وقتی پای شرکت‌های خصوصی به فضا باز می‌شود

این روزها خبرهای زیادی از رقابت شرکت‌های خصوصی برای فتح فضا می‌شنویم. تقریبا همه‌ی آن‌ها برای یک چیز رقابت می‌کنند، اینکه بتوانند موشک یا فضاپیمایی را به فضا بفرستند، آن را سالم روی زمین فرود بیاورند و دوباره به فضا ارسالش کنند. به عبارت دیگر این شرکت‌ها تلاش می‌کنند با استفاده‌ی چندباره از موشک‌ها و فضاپیماها، از مخارج سفرهای فضایی بکاهند و این کار را اقتصادی کنند. دقیقا شبیه به استفاده‌ای که از هواپیما می‌کنیم. البته در برنامه‌هایی بلندپروازانه‌تر، بعضی شرکت‌ها در پی استحصال مواد معدنی موجود در ماه و سیارک‌ها هستند.

قبل از ورود شرکت‌های خصوصی، در کوران جنگ سرد دولت‌های آمریکا و شوروی رقابت خیلی سنگینی بر سر فتح فضا داشتند. رقابتی به شدت پرهزینه که ابتدا برای رسیدن به مدار زمین و سپس برای رسیدن به ماه و کاوش دیگر نقاط منظومه‌ی شمسی صورت گرفت. انگیزه‌ی سیاسی و تمایل برای به رخ کشیدن قدرت، باعث شده بود دولت‌های این دو کشور بودجه‌ی خیلی زیادی را به سازمان‌های فضایی خود اختصاص دهند تا چنین پروژه‌هایی را پیش ببرند. مثلا برنامه‌های آپولو برای فتح ماه، بیش از نیم قرن پیش هزینه‌ای ۲۰ میلیارد دلاری روی دست دولت و مردم آمریکا گذاشت؛ چیزی بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار کنونی. شوروی هم که توان اقتصادی کمتری نسبت به آمریکا داشت، حسابی زیر بار مخارج برنامه‌های فضایی مانده بود.

ولی وقتی شوروی فروپاشید همه‌چیز به یک‌باره تغییر کرد. با از بین رفتن شوروی، دولت روسیه‌ی جدید توانایی مالی هدایت پروژه‌های فضایی را نداشت و نتوانست برنامه‌های بلندپروازانه‌ی پیشین را دنبال کند. آمریکایی‌ها هم که دیگر خود را در جهانی تک قطبی و بدون رقیب می‌دیدند، کم‌کم انگیزه‌ را از دست دادند و بودجه‌ی برنامه‌های فضایی را کم کردند. به خصوص با ورود به قرن ۲۱ مشکلات اقتصادی هم بروز کرد و دیگر رمقی برای اجرای پروژه‌های خیلی بلندپروازانه به صورت مستقل و بدون مشارکت بین‌المللی وجود نداشت.

اما با ورود به قرن ۲۱، اتفاق جالبی افتاد. به یکباره سر و کله‌ی شرکت‌هایی خصوصی پیدا شد که هرکدام به سهم خود در صنایع فضایی نقش ایفا می‌کردند. این شرکت‌ها حالا به ده‌ها عدد می‌رسند و بیشتر آن‌ها آمریکایی هستند. آن‌ها در زمینه‌های مختلفی مثل ساخت کپسول‌های فضایی،‌ ایستگاه‌های فضایی، موشک‌ها، فضاپیماها، ماهواره‌ها یا حتی استحصال منابع موجود در سیارک‌ها کار می‌کنند. اتفاقا خود دولت‌ها هم از آن‌ها حمایت می‌کنند تا به اهدافشان برسند.

ایلان ماسک مالک شرکت اسپیس‌ایکس در کنار باراک اوباما. دولت‌ها از شرکت‌های فضایی خصوصی حمایت می‌کنند تا بتوانند زودتر به اهدافشان برسند.

این روزها رقابت بین دو تا از این شرکت‌ها یعنی «بلو اوریجین» (Blue Origin) و «اسپیس‌ایکس» (SpaceX) از بقیه داغ‌تر است. نکته‌ی جالب توجه‌ این شرکت‌ها، پس زمینه‌ی فعالیت مدیران آن‌هاست. جف بزوس مالک بلو اوریجین، موسس و صاحب فروشگاه اینترنتی آمازون است. ظاهرا او به داشتن بزرگترین فروشگاه اینترنتی راضی نیست و حالا می‌خواهد بزرگترین شرکت فضایی خصوصی را هم داشته باشد. به طور کلی جف بزوس صاحب شرکتی به نام «بزوس اکسپدیشنز» (Bezos Expeditions) است که زیر مجموعه‌های زیادی در حوزه‌های مختلف از مطبوعات گرفته تا درمان سرطان، هوش مصنوعی، پرینترهای سه بعدی و بسیاری فناوری‌ها و علوم پیشرو دیگر دارد. ایلان ماسک مالک اسپیس‌ایکس هم صاحب شرکت خودروسازی تسلا موتورز، هایپرلوپ و چند شرکت نوآورانه و پیشرو دیگر است.

بلو اوریجین فعلا قصد دارد گردشگران فضایی را به حیاط خلوت فضایی زمین ببرد و اسپیس‌ایکس در حال حاضر می‌خواهد برای سازمان‌های فضایی و شرکت‌های مختلف، کار حمل و نقل فضایی یا پرتاب ماهواره را انجام دهد. هر دوی آن‌ها موشک‌هایی ساخته‌اند که وقتی ماموریت خود را انجام می‌دهند، به همان شکل عمودی که بالا رفته‌اند برمی‌گردند و روی زمین می‌نشینند. ظاهرا کار بلواوریجین به دلیل مانور ساده‌تری که موشک «نیوشپرد» (New Sheppard) انجام می‌دهد آسان‌تر است. این شرکت زودتر از اسپیس‌ایکس توانست موشک خود را سالم روی زمین فرود آورد و آن را دوباره به فضا پرتاب کند. موشک فالکن ۹ اسپیس‌ایکس تا به حال از چهار بار تلاش برای فرود، فقط یک فرود موفق داشته و هنوز استیج فرود آمده دوباره به فضا پرتاب نشده است.

البته هنوز شرکت‌های فضایی خصوصی به دنبال پروژه‌های علمی فضایی مثل کاوش دیگر سیارات منظومه‌ی شمسی، تحقیق روی خورشید و اخترشناسی نرفته‌اند. آن‌ها بیشتر روی پیمانکاری انتقال محموله‌های فضایی و بحث گردشگری تمرکز کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در آینده‌ای نزدیک سازمان‌هایی مثل ناسا و سازمان فضایی اروپا، بخش زیادی از پرتاب‌ها و حمل و نقل خود را به این شرکت‌ها بسپارند. به خصوص اینکه به تازگی اسپیس‌ایکس قراردادی را با ناسا برای ارسال محموله‌ها به ایستگاه فضایی بین‌المللی امضا کرده است. احتمالا برای آینده‌ای دورتر می‌توانیم انتظار گردشگری فضایی نسبتا ارزان‌قیمت را هم بکشیم.

بعضی از مالکان شرکت‌های خصوصی فضایی مثل ایلان ماسک و جف بزوس کار خود را با شرکت‌های فناوری اطلاعات و دیگر تجارت‌های نوین آغاز کردند.

جالب این‌جاست که شرکت‌هایی مثل «دیپ اسپیس ایندستریز» (Deep Space Industries) و «پلنتری ریسورسز» (Planetary Resources) در عملی خیلی بلندپروازانه، حال کار کردن روی فناوری‌های استحصال معادن موجود در سیارک‌ها هستند. یعنی اینکه فضاپیمایی را روی سیارک‌های سرگردان در منظومه‌ی شمسی بفرستند، منابع با ارزش آن‌ها مثل عناصر کمیاب پلاتین، ایریدیوم و پالادیوم را استخراج کنند و به زمین بیاورند. این یعنی اینکه تجارت فضایی پا را از فیلم‌های علمی-تخیلی فراتر گذاشته و احتمالا می‌توانیم در دهه‌های آینده شاهد ورود شرکت‌های فضایی خصوصی به بازار بورس باشیم.

به طور کلی می‌توان گفت که دوران سرمایه‌گذاری‌های دولتی بر روی برنامه‌های فضایی غیر علمی تا حدود زیادی به سر آمده است. آن‌هایی که توانایی تجاری شدن دارند، به شرکت‌های خصوصی سپرده می‌شوند. شرکت‌های خصوصی که با هزینه‌ای خیلی کم، برنامه‌های فضایی را اجرا می‌کنند و البته باید برای رسیدن به فناوری‌های لازم، تلاش خیلی زیادی بکنند. با این حال هستند دولت‌هایی که هنوز انگیزه‌ی سرمایه‌گذاری‌های کلان فضایی برای انجام پروژه‌هایی مثل فتح ماه را دارند. مثلا چینی‌ها که می‌خواهند جلوی کشورهای پیشرفته‌ی دنیا ابراز قدرت بکنند و فناوری و توان مالی خود را به رخ بکشند، به احتمال خیلی زیاد در آینده‌ی نزدیک پروژه‌ی فرود انسان روی ماه و ساخت ایستگاه فضایی را انجام خواهند داد. با این حال آن‌ها هم بعد از اینکه خودشان را اثبات کنند، ممکن است به شرکت‌های خصوصی روی بیاورند. شرکت‌های خصوصی که به جای انگیزه‌های سیاسی، با انگیزه‌های تجاری رقابت می‌کنند.