آیا آسمان شب از همه جای زمین به یک شکل دیده می‌شود؟
احتمالا ضرب المثل «آسمان همه جا یک رنگ است» را شنیده‌اید. اما واقعیت این است که این ضرب المثل حداقل درباره‌ی آسمان شب صادق نیست. منظره‌ی آسمان شب با تغییر عرض جغرافیایی تغییر می‌کند و ساکنان نیمکره‌های جنوبی و شمالی زمین مناظر متفاوتی از آسمان شب را نظاره می‌کنند.
اگر آسمان را یک کره در نظر بگیریم می‌توانیم سیستم مختصاتی را روی آن پیاده کنیم. درست مانند طول و عرض جغرافیایی در زمین. به این ترتیب در آسمان هم می‌توان نقاطی را به عنوان قطب شمال و قطب جنوب و خطی را به عنوان خط استوا در نظر گرفت. هر کدام از این موارد نیز امتداد همتای خود در زمین است. به طور مثال اگر قطب شمال زمین را امتداد دهیم به قطب شمال سماوی می‌رسیم. و قطب شمال آسمان همان جایی است که ستاره‌ی قطبی در فاصله‌ی نزدیکی از آن می‌درخشد. پس ستاره‌ی قطبی موقعیت قطب شمال آسمان را به ما نمایش می‌دهد.
نکته‌ی دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که ارتفاع ستاره‌ی قطبی از افق برابر است با عرض جغرافیایی محل رصد. به طور مثال در شهر تهران که در عرض جغرافیایی ۳۵ درجه قرار گرفته ارتفاع ستاره‌ی قطبی از افق شمال ۳۵ درجه است و در قطب شمال که در عرض جغرافیایی ۹۰ درجه جای دارد ستاره‌ی قطبی ۹۰ درجه از افق ارتفاع دارد و درست در بالای سر (سرسو) دیده می‌شود. پس طبیعی است که در نیمکره‌ی جنوبی زمین و زیر خط استوا خبری از ستاره‌ی قطبی نباشد و این ستاره هیچ وقت بالاتر از افق دیده نمی‌شود.
تصویر تمام‌آسمان رد ستاره‌ای از آسمان جنوبی. مرکز رد ستاره‌ها قطب جنوب آسمان است که ستاره‌ی پرنوری در اطراف آن نیست. ستاره‌ی قطبی (قطب شمال آسمان) در نیمکره‌ی جنوبی هیچ وقت دیده نمی‌شود. Credit: ESO/P. Horálek
همان‌گونه که ساکنان نیمکره‌ی جنوبی ستاره‌ی قطبی و دیگر ستاره‌های اطراف آن را نمی‌بینند ما هم در نیمکره‌ی شمالی بخشی از آسمان جنوبی را هیچ وقت نمی‌بینیم. به این ترتیب برای دیدن برخی از اجرام آسمان شب راهی جز سفر به عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر وجود ندارد.
ستاره‌ی سهیل در نیمکره‌ی جنوبی آسمان قرار دارد و از بخش‌های شمالی ایران معمولا دیده نمی‌شود. اما در نیمه‌ی جنوبی کشورمان کمی از افق ارتفاع می‌گیرد و مدت کوتاهی بالاتر از افق می‌درخشد و در کل ستاره‌ی کم‌پیدایی است!
مثال شایان ذکر در این رابطه ستاره‌ی سهیل است که پایش به دنیای ضرب المثل‌های ایرانی نیز باز شده. ستاره‌ی سهیل در نیمکره‌ی جنوبی آسمان قرار دارد و از بخش‌های شمالی ایران معمولا دیده نمی‌شود. اما در نیمه‌ی جنوبی کشورمان کمی از افق ارتفاع می‌گیرد و مدت کوتاهی بالاتر از افق می‌درخشد و در کل ستاره‌ی کم‌پیدایی است! در حالی که ستاره‌ی سهیل در نیمکره‌ی جنوبی زمین جزء ستاره‌های بارز آسمان است و ارتفاع زیادی از افق می‌گیرد.
ستاره سهیل در این تصویر که در جزیره‌ی هرمز گرفته شده کمی بالاتر از افق دیده می‌شود. عکس از امیررضا کامکار.
ماجرا برای بخش مرکزی راه شیری در صورت‌های فلکی قوس و عقرب مشابه ستاره‌ی سهیل است. بخش مرکزی راه شیری نیز در نیمکره‌ی جنوبی آسمان قرار دارد و در آسمان ایران چندان از افق ارتفاع نمی‌گیرد. اما در نیمکره‌ی جنوبی بخش مرکزی راه شیری به سرسو نیز می‌رسد.
تصاویر تمام‌آسمان از تفاوت موقعیت بخش مرکزی راه شیری در نیمکره‌ی شمالی (راست) و نیمکره‌ی جنوبی. عکس‌ها از امیررضا کامکار.
اجرام آسمانی بسیار زیبا و بارزی در نیمکره‌ی جنوبی آسمان قرار دارند که ما ساکنان نیمکره‌ی شمالی برای دیدن‌شان راهی جز سفر نداریم. ابرهای ماژلانی، کهکشان‌های اقماری کهکشان ما راه شیری، جزء این دسته از اجرام هستند که تنها در آسمان شب نیمکره‌ی جنوبی دیده می‌شوند. یا صورت فلکی صلیب جنوبی که جزء مهم‌ترین نشانه‌های آسمان جنوبی است و حتی در پرچم تعدادی از کشورهای نیمکره‌ی جنوبی، مثل برزیل، نقش بسته است.
عکس کاور: ستاره‌های آسمان جنوبی، از جمله صورت فلکی صلیب جنوبی، ستاره‌های آلفا و بتا قنطورس و سحابی کارینا، بر فراز قله‌ی کلیمنجارو در حوالی مرز کنیا و تانزانیا. عکس از امیررضا کامکار.
حالات حاجی ایول دست خوش مشتی هستی سلطان ، ملوان و ناخدای کَشتی هستی
جالب بود.به این نکته اشاره نکردین که خط استوا بهترین جا برای رصد آسمانه.چون هم آسمان نیمکره شمالی قابل روئیته هم نیم کره جنوبی
مطلب خیلی خوبی بود
عکساتون هم بینظیره آقای کامکار????
ممنون آقای کامکار.جالب بود.