شهرهای روشن، آسمان‌های بی‌ستاره
به تازگی بحث‌های متعددی در زمینه لامپ‌های تزئینی شهرها مطرح شده است، امروز می‌خواهیم با شما درباره تاثیرات خواسته و ناخواسته آلودگی نوری در شب صحبت کنیم. لامپ‌های به ظاهر شکیل و زیبایی که تحقیقات نشان می‌دهد، استفاده نابهجا از آن‌ها منجر به تاثیرات منفی بر موجودات زنده شده است. تا به امروز تحقیقات علمی معدودی در این زمینه انجام شده و به همین دلیل در این مقاله صرفا بر یکی از این مطالعات تکیه خواهیم کرد، تحقیقی که در نوع خود منحصر به فرد و متفاوت است. پس با ما همراه باشید و ببینید که به راستی با استفاده نابهجا از نورهای تزئینی چه بلایی سر زیستمندان شهری آورده‌ایم.
آلودگی نوری چیست؟
نوری که در موقعیت نابهجا و نادرست منجر به ایجاد اختلالات فیزیکی و روانی بر موجودات زنده شود را آلودگی بصری می‌گویند. این نوع خاص از آلودگی، کم‌تر شناخته شده و بدیهی است که به دلیل دامنه گسترده تاثیرات نیازمند انجام تحقیقات و مطالعات بیش‌تری است. تحقیقات دانشمندان دانشگاه اکستر (Exeter University)، یک دانشگاه و مرکز تحقیقاتی عمومی واقع در جنوب‌غربی انگلستان، نشان داد که نور چراغ خیابان‌ها منجر به ایجاد تغییرات در سیستم دگردیسی حشرات و سایر موجودات بی‌مهره می‌شود. این تحقیق که نتایج آن در مجله بیولوژی منتشر شد، به یک واقعیت ساده اشاره دارد: متاسفانه حیات و سیستم طبیعی بسیاری از موجودات زنده از نورپردازی‌های ما متاثر می‌شود.
شاید بتوان اینطور عنوان کرد که این تحقیق نخستین نمونه در نوع خود است که ثابت می‌کند تعادل گونه‌های مختلف که هر یک به نوعی با یکدیگر همزیستی دارند، می‌تواند به واسطه‌ی آلودگی نوری شهرها دستخوش تغییرات شود. اجازه دهید تا در این مورد خاص به یک نمونه موردی در شهر تهران نیز اشاره کنیم، چند سالی است که نورهای خیابان ولی‌عصر به ظاهر این خیابان را زیباتر ساخته‌اند اما یکی از واقعیت‌های دردناک زیست‌محیطی را همین نورهای مصنوعی رقم زده‌اند. بدیهی است که این نورها می‌توانند در سیکل طبیعی زیستی درختان اختلال ایجاد کنند، می‌پرسید چطور؟ خیلی ساده است، فرض کنید در هنگام خواب زیرچشم شما کسی چراغ‌قوه بیندازد و این کار را مداوم و هر شب انجام دهد، آیا به راستی خواب راحتی برای شما باقی می‌ماند؟
در بسیاری مواقع نور به ما کمک می‌کند تا دید بهتری در شب داشته باشیم اما واقعیت این است که نورهای روشنی‌بخش شب‌های تاریک شهرها امروزه به نوعی آلودگی تبدیل شده‌اند.
تحقیقات پیشین گویای این واقعیت بود که موجودات زنده به صورت انفرادی از نورهای مصنوعی متاثر می‌شوند اما از آنجایی که استفاده از نورهای غیرطبیعی در سطح جهانی گسترش پیدا کرده لذا بررسی‌ها بر روی تاثیرات آن‌ها نیز بیش‌تر شده است. آمارها نشان می‌دهند که نورهای روشنی‌بخش تزئینی سالانه و به صورت تقریبی ۶ درصد رشد داشته‌اند. دانشمندان انگلیسی برای نخستین‌‌بار تاثیر استفاده از نورهای مصنوعی را بر روی جامعه وسیعی از موجودات زنده مورد ارزیابی قرار دادند. تحقیق آن‌ها بر گروهی از بی‌مهرگان که در نزدیکی نورهای مصنوعی زندگی می‌کنند، متمرکز گردید.
دامنه بی‌مهرگان نیز در این تحقیق بسیار گسترده در نظر گرفته شد؛ از گونه‌های شکارچی گرفته تا گونه‌هایی که صرفا در زباله‌های شهری زیست و تغذیه می‌کنند، همگی جایگاه ویژه‌ای در این تحقیقات داشتند. بدیهی است که چنین تغییراتی می‌توانند گونه‌های متنوعی از موجودات زنده را تحت‌تاثیر قرار دهند. جالب اینجاست که پرندگان و پستاندارانی هم که برای تغذیه به چنین موجوداتی وابسته‌اند، از این تغییرات صدمه می‌بینند. البته این قانون پیش‌تر نیز به عنوان یک اصل مهم در بوم‌شناسی مطرح و مورد مطالعه قرار گرفته و بر اساس آن این جمع‌بندی حاصل شده که تغییراتی از این دست بر کل اکوسیستم و از جمله انسان تاثیرگذار خواهند بود.
سهم ما شهرنشین‌ها از شب
تیم تحقیقاتی انگلیسی، مطالعه خود را در محدوده بازارچه شهر هلستون واقع در غرب استان کورنوال انگلستان متمرکز کرد و برای جمعآوری نمونه از تله‌های مختلفی که مستقیما در زیر لامپ‌های خیابان‌ها نصب می‌شوند، بهره گرفت. کارشناسان در این طرح پژوهشی در حدفاصل میان هر لامپ با لامپ بعدی که حدود ۳۵ متر تخمین زده شد، تورهای مخصوصی نصب کرده و برای چندین روز و شب متوالی نمونه‌های مختلفی از بی‌مهرگان را جمعآوری کردند. مزیت استفاده از این روش آن بود که در وهله نخست امکان مقایسه نمونه‌ها فراهم شد و به این واسطه نه‌تنها به تفاوت زمانی برداشت نمونه‌ها – اعم از روز و شب – توجه شد بلکه حتی تفاوت مکانی – اعم از نزدیکی و دوری به چراغ و … – نیز مدنظر قرار گرفت.
در این پروژه حدود ۱۱۹۴ تعداد نمونه از بی‌مهرگان از ۶۰ گونه مختلف جمعآوری شد. یافته‌های تیم تحقیقاتی حاکی از حضور فراوان گونه‌های مختلف در زیر نور چراغ‌ها و اطراف آن‌ها بود. نکته جالب این بود که بی‌مهرگان و حشرات نه‌تنها در شب بلکه حتی در روز هم در محدوده‌های نزدیک به چراغ‌ها فراوانی بیش‌تری داشتند و این به طور مشخص به معنای آن است که اثراتی از این دست به یک برهه مشخص زمانی محدود نمی‌شوند.
نور شب چه تاثیراتی دارد؟ تحقیقات نشان می‌دهد که نه‌تنها سلامت انسان‌ها بلکه رفتارهای زیستی گونه‌های مختلف جانوری نیز از این پدیده متاثر می‌شود.
اثرات مهلک نوردهی بر اکوسیستم شهری
سرپرست این گروه تحقیقاتی انگلیسی، دکتر تام دیویس (Tom Davis) از موسسه تحقیقات زیست‌محیطی دانشگاه اکستر درباره این پژوهش می‌گوید: «یافته‌های ما حاکی از آن است که آلودگی نوری می‌تواند اثرات بسیار مهلکی بر روی حیات جانوری شهرها داشته باشد. ما بایستی از چگونگی تاثیرات فزاینده نورهای مصنوعی بر روی اکوسیستم‌های حساس و شکننده شهری آگاه باشیم چرا که زندگی ما در شهرها عملا به آن‌ها وابسته است. تحقیقات نشان می‌دهد که آلودگی نوری، تغییرات گسترده‌ای در وضعیت حیاتی کل جوامع بی‌مهره به وجود خواهد آورد.»
به عقیده دکتر دیویس اکنون زمان آن فرا رسیده که ما تاثیر چنین نورهایی را بر سایر جوامع جانوری نیز مورد بررسی قرار دهیم. تنها با بررسی جامع گونه‌های مختلف می‌توان متوجه شد که چگونه چنین نورهایی اکوسیستم‌های مهم و حیاتی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. شاید ادامه تحقیقات علمی از این دست سبب گردد که انسان‌ها هرچه سریع‌تر روش خود را برای روشن نگاه داشتن شهرهایشان تغییر دهند.
هر ساله موارد متعددی از برخورد پرندگان با شیشه‌ها در سرتاسر دنیا گزارش می‌شود. نورهای مزاحم شب یک دلیل عمده این اتفاق هستند که می‌توانند جان پرندگان مهاجر را به راحتی تهدید کنند.
همانطور که گفته شد، تاثیرات ناشی از آلودگی‌های نوری در شهرها متوجه طیف وسیعی از موجودات زنده از گیاهان گرفته تا جانوران و حتی انسان‌هاست. گونه‌های مختلف پرندگان و حتی خزندگان و لاک‌پشت‌ها به شدت از آلودگی‌های نوری تاثیر می‌پذیرند. در سواحل فلوریدا هر ساله میلیون‌ها بچه لاک‌پشت به همین واسطه مسیر اصلی‌شان را به سمت اقیانوس گم کرده و تلف می‌شوند. آمار برخورد پرندگان با شیشه‌ها و ابنیه شهری نیز کم نیست. تصادم منجر به مرگ یا اصطلاحا همان برخوردهای شدید پرندگان با شیشه ساختمان‌ها یکی از مسائل قابل‌توجه و معنادار از نقطه‌نظر اکولوژیکی است. متاسفانه اطلاعات آماری در این زمینه حتی در کشورهای توسعهیافته نیز بسیار کم است . اما به هر شکل آمارها نشان می‌دهند که در آمریکا سالانه بین ۱۰۰ میلیون تا یک میلیارد پرنده در اثر برخورد با شیشه ساختمان‌ها تلف می‌شوند. در ایران و به طور مشخص شهر تهران علیرغم حضور قابل‌توجه پرندگان مقیم و گونه‌های مهاجر، هنوز هیچ برآورد یا تخمین درستی از این مساله وجود ندارد.
علت اصلی برخوردها در هنگام روز ندیدن شیشه است اما به واقع پرندگان در حین مواجهه با شیشه اغلب آنچه که در آن بازتاب می‌شود از جمله تصویر آسمان یا حتی تصویر فضای سبز را می‌بینند و این تصویر منعکس شده، اطمینان کافی را به آن‌ها می‌دهد که می‌توانند از میان آن گذر کنند. اما در شب با کاهش نور، طبیعتا میزان دید هم کم می‌شود و هر نوری می‌تواند پرنده را به راحتی گمراه و جذب خود کند. خطر این مساله خصوصا در شرایط نامتعادل جوی و هنگامی که هوا قدری هم مرطوب باشد، بیش‌تر است چرا که باعث می‌شود پرنده هاله‌ای را در پیرامون هر منبع نور ببیند و به طور کاملا غریزی پروازهای چرخشی مرگ‌باری در پیرامون آن انجام دهد.
بررسی‌ها نشان داده که گروه‌های انبوهی از پرندگان مهاجر شبانه که در شرایط عادی در ارتفاعی بالای ۱۵۰ متر پرواز می‌کنند، در هوای متغیر ارتفاع را کم کرده و به سمت نور ساختمان‌های بلند و حتی آتش سکوهای نفتی جذب شده و نهایتا مرگ‌های دردناکی را تجربه کرده‌اند. امید می‌رود که تحقیقات در این زمینه در کشور ما نیز روز به روز افزایش یابد و راهکارهای عملی‌تری جهت مقابله با این معضل ارائه گردد.
منبع: Sciencedaily, Bird friendly building guide, 2015, Canada
باید هرچه سریع تر فکری کنیم