از صورت فلکی جبار تا ستاره سهیل؛ زیبایی‌های آسمان در فصل زمستان
آسمان زمستان به ستارههای درخشانش معروف است. هر چند که بخش مرکزی و پرنور راه شیری در این فصل در آسمان شب دیده نمی‌شود، اما ستارههای پرنور زمستانی و راه شیری کم‌فروغ، به همراه تعداد زیادی از اجرام غیرستاره‌ای نسبتا پرنور که می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک به سراغ رصد آن‌ها رفت، منظره‌ای را پدید می‌آورند که ارزش تحمل سرمای شب‌های زمستانی را دارد. به خصوص که سیاره درخشان زهره نیز اکنون مهمان آسمان شامگاهی است.
این شب‌ها برای دیدن اولین جرم آسمانی نیازی نیست تا تاریک شدن آسمان صبر کنید. بلافاصله پس از غروب خورشید سیاره درخشان زهره بالاتر از افق غرب در آسمان دیده می‌شود. با تاریک شدن آسمان اما می‌توان درخشش واقعی این سیاره را مشاهده کرد.
در ابتدای شب و در افق مقابل هم نمایش باشکوهی برپاست. با تاریک شدن آسمان می‌توانید نظاره‌گر طلوع ستارههای درخشان زمستانی بر فراز افق شرق باشید. صورت فلکی جبار یا شکارچی بارزترین صورت فلکی فصل زمستان است. سه ستاره‌ای که در کنار هم نمایان‌گر کمربند این شکارچی آسمانی‌اند در نگاه اول به راحتی قابل تشخیص هستند. سه ستاره نسبتا پرنور و هم‌نور که در یک راستا قرار گرفته‌اند و اگر اهل نگاه کردن به آسمان شب باشید، احتمالا آن‌ها را دیده‌اید.
ستارههای رجل الجبار و ابط الجوزا پرنورترین ستارههای صورت فلکی جبار هستند. اما ستاره ابط الجوزا در چند هفته اخیر افت نور محسوس و شدیدی داشته است. به طوری که به کم‌نورترین حالت خود در یک قرن اخیر رسیده است. این ستاره که در شرایط عادی جزء ده ستاره پرنور آسمان شب است اکنون در فهرست بیست ستاره پرنور آسمان نیز جای نمی‌گیرد. مسئله‌ای که هنوز علت آن به طور دقیق مشخص نیست.
جاذبه‌های صورت فلکی جبار به این جا ختم نمی‌شود. این صورت فلکی میزبان یکی از پرنورترین سحابی‌های آسمان است که در آسمان‌های تاریک با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود. سحابی جبار سوژه رصدی جذابی برای رصد با تلسکوپ‌های آماتوری کوچک نیز هست.
تصویری عمیق از صورت فلکی جبار بر فراز آنتن‌های آرایه رادیویی آلما. سحابی جبار در مرکز تصویر دیده می‌شود.
(Credit: ESO/B. Tafreshi (twanight.org
پرنورترین ستاره آسمان شب نیز در فصل زمستان بهترین شرایط رصدی خود را دارد. ستاره شباهنگ یا شعرای یمانی یکی از ستارههای نزدیک به خورشید است که در صورت فلکی سگ بزرگ (کلب اکبر) قرار گرفته است.
ستارههای پرنور آسمان زمستان تنها به این موارد محدود نمی‌شود و دیگر صورت‌های فلکی زمستانی نیز ستارههای پرنوری را در خود جای داده‌اند. اتصال شش ستاره پرنور از جمع این ستاره‌ها صورتواره شش‌ضلعی زمستانی را پدید می‌آورد. صورتواره‌ای که هر کدام از ستاره‌هایش مربوط به یک صورت فلکی است و منطقه گسترده‌ای از آسمان را فرامی‌گیرد.
صورتواره شش‌ضلعی زمستانی.
فصل زمستان بهترین فرصت برای رصد ستاره سهیل نیز هست. ستاره سهیل پس از شباهنگ دومین ستاره پرنور آسمان شب است که در نیمکره جنوبی آسمان قرار دارد. به همین دلیل این ستاره در آسمان ایران ارتفاع زیادی از افق نمی‌گیرد. سهیل پس از طلوع تنها چند درجه از افق ارتفاع می‌گیرد و تنها پس از چند ساعت غروب می‌کند. به عبارتی می‌توان گفت سهیل ستاره‌ای کم‌پیدا در آسمان ایران است! ضرب المثل فارسی «ستاره سهیل شدی» نیز به همین مسئله اشاره دارد.
مناطق جنوبی ایران موقعیت بهتری برای رصد ستاره سهیل دارند. این ستاره در آسمان سواحل و جزایر خلیج فارس ارتفاع مناسبی از افق می‌گیرد و به راحتی بالاتر از افق جنوب دیده می‌شود.
اگر تحمل سرمای شب‌های زمستان را ندارید شاید ترکیب یک برنامه رصدی-نجومی با سفری به مناطق جنوبی کشور، مانند جزایر قشم، هرمز، هنگام و یا چابهار، بهترین انتخاب باشد. منطقه‌ای با طبیعتی بکر، سواحل جذاب، آسمان تاریک و هوای معتدل که زمستان بهترین زمان برای سفر به آن است. هم فال و هم تماشا!
عکس کاور: صورت‌های فلکی زمستانی در یک شب مهتابی در ارتفاعات الموت. عکس از امیررضا کامکار.
