عجایب خلقت (قسمت ششم)؛ دنیای ناشناخته زنبورها

تا به امروز هزاران گونه از زنبورها در دنیا شناسایی شده که از میان آن‌ها تنها تعداد معدودی توانایی تولید عسل را دارند. بی‌تردید هیچ حشره‌ای به اندازه زنبورهای عسل برای ما انسان‌ها مهم نیست؛ بنابراین بخش اعظم این مقاله به زنبورهای عسل اختصاص خواهد داشت. درست است که زنبورهای عسل هزاران سال است که به عنوان تولیدکنندگان عسل برای ما انسان‌ها ارزشمند هستند اما واقعیت این است که زنبورها یک خدمت ویژه دیگر هم به نام گرده‌افشانی انجام می‌دهند که عمده منافع این خدمت بزرگ نصیب کشاورزان می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را به دنیای زنبورها ببریم.

در لانه زنبورها چه می‌گذرد؟

هر زنبور عسل یک بالشتک پرمو در پاهای عقب دارد که آن را با گرده پر می‌کند، به این بالشتک پرمو سبد گرده گفته می‌شود.

زنبورهای عسل که تا به امروز ۷ گونه از آن‌ها در دنیا شناسایی شده، در کلونی‌های بزرگ زندگی می‌کنند که این کلونی‌ها را یک ملکه مجرد تخم‌گذار سرپرستی می‌کند و سایر زنبورهای عسل به واقع دختران و یا پسران این ملکه هستند. یک کلونی زنبورهای عسل می‌تواند بالغ بر ۸ هزار زنبور داشته باشد. ملکه زنبورهای عسل می‌تواند در یک روز بیش از ۲ هزار تخم بگذارد که اغلب آن‌ها را زنبورهای کارگر ماده تشکیل می‌دهند.

طول عمر ملکه زنبورهای عسل اغلب بیش از ۵ سال است. ملکه اندکی از زنبورهای کارگر بزرگ‌تر است و از خود رایحه‌ای موسوم به فرومون ترشح می‌کند که همین فرومون باعث می‌شود که زنبورهای دیگر به کار کردن تشویق شوند. تمامی زنبورهای کارگر ماده هستند، فرومون ترشح شده از ملکه در عین حال مانع زادآوری این زنبورهای ماده می‌شود. در مقابل زنبورهای عسل نر، دِرون نامیده می‌شوند. دِرون‌ها همان زنبورهای تولیدمثلی هستند که با ملکه‌های جدید جفت‌گیری می‌کنند.

ملکه زنبورهای عسل می‌تواند در هر روز بیش از ۲ هزار تخم بگذارد.

اغلب زنبورهایی که در یک کلونی زنبور عسل هستند، ماده‌های کارگر نابارور هستند.کارگران جوان‌تر وظیفه غذا دادن به لاروها و ساخت عسل را برعهده دارند. همچنانکه زنبورهای کارگر ماده بزرگ‌تر می‌شوند، مسوولیت‌هایی مانند تمیز کردن و مرمت سلول‌های موم عسل هم به آن‌ها داده می‌شود. کارگران مسن‌تر موظف به خروج از لانه و جمع‌آوری شهد و گرده گل‌ها هستند. اما این زنبورهای کارگر جوان‌تر هستند که موظف هستند تا به محض خروج نرهای تولیدمثلی یا زنبورهای عسل نر از تخم، غذای مایع مناسب را در اختیارشان قرار دهند.

دنیای شگفت‌انگیز یک زنبور

زنبورهای عسل برای خروج از لانه به صف شده‌اند.

زنبورها دو جفت بال دارند. این بال‌ها بوسیله‌ی قلاب‌های کوچکی به یکدیگر وصل شده‌اند در نتیجه هنگام حرکت شبیه به یک بال به نظر می‌رسند. زنبورها ۳ چشم ساده ابتدایی دارند که از طریق آن‌ها می‌توانند شدت نور را تشخیص دهند. چشم‌های مرکب و بزرگ زنبورها به آن‌ها کمک می‌کند که به خوبی رنگ‌ها را تشخیص دهند و از این طریق است که زنبورها به سمت گل‌های حاوی شهد هدایت می‌شوند. آنتن‌هایی که بر روی سر زنبورهای عسل است به آن‌ها کمک می‌کند تا عطر گل‌ها و رایحه‌هایی را که سایر زنبورها تولید می‌کنند، تشخیص دهند. پاهای جلویی زنبورها موهای زبر شانه‌مانندی دارند که از آن‌ها برای برس کشیدن و در اصل پاک کردن گرده‌ها و سپس جمع‌آوری‌شان در سبدهای گرده بهره می‌گیرند. جالب است بدانید که هر زنبور عسل می‌تواند در یک ثانیه ۲۵۰ بار بال بزند. زنبورهای عسل موجودات فوق العاده پرکاری هستند، زنبورهای عسل کارگر برای تولید ۴۵۰ گرم عسل باید در حدود ۱۰ میلیون سفر انجام دهند. یک قاشق چایخوری عسل که شما می‌خورید، حاصل فعالیت ۱۲ زنبور عسل در کل طول دوره زندگی‌شان است.

یک زنبور کارگر نیش تیز و پرمویی دارد که از آن برای دفاع از کلونی استفاده می‌‌کند. هر زنبور یک بالشتک پرمو در پاهای عقب دارد که آن را با گرده پر می‌کند و به این بالشتک، سبد گرده گفته می‌شود. بخش زیرین قوی پا برای درهم فشردن گرده‌ها و تبدیل آن‌ها به پلت است. پوشش پر موی بدن زنبور در اصل تله مناسبی برای جذب گرده‌ها است که وقتی زنبور برای تغذیه روی یک گل می‌نشیند، گرده‌ها به آن‌ها می‌چسبند.

زنبورهای عسل در حال مهر و موم کردن سلول‌های حاوی عسل

زنبورهای عسل با چینه‌دانی که پر است از شهد شیرین به لانه یا کندو بازمی‌گردند. آن‌ها آنچه را که جمع کرده‌اند، در اختیار سایر زنبورها می‌گذارند تا آن‌ها آنزیم‌های لازم را که در اصل طبیعت شیمیایی این شهد را تغییر می‌دهد، به  آن بیفزایند. سپس شهد شیرین را در موم که از سلول‌های رزین تشکیل شده، می‌گذارند و با کمک بال‌هایشان آن را خنک می‌کنند و از این طریق بخش اعظم آب آن هم جدا می‌شود. این ذخیره غذایی عسل برای تغذیه کلونی در زمستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. زنبورهای عسل، عسل را از شهدی که از گل‌ها جمع می‌کنند، می‌سازند. در خلال این فرآیند، ذرات ریز گرده که باید جا بجا شود و به سایر گل‌ها برسد تا دانه‌های آن‌ها را بارور کند، نیز به بدن زنبورها می‌چسبد. این حشرات کار خود را به نحو احسن انجام می‌دهند. به علاوه آن‌ها بخشی از گرده‌ها را هم برای تغذیه زنبورهای جوان‌تر جمع‌آوری می‌کنند.

با یک زنبور متفاوت آشنا شوید؛ زنبور دم یاقوتی

بدن پرموی زنبورها به آن‌ها در جمع‌آوری گرده کمک می‌کند.

زنبور دم یاقوتی یک حشره است که ظاهر آن بیش‌تر از زنبور شبیه یک تکه جواهر است. جالب اینجاست که درخشندگی و تلالو این حشره در اصل جنبه منفی­ آن را پنهان می­کند. مقاله پیشین ما را درباره حیواناتی که حوصله بزرگ کردن فرزند ندارند را به یاد می‌آورید؟ زنبور دم یاقوتی هم درست همانند پرنده موسوم به کوکو است که از لانه سایر پرنده‌ها برای پرورش جوجه‌اش سوء‌استفاده می‌کند، این حشره زیبا در اصل انگل لانه سایر حشرات  است و از آن گاهی هم با عنوان “حشره کوکو” یاد می‌شود. نحوه زندگی زنبورهای دم یاقوتی به این صورت است که وارد لانه یک حشره یا یک زنبور تک‌زی و تنها می‌شوند و در لانه آن حشره یا زنبور تخم می‌گذارند و زمانی هم که لاروهای آن‌ها از تخم درآمدند، از فرزندان جوان صاحبخانه تغذیه می‌کنند.

بدیهی است که یورش به لانه یک حشره یا یک زنبور کار خطرناکی است چرا که صاحبخانه اغلب مجهز به یک نیش مرگ‌آور است. کاری که حشره کوکو انجام می‌دهد، این است که از طریق یک توپ خیلی محکم از خود در برابر این خطرات دفاع می‌کند. این توپ محافظ در اصل  نوعی کیتین است. کیتین  یک ترکیب آلی بسیار سخت و محکم در پشت و دم این حشره است که از آن به عنوان یک وسیله دفاعی خیلی موثر برای مصون بودن از نیش سایر حشرات استفاده می‌شود.

جالب اینجاست که حتی پاهای این حشره هم رنگ‌های رنگین‌کمانی دارند و در برابر نور خورشید می­درخشند. در ناحیه شکم حشره ماده، زایده­‌ای انتهایی موسوم به تخم‌ریز است که در اصل لوله‌های بلندی هستند که حشره از طریق آن‌ها تخم می‌گذارد. ناحیه شکم هم مجهز به یک پوشش زره‌مانند است که بخش زیرین‌ آن شبیه حفره‌های کوچک است و این بخش وقتی بهتر دیده می‌شود که حشره پاهایش را جمع می‌کند و به دور خود شروع به چرخیدن رو به بالا می‌کند.

طول یک زنبور دم‌ یاقوتی بیش از ۱۲ میلی‌متر است. این زنبور در زیستگاه‌های خشک اغلب نقاط جهان یافت می‌شود.

زنبورهای دم یاقوتی بالغ از شهد و گرده گل‌ها تغذیه می‌کنند در حالی که جوان‌ترها از لارو سایر حشرات از جمله لارو هم‌نوعان خود یعنی زنبورها استفاده می‌کنند. بعضی از اهداف اصلی حشره کوکو یا همان زنبور دم یاقوتی ماده، زنبورهای تک‌زی هستند که در حفره‌ها یا سوراخ‌های داخل زمین یافت می‌شوند. زنبورهای دم یاقوتی باید به نحوی خود را به داخل لانه این زنبورهای تک‌زی سر بدهند و این کار باید به نحوی باشد که توجه زنبور والد هدف جلب نشود. برای همین منظور است که قبل از حرکت، زنبور مهاجم اول صبر می‌کند و با دقت تمام منتظر می‌ماند تا زنبور هدف لانه‌اش را ترک کند. آنگاه حشره کوکو باید سریع عمل کند و قبل از اینکه زنبور مجدد به لانه بازگردد، تخم‌های خود را بگذارد هرچند که اگر خطری هم پیش بیاید، قابلیت دفاع از خود را دارد چرا که در اصل مجهز به یک ابزار ضد نیش است.  چشم‌های بزرگ و برآمده به دم یاقوتی‌ها کمک می‌کنند تا قربانی‌هایشان را راحت پیدا کند. شاخک‌های حساس منحنی شکل رو به پایین آن‌ها هم از طریق بو مکان لانه زیرزمینی سایر حشرات را به راحتی شناسایی می‌کنند.

زندگی متفاوت دم یاقوتی‌ها

زنبور دم‌یاقوتی ماده در حال خروج از لانه یک زنبور تک‌زی

تاکنون در حدود ۱۰۰۰ گونه مختلف از زنبورهای دم‌ یاقوتی شناسایی شده است. گونه‌های مختلف حشره کوکو در زیستگاه‌های مختلف سرتاسر کره زمین یافت می‌شوند. این زنبورها زیستگاه‌های مشابه دارند و رنگ اغلب آن‌ها خیلی روشن است. زنبورهای دم یاقوتی به زندگی در کلونی علاقه ندارند، آن‌ها به عنوان حشرات تک‌زی اغلب در طول روز خیلی فعال هستند و دایم در روی دیوارها و کنده درختان بالا و پایین می‌روند تا بتوانند لانه میزبان مناسب را پیدا کنند. گونه‌های مختلف آن‌ها همگی شبیه به هم هستند و ظاهر آن‌ها شبیه به یک جواهر براق است که رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و نقره‌ای در آن به راحتی قابل تشخیص است. لاروها رشد خود را در لانه میزبان تکمیل کرده و در فصل بعد از لانه خارج خواهند شد. با وجود اینکه این حشرات مجهز به نیش هستند اما برای اغلب آن‌ها نیش کارآیی ندارد چرا که اغلب گونه‌ها فاقد زهر می‌باشند. طول دوره حیات حشرات بالغ نیز بیش از ۳ ماه برآورد شده است.

منبع: Encyclopedia of insects, London, 2008