اروپا چگونه طاعون را به آسیا صادر کرد؟
جاده‌ی ابریشم در قرون وسطا محور اصلی تجارت میان شرق و غرب بود. از طریق این جاده کالا‌ها، ادویه‌های شرقی و ایده‌های جدید از و آسیای مرکزی وارد اروپا می‌شد. در سال ۱۳۴۶، احتمالا بیماری مرگبار طاعون گاوی از همین جاده به اروپا راه یافت. این طاعون که به نام «مرگ سیاه» (black death) معروف است، در طول ۷ سال تقریبا نصف جمعیت اروپا را هلاک کرد. بعدها هم این بیماری دوباره با فواصل زمانی در اروپا شیوع پیدا کرد. عموما تصور بر این است که این بیماری مهلک از شرق و از همان راه قبلی، یعنی جاده‌ی ابریشم، وارد اروپا شد. حالا دانشمندان شواهدی پیدا کرده‌اند که نشان می‌دهد گونه‌ی کشنده‌ای از باکتری مرگ سیاه قرن‌ها در اروپا کمین کرده بود و با عواقب هولناکی به سمت آسیا حرکت کرد.
در جدیدترین نشست انجمن باستان‌شناسی آمریکا محققان گرد هم آمده بودند و نتایج پژوهش‌هایشان را گزارش می‌دادند. آنها بقایای قربانیان قرون وسطا در لندن، بارسلونا، اسپانیا و بولگار (شهری در روسیه) را بررسی کرده بودند. این محققان به این نتیجه رسیدند که همه‌ی قربانیان از گونه‌ی بسیار مشابهی از باکتری «یرسینیا پستیس» (Yersinia pestis) یا همان باکتری طاعون مردند. این باکتری در اروپا دچار جهش ژنتیکی شده و یک دهه پس از مرگ سیاه به سمت شرق حرکت کرد.
«جاناتان کراوس» از موسسه‌ی تاریخ بشر مکس پلانک و نویسنده‌ی این پژوهش می‌گوید مسیر حرکت این باکتری احتمالا تا ورای روسیه هم ادامه داشته. کراوس معتقد است که یکی از گونه‌های باکتری طاعون در قرن ۱۴ منشا اکثر بیماری‌های واگیردار بزرگ جهان است. یکی از این بیماری‌های ویرانگر در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی در شرق آسیا شیوع پیدا کرد. احتمال دارد بیماری واگیرداری که در حال حاضر گریبان ماداگاسکار را گرفته هم از همین باکتری ناشی شده باشد. یک باستان‌شناس بازنشسته از دانشگاه «مرسر» به نام «اریک کلینگلوفر» نظر مثبتی درباره‌ی تحقیق کراوس دارد. اما یک میکروب‌شناس مولکولی به نام «هولگر شولز» درباره‌ی این پژوهش تردید دارد. او می‌گوید: «من فکر می‌کنم بعید به نظر می‌رسد که یک گونه‌ی خاصی از باکتری از چین وارد اروپا بشود، به مدت چند قرن در آنجا دوام بیاورد و دوباره به چین بازگردد. این ایده خیلی ماجراجویانه به نظر می‌رسد.»
دانشمندان در تعیین توالی DNA عوامل بیماری‌زا که در استخوان انسان‌های باستانی یافت می‌شود، پیشرفت‌های مهمی داشته‌اند. این پیشرفت‌ها زمینه را برای تحقیقات جدید و مناقشه درباره‌ی اشاعه‌ی طاعون فراهم می‌کند. در حال حاضر با یافته‌های جدید، عده‌ی بیشتری از محققان به این باور رو آورده‌اند که پس از مرگ سیاه طاعون چندین قرن در اروپا باقی ماند. در این میان، تصور تاریخ‌دانان این است که این بیماری در فواصل زمانی مختلفی دوباره از آسیا به اروپا وارد شده است.
طاعونی که میلیون‌ها نفر را در اروپا کشت، احتمالا به شکل بیماری‌های واگیردار و خطرناک امروزی تکامل پیدا کرده است.
یک گروه تحقیقاتی به سرپرستی «لیسا سایفرت» از دانشگاه لودویگ ماکسیمیلیان گزارش داده که باکتری عامل مرگ سیاه حداقل ۳ قرن در اروپا باقی ماند. آنها با تعیین توالی DNA هشت استخوان در دو مکان خاک‌سپاری در آلمان به این یافته‌ها رسیدند. این استخوان‌ها مربوط به قرن‌های ۱۴ تا ۱۷ میلادی بودند. براساس این مطالعه، توالی DNA آنها شباهت زیادی به اولین قربانیان اروپایی داشت. این تیم تحقیقاتی در نهایت به این نتیجه رسیدند که این پاتوژن به مدت زیادی در اروپا دوام آورده است.
همچنین در ژانویه گروه تحقیقاتی دیگری از موسسه‌ی مکس پلانک شواهدی پیدا کردند که نشان می‌دهد باکتری عامل مرگ سیاه در اروپا باقی ماند و در آخرین شیوع بیماری طاعون در اروپا نقش داشت. این بیماری در مارسی، یکی از شهرهای فرانسه پخش شده بود. این گروه DNA پنج نفر از قربانیان این بیماری در سال ۱۷۲۲ را بررسی کرده و پی بردند که باکتری یرسینیا پستیس در مارسی از زمان مرگ سیاه تکامل پیدا کرده بود. سرپرست این تحقیق می‌گوید: «نتایج ما نشان می‌دهد که این بیماری صدها سال در اروپا پنهان شده بود.»
حالا کراوس شیوع مرگ سیاه در شرق را مورد مطالعه قرار داده است. تیم او اسکلت‌هایی از قبرستانی نزدیک برج لندن را مطالعه کردند. زمان این اسکلت‌ها به سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ هم‌زمان با وقوع مرگ سیاه بازمی‌گردد. آنها همچنین اسکلت‌هایی از یک قبرستان در بارسلونا را موشکافی کردند که به قرن ۱۴ میلادی مربوط می‌شد. شواهد دیگری هم از مکانی در روسیه به دست رسیده؛ خاک‌سپاری این قربانیان هم احتمالا بین سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۴۰۰ صورت گرفته است. تعیین توالی DNA از اسکلت‌های هر سه مکان نشان داد که همان باکتری یرسینیا پستیس عامل مرگ آنها بوده است. ظاهرا این گونه از اجداد آن باکتری‌ای است که در قرن ۱۹ میلیون‌ها نفر را در چین کشت.
کلینگلوفر می‌گوید: «اگر منشا طاعون چین در اصل اروپایی باشد، این یکی از ظالمانه‌ترین قضاهای روزگار می‌شود» چرا که در آن دوران قدرت‌های غربی بر چین سلطه داشتند. کراوس می‌گوید طاعونی که سال گذشته در ماداگاسکار شیوع پیدا کرد از نظر ژنتیکی مشابه گونه‌ای است که در قرن ۱۴ از اروپا وارد آسیا شد.
محققان علاقه‌مند هستند برای طاعون یک شجره‌نامه درست کنند تا جا به جایی‌ها و تاثیر گونه‌های متفاوت باکتری یرسینیا پستیس را بهتر بفهمند. کراوس معتقد است که بین لندن قرن ۱۴ و ماداگاسکار قرن ۲۱ شکاف‌های زیادی وجود دارد. برای تعیین دقیق جا به جایی این باکتری مرگبار باید به سوال‌های زیادی پاسخ داده شود. کراوس می‌گوید درک سفر طولانی طاعون به محققان کمک می‌کند که از شیوع آن در آینده جلوگیری کنند.
منبع: Science Mag
