کار بسته‌اند؟
- آیا پرورش ماهیان خاویاری نسبت به پرورش ماهی تیلاپیا از لحاظ اقتصادی به صرفه‌تر است؟
- شرایط پرورش تیلاپیا چه فرقی با ماهیان خاویاری دارد؟
گونههای مختلف تیلاپیا دارای دامنه تحمل وسیع دما و شوری، همه‌چیزخواری، تکثیر آسان، رشد سریع، قدرت انطباق‌پذیری و تحمل بالا نسبت به شرایط نامساعد آبزی‌پروری و تولید ارزان می‌باشند. مجموع این موارد سبب شده تا تیلاپیاها در صنعت آبزی‌پروری مورد توجه قرار گیرند.
شرایط زیستی مطلوب تیلاپیا
وزیرزاده شرایط مطلوب زیستی ماهیان تیلاپیا را بدین شرح تعریف میکند: «تیلاپیاها ماهیانی با دامنه تحمل شوری زیاد (Euryhaline) هستند. این نوع از ماهیان می‌توانند خود را با طیف وسیعی از شوری سازگار کنند یعنی امکان پرورش گونههای مختلف این ماهی از آب شیرین گرفته تا آب شور دریا وجود دارد. بعضی از گونههای تیلاپیا تحمل بیش‌تر و برخی دیگر به نسبت قدرت تحمل کم‌تری دارند. این ماهی برخلاف تصور عوام یک گونه نیست و گونههای مختلفی دارد.»
تیلاپیای نیل عمده‌ترین ماهی پرورشی در جهان است. وزیرزاده درباره این گونه می‌گوید: «این گونه خاص عمدتا گیاهخوار است ولی از سایر سطوح تغذیه‌ای از جمله دتریت‌خواری، حشره‌خواری و زئوپلانکتون‌خواری نیز استفاده میکند.»
یکی از مهم‌ترین چالش‌های تیلاپیاها مربوط به زمان جفت‌گیری و تخم‌گذاری آن‌ها است که رفتارهای تهاجمی و رقابت شدید با گونههای بومی را از خود نشان می‌دهند.
البته این ویژگی تهاجمی بودن در زمان جفت‌گیری بیش‌تر برای گونه‌هایی مطرح است که آشیان‌سازی می‌کنند در حالی که این مساله در مورد تیلاپیای نیل چندان مصداق ندارد. تیلاپیای نیل آشیان‌سازی نمی‌کند و تخم‌ها را در دهان نگهداری میکند.
بر اساس مطالعاتی که در آمریکا انجام شده، رفتارهای تهاجمی و رقابت شدید با گونههای بومی باعث می‌شود که برخی از ماهیان بومی کاهش جمعیت داشته باشند.»
آیا سایر آبزیان پرورشی ایران بومی هستند؟
بر اساس بررسی‌های انجام شده، این نتیجه‌گیری حاصل شده است که همه آبزیان عمده پرورشی ایران غیربومی هستند. در ایران کلیه کپورماهیان (کپور چینی و معمولی)، میگو (میگوی پرورشی ایران گونه وانامی می باشد که از هاوایی آورده می‌شود) و حتی قزل‌آلا همگی غیربومی هستند.
تنها برخی گونههای ماهیان خاویاری پرورشی در ایران هستند که از لحاظ مقایسه، میزان و وسعت تولید آن‌ها قابل مقایسه با سایر گونههای پرورشی آبزی کشور نیست. در عین حال لازم به ذکر است که از میان ماهیان خاویاری هم گونه سیبری یا سفید یا استرلیاد در ایران غیربومی است.
لازم به ذکر است که کپور معمولی در ایران به عنوان گونه بومی وجود دارد منتهی واریته‌ای که هم‌اکنون پرورش داده می‌شود، نژاد مجاری یا بعضا چینی است.
دهان پرتخم این ماهی تیلاپیا را مشاهده کنید. پرورش‌دهندگان این تخم‌ها را از دهان ماهی مولد خارج کرده و سپس پرورش می‌دهند.
تیلاپیا چطور مهاجم می‌شود؟
وزیرزاده در مورد خطر احتمال استقرار ماهی تیلاپیا در اکوسیستم‌های آبی کشور می‌گوید: «استقرار گونه مهاجم به این معنی است که هم خود والد زنده بماند و زادآوری کند و هم این که فرزندانش قدرت بقا داشته باشند. تیلاپیای نیل از جمله گونه‌هایی است که در دمای کم‌تر از ۱۰ درجه به طور قطع می‌میرد. این گونه در دمای زیر ۱۵ درجه نیز امکان تکثیر نخواهد داشت. بنابراین امکان استقرار تیلاپیای نیل در بخش اعظم آب‌های کشور ما وجود ندارد. از سوی دیگر تیلاپیای نیل گونه‌ای است که کم‌ترین رفتار تهاجمی را نسبت به سایر گونه‌ها دارد و ۸۰ درصد پرورش دنیا نیز بر روی همین گونه متمرکز شده است. تیلاپیای موزابیک که در حال حاضر در بعضی اکوسیستم‌های کشور دردسرساز شده، نیز مشخص نیست که از چه طریق به آب‌های آزاد راه پیدا کرده است.»
تیلاپیای موزامبیک یکی از گونههای مهاجم کنونی در کشور ماست. ۸۰ درصد میزان پرورش تیلاپیا در دنیا گونه موسوم به نیل است که هم رشد بیش‌تر و هم رژیم غذایی گیاهخواری دارد.
در هر صورت این واقعیت انکارناپذیر است که پرورش ماهی در دنیا یکی از دلایل اصلی معرفی گونههای غیربومی به اکوسیستم‌های آبی است. تحقیقات نشان داده که یک‌سوم گونههای بیگانه و معرفی شده از این دست، بر روی محیط اثر منفی دارند. دکتر عبدلی در این زمینه به یک مثال موردی اشاره کرده و می‌گوید: «در طرحی پژوهشی و پایلوت در یزد، تیلاپیا در استخرهای خاکی که از آب‌های زیرزمینی تغذیه شده بودند، پرورش داده شد که در خروجی آب این استخرها بچه ماهی تیلاپیا مشاهده شد بنابراین می‌توان گفت که انتقال بچه ماهیان به محیط طبیعی کاملا محتمل است.»
پرورش ماهیان خاویاری بهتر است یا تیلاپیا؟
ماهیان خاویاری یا استورژن از خانواده تاسماهیان (Acipenseridae) را می‌توان به نوعی فسیل‌های زنده تلقی کرد که قدمت حضور آن‌ها در روی کره زمین به چند صد میلیون سال یعنی دوره زمینشناسی ژوراسیک پیش برمی‌گردد.
دوره زمینشناسی ژوراسیک، دورانی است که در آن مهرهداران از ماهیان گرفته تا دایناسورها به وفور یافت میشدند. خاویار تولیدی برخی از ماهیان استورژن بین ۸ الی ۱۰ هزار دلار در هر کیلو ارزش‌گذاری می‌شود.
ماهیان خاویاری مانند بسیاری دیگر از گونههای جانوری شرایط زیستی خاصی دارند. هر گونه جانوری از یک رشد طبیعی برخوردار است که به حداکثر رشد ذاتی معروف است. حداکثر رشد ذاتی وابسته به فیزیولوژی گونه است و لذا چندان قابل تغییر نیست. به عنوان مثال اگر یک ماهی خاویاری هر بار بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تخم تولید میکند، تحت هیچ شرایطی نمیتوان تعداد تخم آن را به یک میلیون رساند.
از سوی دیگر یک مشکل پرورش ماهیان خاویاری این است که انجام این‌کار بسیار هزینه‌بر است در حالی که در مقابل ارزش اقتصادی پرورش ماهیانی نظیر تیلاپیا با ماهیان خاویاری قابل‌قیاس نیست.
تیلاپیای نیل، این گونه بومی آفریقا است اما جمعیت‌های متعددی از آن در خارج از قلمروی طبیعی‌اش هم استقرار پیدا کرده‌اند.
وزیرزاده در پاسخ به این سوال که چرا پرورش ماهیان خاویاری نسبت به تیلاپیا در اولویت قرار نمی‌گیرد، می‌گوید: «دانش پرورش ماهیان خاویاری در کشور هم‌اکنون وجود دارد به عنوان مثال در فارس و یزد و حتی استان‌های دیگر هم شاهد پرورش خاویار هستیم منتهی نباید این نکته را فراموش کرد که پرورش ماهیان خاویاری مستلزم هزینه‌های کلان و زیرساخت‌های بسیاری است و اصلا قابل مقایسه با پرورش ماهیان تیلاپیا نیست. در گزارش‌های فائو می‌خوانیم که تنها امید تامین پروتئین جمعیت رو به رشد جهان صرفا از طریق آبزی‌پروری است و مهم‌ترین گونه‌ای هم که می‌تواند این مشکل را حل کند، تیلاپیاست که به علت سرعت رشد زیاد از آن با عنوان مرغ آبزی (Aquatic Chiken) یاد می‌شود.»
جمع‌بندی
یکی از دغدغه‌های کارشناسان محیط‌زیست ورود این نوع ماهی به آب‌های شیرین و حتی خلیج‌فارس است. وزیرزاده در پاسخ به این نگرانی می‌گوید: «سوال مهم‌تر ما این است که آیا کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم‌اکنون پرورش تیلاپیا را در برنامه‌شان ندارند؟ بحرین، عربستان، قطر، کویت و عراق از جمله کشورهای همسایه ما هستند که تیلاپیا در آن‌ها پرورش داده می‌شود. سوال بعد این است که آیا اصلا امکان استقرار این نوع ماهی در آب‌های خلیج‌فارس وجود دارد؟ ماهی تیلاپیا به هیچ‌وجه امکان استقرار در خلیج‌فارس را ندارد منتهی در استان‌هایی مانند هرمزگان باید بسیار مراقب باشیم چرا که ما در این استان یک گونه ماهی با نام علمی (Iranocichla hormuzensis) از خانواده سیکلیدها (Cichlids) داریم که اندمیک ایران است. این ماهی در آب‌های گرم گنو (منطقه حفاظت‌شده گنو واقع در شمال بندرعباس) و حتی در بخش‌هایی از استان فارس زیست میکند و تیلاپیا می‌تواند از لحاظ آشیان اکولوژیکی با آن رقابت ایجاد کند و در نهایت منجر به حذف گونه بومی شود.»
فائو در گزارش‌های خود اعلام کرده که تنها امید تامین پروتئین جمعیت رو به رشد جهان صرفا از طریق آبزی‌پروری است و مهم‌ترین گونه‌ای هم که می‌تواند این مشکل را حل کند، تیلاپیاست.
وزیرزاده معتقد است که پرورش تیلاپیا در استان‌هایی مانند یزد، اصفهان و سمنان به دلیل وضعیت زیستی خاص مشکلی ایجاد نخواهد کرد. وی می‌گوید: «تحقیقاتی که در کشورهایی مانند آفریقا و مالزی انجام شده، نشان می‌دهد که ماهی تیلاپیا اغلب از آشیان‌های اکولوژیکی استفاده میکند که سایر آبزیان از آن‌ها استفاده نمی‌کنند. بنابراین در خیلی از منابع آبی که تیلاپیا وارد شده است نه تنها سبب کاهش تنوع آبزیان نشده است بلکه سبب افزایش تولیدات منابع آبی و رضایت صیادان محلی شده است. مسایلی مانند اقتصاد و معیشت به هر صورت بسیار مهم است همان‌طور که ما اهمیت حفاظت از محیط‌زیست را هم نمی‌توانیم نادیده بگیریم. این مساله را باید هم از جنبه‌های مثبت و هم از جنبه‌های منفی دید.»
این عضو هئیت علمی افزود: «پایین بودن نسبت امگا ۳ به امگا ۶ یک واقعیت است اما من هیچ‌جا سندی علمی و موثق ندیده‌ام که ثابت کند این مساله باعث سکته یا آلزایمر یا تصلب شرایین می‌شود. ماهی تیلاپیا به هیچ‌وجه در کل دنیا با هدف تامین اسیدهای چرب غیراشباع مانند امگا ۳ و ۶ مصرف نمی‌شود بلکه هدف از مصرف آن صرفا تامین یک منبع پروتئینی ارزان قیمت است. حال اگر کسی می‌خواهد امگا ۳دریافت کند، به راحتی می‌تواند در هفته یک آبزی دیگر را مصرف کند. جالب این‌جاست که اگر تغذیه تیلاپیای پرورشی با غذای غنی از امگا ۳ باشد که البته این کار هزینه زیادی هم ندارد و با انواع ریزجلبک‌ها قابل انجام است، آن‌گاه این اسیدچرب در بدن ماهی زیاد می‌شود.»
وزیرزاده می‌افزاید همان گونه که قبلا ذکر شد آمریکا و کانادا از جمله بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان تیلاپیای پرورشی به دلیل ارزش پروتئینی بالا، طعم و رنگ فوق‌العاده و مناسب با ذائقه پرورش‌دهنده می‌باشند. بنابراین ساده‌اندیشی است که سازمان‌هایی مانند سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) مجوز واردات و مصرف یک ماهی را صادر کند که سلامت مردم را به خطر بیندازد!
وزیرزاده در خاتمه گفت: «در مورد تیلاپیا باید واقعیت‌ها را دید وگرنه مخالفت صرف یا موافقت بدون در نظر داشتن شرایط زیستی این آبزی نه‌تنها گره‌گشا نخواهد بود بلکه طبیعتا می‌تواند به ضرر ما باشد چه از جنبه اقتصادی و چه از جنبه زیست‌محیطی.»
