بازخوانی پرونده سانچی از ابعاد زیست‌محیطی

نفت‌کش سانچی که بیش از یک هفته (۸ روز) با آتش دست و پنجه نرم کرد، سرانجام روز یکشنبه مورخ ۲۴ دی‌ماه به دنبال وقوع مجدد یک آتش‌سوزی مهیب دیگر با ارتفاع شعله‌های تقریبا ۱۰۰ متر و تجربه دمایی بالغ بر ۴۰۰ درجه سلسیوس غرق شد. پس از تایید مرگ خدمه توسط مسوولان، ایران بار دیگر داغدار شد.

وخامت اوضاع روز حادثه به حدی بود که کنسل شدن سفر تیم ایرانی نظارت بر جستجو را در پی داشت و در عین حال مانع ورود تعدادی کماندوی نیروی دریایی ایران به عرشه نفت‌کش نیز شد. انفجار دوم در عرشه کشتی سبب گردید که کشتی سانچی به طور کامل به زیرآب برود.

مدیر عامل شرکت ملی نفت‌کش ایران دو روز پیش از این حادثه تاسف‌بار، ورود نیم‌ساعته نیروهای امداد و نجات چین را به کشتی تایید کرد اما این ورود کوتاه‌مدت هم به علت زیاد بودن گازهای سمی و نبود اکسیژن کافی با ناکامی و کشف دو پیکر جدید خاتمه پیدا کرد. برخی از منابع مطلع می‌گویند که علیرغم دمای نسبتا مناسب محل ورود نیروهای امداد اما دمای موتورخانه در همان زمان می‌توانسته معادل ۹۰ درجه بوده باشد.

دریای شلوغ چین

تصادم بین کشتی تجاری چینی و نفت‌کش ایرانی که حامل یک میلیون بشکه نفت خام (۱۳۶ هزار تن نفت خام سبک) به مقصد کره جنوبی بود، در نهایت به یک تراژدی بسیار تلخ و سوگ ابدی ختم شد. نفت خام سبک (Ultra- light crude)، نفت مایع با چگالی پایین است که در دمای اطاق به راحتی جاری می‌شود و به همین دلیل است که در تصاویر مشابه تصویر ذیل که IFP news منتشر کرده، آتشی در حال گسترش را مشاهده می‌کنید. میعانات گازی (Natural Gas Condensate) جریان هیدروکربنی مایعی است که در ذخایر گاز طبیعی وجود دارد و اغلب به صورت رسوب و ته‌نشین در گاز استخراجی یافت می‌شود. بنابراین میعانات گازی فرآیند پایشی کم‌تر و بالطبع سرمایه‌گذاری کم‌تری را طلب می‌کنند.

قیمت نفت خام سبک از نفت خام سنگین در بازارهای جهانی بیش‌تر است چرا که وقتی تصفیه می‌شود در عمل درصد بالاتری از گازوئیل و سوخت دیزلی را تولید می‌کند. کارشناسان بار کشتی سانچی را معادل ۶۰ میلیون دلار آمریکا تخمین زده‌اند.

دریای چین شرقی(East China Sea)  و دریای چین جنوبی (South China Sea) که از آن‌ها در مجموع با عنوان دریای چین (China Sea) یاد می‌شود، از جمله شلوغ‌ترین مسیرهای تردد کشتیرانی در دنیا هستند که به گفته افراد مطلع، دریانوردی در آن‌ها برای هر ناخدایی استرس‌زاست.

دریای چین شرقی که نفت‌کش سانچی در آن غرق شد، وسعتی در حدود ۷۵۰ هزار کیلومترمربع دارد. این دریا را به عنوان یک دریای وسیع کم‌عمق می‌شناسند که تقریبا سه‌چهارم آن عمقی کم‌تر از ۲۰۰ متر دارد و متوسط عمق هم در آن در حدود ۳۵۰ متر تخمین زده شده است.

موقعیت جغرافیایی محل حادثه دردناک نفت‌کش سانچی

فلات قاره این دریا را رسوبات رودخانه یانگ‌تسه (Yangtze) و سایر رودخانه‌های نزدیک بخش‌های شمالی دریا پوشانده است بنابراین از منظر زیست‌محیطی رسوبات دانه درشت ماسه‌ای و در بخش‌های دورتر هم پوشش‌های صخره‌ای، گلی و لجنی را به صورت پراکنده می‌توان مشاهده کرد.

قدمت بخش‌های فلات قاره‌ای این منطقه را دست‌کم ۳۰۰ میلیون سال تخمین می‌زنند. به علاوه، جزایر آتشفشانی هم در این دریا هست که تعدادی از آن‌ها از نظر آتشفشانی در وضعیت فعال می‌باشند. یکی از مواردی که لابد تاکنون بارها در خبرها شنیده‌اید، توجه چینی‌ها به ابعاد زیست‌محیطی این فاجعه است که به باور برخی می‌توانسته در عملکرد چینی‌ها تاثیرگذار بوده باشد. آیا این مساله واقعیت دارد؟

چینی‌ها و محیط‌زیست

چینی‌ها در حفاظت از محیط‌زیست چندان خوش‌سابقه نیستند. به عنوان مثال هر ساله حدود ۷۰ هزار نخستی‌سان به اقصی نقاط جهان صادر می‌شود که در این میان چین بزرگ‌ترین صادرکننده و ایالات متحده بزرگ‌ترین واردکننده است. نخستی‌سانان در بازارهای چین و آسیای جنوب شرقی به عنوان خوراک لوکس و در آفریقای مرکزی و غربی به عنوان مهم‌ترین منبع تامین‌کننده پروتئین مصرف می‌شوند. از سوی دیگر بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی در اقصی‌نقاط دنیا تنها به دلیل کاربردی که در طب سنتی چینی دارند، مورد برداشت بی‌رویه قرار می‌گیرند.

یک نمونه قابل‌توجه از بهره‌برداری بی‌رویه، افزایش باورنکردنی تقاضا برای اسب‌های دریایی در چین است. چینی‌ها از اسب دریایی خشک‌شده در طب سنتی‌شان استفاده می‌کنند زیرا اسب‌های دریایی به نوعی یادآور سمبل و نماد قدرت آن‌ها یعنی اژدها می‌باشند. چینی‌ها باور دارند که اژدها قدرت شفادهندگی دارد و اصل مشکل اسب‌های آبی هم از این باور اشتباه نشات می‌گیرد.

هر ساله حدود ۵۴ تن اسب دریایی یعنی تقریبا معادل ۱۹ میلیون فرد اسب دریایی در چین در طب سنتی مصرف می‌شود. جمعیت‌های اسب‌های دریایی در سرتاسر دنیا، تلفات زیادی را تنها به دلیل این حجم رو به گسترش تقاضا متحمل شده‌ است.

اما در حادثه دردناک اخیر، بارها از دغدغه زیست‌محیطی چینی‌ها سخن به میان ‌آمد. روز پنج‌شنبه مورخ ۲۱ دی‌ماه لین بوکیانگ (Lin Boqiang)، مدیر مرکز تحقیقات اقتصادی انرژی از دانشگاه ژیامن (Xiamen University) به خبرگزاری گلوبال تایمز (Global Times) گفت: «انفجار این نفت‌کش می‌تواند برای شهر چیانگ (Zhejiang) فاجعه‌بار باشد. این شهر یکی از مهم‌ترین پرورشگاه‌های ماهی در کشور چین است.» این مقام مسوول در ادامه سخنانش افزود: «در حال حاضر سوختن میعانات این نفت‌کش می‌تواند بهترین تصمیم برای آن بخشی باشد که به محیط نشت کرده اما به هر حال یک بخشی از میعانات هم باقی می‌ماند که دفع آن می‌تواند کار بسیار سختی باشد.»

گونگ یونگجونگ (Gong Yongjun) استاد کالج مهندسی دریایی و تجهیزات حمل و نقل دانشگاه دالیان (Dalian University) نیز درباره این رویداد این طور موضع‌گیری کرده: «میعانات گازی قابلیت احتراق و انفجار بسیار زیادی دارند اما نباید از یاد برد که نفت معمولا تجزیه‌پذیر نیست و این به آن معناست که آسیب‌های وارده ناشی از آن به اقیانوس بلندمدت خواهد بود.» این مقام مسوول در عین حال گفته: «بازیافت و پاکسازی نفت نیز حیاتی است.»

این عکس که در تاریخ ۱۰ ژانویه (۲۱ دی‌ماه) گرفته شده، نفت‌کش در حال سوختن سانچی را در دریای چین شرقی نشان می‌دهد.

ژائو روکسیانگ  (Zhao Ruziang)، کارشناس مرکز رسیدگی به نشت نفت یانتای چین (China’s Yantai Oil Spill Response) که به دستور وزیر انرژی کشور چین مسوولیت شبیه‌سازی این حادثه را برعهده داشته نیز در این زمینه گفته: «آزمایش‌های ما نشان می‌دهد که میعانات نفتی در آب می‌توانند به سرعت تبخیر شوند و مقادیر ناچیزی از آن‌ها باقی خواهد ماند. منظور از مقدار ناچیز باقی مانده هم چیزی کم‌تر از یک درصد پس از ۵ ساعت است. اما مشکل اصلی زمانی است که این میعانات در مجاورت هوا قرار بگیرند که تحت این شرایط فرار و بسیار سمی خواهند بود.»

لازم به ذکر است که لین بوکیانگ در مصاحبه با گلوبال تایمز به این نکته هم اشاره کرده بود که چین در صورت نشت نفت، فناوری لازم را برای مهار و تحت کنترل در آوردن آن در اختیار دارد و می‌تواند هر گونه خسارت احتمالی به محیط‌زیست را نیز به حداقل برساند.

بیست سال پس از اکسون‌والدز

نفت‌کش سانچی پس از تصادم حرکت چرخشی با سرعت تقریبا ۲.۲ کیلومتر بر ساعت داشت که این جابجایی سبب گردید، کشتی به سمت جزیره ژاپنی آمامی اوشیما (Amami Oshima) متمایل گردد.

علیرغم همه ادعاهایی که چینی‌ها در این زمینه مطرح کرده‌اند، اما همچنان سوالات متعدد بسیاری در مورد حادثه تاسف‌بار نفت‌کش سانچی وجود دارد که بخشی از آن‌ها به عملکرد چینی‌ها برمی‌گردد. در حوزه مسایل و چالش‌های ناشی از نشت نفت به محیط زیست، نمونه‌های متعددی را می‌توان عنوان کرد که در این میان شاید حادثه اکسون‌والدز از سایرین شاخص‌تر باشد.

میچل بوفادل (Michel Boufadel) که از سال ۱۹۸۹ در زمینه نشت نفت از نفت‌کش اکسون والدز  (Exxon Valdez) در آلاسکا تحقیق می‌کند، می‌گوید که نفت پنهان شده از دید به راحتی می‌تواند متصدیان امر پاکسازی را فریب دهد. نفت‌کش اکسون والدز که بیش از ۲۰ سال از حادثه غرق شدن آن می‌گذرد، منبع نشت نفتی بوده که بقایای آن هنوز که هنوز است از بین نرفته است.

آمارها نشان می‌دهد که پس از حادثه اکسون‌والدز دست‌کم ۲۵۰ هزار پرنده دریایی نابود شدند. بوفادل که کرسی دپارتمان مهندسی محیط‌زیست و شهرسازی را در دانشگاه پنسیلوانیا (Pennsylvania University) در اختیار دارد، درباره حادثه اکسون‌والدز می‌گوید:« متصدیان و کارگران پاکسازی در سال ۱۹۹۲، سایت نفتی والدز را در حالی ترک کردند که متوجه حجم عظیم نفت زیرزمین نشدند. امروز حجم وسیعی از این نفت همچنان در زیرزمین محسور باقی مانده. شاید یک بازدیدکننده امسال به ساحل برود و ساحل محل حادثه را تمیز بیابد اما یک سال بعد وضعیت می‌تواند متفاوت باشد. یک گردباد ساده می‌تواند شما را با عمق فجایعی از این دست و تاثیرات ناشی از آلودگی مواجه کند.»

خبرگزاری بلومبرگ (Bloomberg) یک روز پس از حادثه اعلام کرد که این اتفاق خسارات زیست‌محیطی به مراتب کم‌تر از اکسون‌والدز به همراه خواهد داشت. بر اساس داده‌های منتشر شده از خبرگزاری بلومبرگ، نشت نفت از سانچی مساحتی در حدود ۴ مایل مربع را پوشش داده که این عرصه در روز نخست ساعت‌ها در آتش می‌سوخته.

سایت خبری اویل‌پرایس (OilPrice.com) هم روز ۱۵ ژانویه اعلام کرد که وسعت محدوده آلوده شده حدود ۳.۸ مایل مربع است. بعضی از خبرگزاری‌ها به نقل از تلویزیون رسمی چین اعداد دیگری را ذکر کرده‌اند که تاکنون از جانب سایت‌های رسمی مورد تایید قرار نگرفته است. سایت اویل‌پرس در عین حال عنوان کرده است که نگرانی عمده‌ای درباره تاثیرات زیست‌محیطی این اتفاق وجود ندارد چرا که میعانات گازی که از نفت‌کش سانچی به دریا نشت کرده‌اند، به آسانی تبخیر خواهند شد. اما از طرف دیگر نباید فراموش کرد که مواد نشت شده، به شدت قابل اشتعال هستند.

بر اساس تازه‌ترین خبرها مقامات مسوول چینی همچنان در حال جمع‌آوری داده‌ها و ارزیابی آن‌ها هستند.

بلومبرگ نقل می‌کند که مقامات چینی پس از غرق شدن کشتی همچنان در حال جمع‌آوری داده‌ها و ارزیابی وضعیت زیست‌محیطی منطقه مذکور هستند. شواهد و قراین حاکی از آن است که بخش اعظم میعانات گازی از آغاز این فاجعه تاکنون سوخته و بخش به نسبت ناچیزی هم به دریا نشت کرده است. این شواهد در حالی منتشر می‌شود که کارشناسان می‌گویند بار کشتی سانچی در مقام مقایسه ۴ برابر سنگین‌تر از نفت خام سنگینی بوده که نفت‌کش اکسون‌والدز در زمان حادثه مشابه در سال ۱۹۸۹ میلادی حمل می‌کرده است.

این داده‌ها از این منظر دردناک است که نشان می‌دهد چینی‌ها علیرغم عدم موفقیت و به ظن بسیاری ناکارآمدی در نجات جان هموطنان عزیز ما توانسته‌اند ابعاد زیست‌محیطی این اتفاق تلخ را کنترل کنند. نفت‌کش اکسون‌والدز در زمان وقوع بحران ۱.۳۰۰ مایل از خط ساحلی آلاسکا را آلوده کرد و هزاران فون جانوری به واسطه این نشت ناخواسته نابود شد در حالی که نفت‌کش سانچی طبق برآوردهای بلومبرگ ۴ مایل مربع از سطح دریا را پوشش داده اما در مقابل به قیمت جان‌هایی تمام شده که ایران را در سوگ نشانده است.

ریچارد اشتاینر (Richard Steiner)، کارشناس نشت نفت از آلاسکا روز گذشته به خبرگزاری بلومبرگ گفت: «از آن‌جایی که این فاجعه در فاصله مشخصی از خط ساحلی (۱۵۰ مایل یا بیش‌تر) رخ داده و بخش اعظم میعانات گازی فرار آن نیز مشتعل شده در نتیجه بخش اعظم تاثیرات زیست‌محیطی ناشی از آن قابل رویت نخواهد بود اما به هر شکل هنوز احتمال آسیب‌های جدی زیست‌محیطی بالاخص در بخش‌های فوقانی آب و اکوسیستم موسوم به پلاژیک (لایه‌های فوقانی آب دریا) وجود دارد.»

ادوارد اورتون (Edward Owerton) که یک محقق شیمی زیست‌محیطی از دانشگاه لوئیزیانا (Louisiana State University) است، می‌گوید که در شرایطی از این دست وقوع گردبادها و هوای نامساعد می‌تواند معادلات را تغییر دهد. فراموش نکنید که بادهای شدید در مکان‌های وقوع حوادثی از این دست می‌توانند به شکست لایه‌های نفت کمک کنند. با شکست لایه‌های نفتی، باکتری‌های نفت‌خوار وارد عمل خواهند شد و بالطبع این امکان را خواهند داشت که بهتر و راحت‌تر عملیات تجزیه را آغاز کنند.

نکته کلیدی به گفته متخصصان این است که محیط‌زیست اغلب می‌تواند نفت را کنترل کند اما این اتفاق ممکن است یک یا دو سال یا حتی بیش‌تر به درازا بیانجامد اما به هر شکل در نهایت باکتری‌ها و طبیعت بخش عمده نفت را خواهند خورد و آن را مدیریت خواهند کرد در حالی که فقدان انسان‌ها و سوگ آن‌ها در اثر چنین حوادث تکان‌دهنده‌ای هیچ‌گاه جبران نخواهد شد.

منبع: edition.cnn، britannica.com، researchgate، open.library.ubc، nytimes، bloomberg، oilprice