سفر به سرزمین‌ یوزپلنگ؛ گربه‌های در حال انقراض ایران

ده روز نخست ماه شهریور در ایران، چند سال است که با نام یوزهای آسیایی گره خورده است. یوز آسیایی(Acinonyx jubatus venaticus)، زیرگونه‌ای بشدت در معرض خطر انقراض است که زمانی در اکثر مناطق دشتی غرب آسیا می‌زیست، اما امروز بیش از ۳۰  سال است که ایران آخرین پناهگاه آن در دنیا به شمار می‌رود. جمعیت این زیرگونه در خوش‌بینانه‌ترین حالت بیش از ۵۰ فرد تخمین زده شده است. یوزهای آسیایی هم‌اکنون در استان‌های یزد، سمنان، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، کرمان و اصفهان در گستره حدود ۶ میلیون هکتاری پراکندگی دارند. پناهگاه حیات‌وحش نایبندان طبس، مجموعه حفاظتی توران شاهرود، پناهگاه حیات‌وحش دره‌انجیر اردکان، منطقه حفاظت‌شده بافق و آریز، پناهگاه حیات‌وحش میاندشت جاجرم، پارک ملی سیاه‌کوه اردکان، منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران مهریز، پناهگاه حیات‌وحش دربند راور، پارک ملی کویر گرمسار و پناهگاه حیات وحش عباس آباد نائین مهمترین زیستگاه‌های یوز آسیایی در کشور ما هستند.

دومین جشنواره یوزها در احمدآباد

ذخیره‌گاه زیست‌کره توران یکی از مهمترین زیستگاه‌های یوزها در کشور است. در همسایگی این ذخیره‌گاه، چندین روستا به نام‌های احمدآباد، قلعه بالا، رضاآباد و کلات خیج وجود دارد که اهالی آن‌ها چندین سال است با مساله حفاظت از یوزهای آسیایی بعنوان یکی از زیرگونه‌های پرچم و شاخص کشور آشنا شده‌اند. همراهی مردم محلی و تاثیرگذاری مثبت آن‌ها در حفاظت از یوزهای آسیایی، حاصل چندین سال تلاش کارشناسان پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و موسسه حیات‌وحش میراث پارسیان در این منطقه است. جشنواره یوز در حالی در حاشیه ذخیره‌گاه زیست‌کره توران برگزار می‌شود که سایر انجمن‌های فعال کماکان مراسم خود را در پایتخت برگزار می‌کنند. این تفاوت در محل برگزاری مراسم از بسیاری جهات مثبت ارزیابی شده است:

نخست اینکه فرهنگ‌سازی در میان جوامع محلی مهمترین رکن حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض است. دوم اینکه حضور چهره‌های شاخص و برجسته بواسطه‌ی چنین جشنواره‌هایی می‌تواند حساسیت تمامی اقشار جامعه را به دنبال داشته باشد و در نهایت هم اینکه حفاظت از گونه‌های در معرض خطر قرار نیست که به شکل رونمایی از مجسمه‌های زیبا و نفیس آن هم کیلومترها دورتر از زیستگاه اصلی میسر شود چرا که به باور اکثر کارشناسان مهم‌ترین بعد قضیه آشنایی با زیستگاه و در عین حال تهدیدات انسانی است که چنین گونه‌هایی را در زیستگاه‌شان در معرض مخاطره قرار داده است. به همین مناسبت تیم دیجی‌کالامگ بر آن شد تا در دومین جشنواره یوزهای آسیایی که اتفاقاً مصادف با جشن فلفل این منطقه هم بود، به شکل مستقیم حضور داشته باشد و گزارشی را در این زمینه تهیه کند. آنچه در ادامه می‌خوانید، گزارش این سفر به روایت تصویر است.

مسیری به سوی کویر

ذخیره‌گاه زیست‌کره توران در قسمت جنوبی جاده تهران- مشهد و در قسمت شمال شرقی دشت کویر واقع شده است. سفر ما یک سفر زمینی با ماشین بود که از صبح ۴شنبه مورخ ۳ شهریور آغاز شد. ایوانکی، گرمسار، سمنان، دامغان و در نهایت شاهرود شهرهایی بودند که از آن‌ها گذر کردیم. شهر بیارجمند یکی از شهرهای شهرستان شاهرود در استان سمنان است که در جنوب‌شرقی شاهرود واقع شده و فاصله آن با مرکز استان بیش از ۳۰۰ کیلومتر است. ورود ما به بیارجمند با ساعات پایانی روز قرین شد و به همین دلیل بر آن شدیم تا سری هم به سرمحیط‌بانی دلبر بزنیم. ذخیره‌گاه زیست‌کره توران در اصل یک پناهگاه حیات‌وحش و منطقه حفاظت شده است که به استناد مصوبه شماره ۳۵-۷۵ شورای‌عالی محیط‌زیست از سال ۱۳۵۱ حفاظت‌شده اعلام شده و در عین حال به استناد مصوبه دبیرخانه انسان و کره مسکون سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۶ عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره را هم به خود اختصاص داده است. مساحت پارک ملی توران ۱۰۱۰۷۳ هکتار، مساحت منطقه حفاظت شده ۱۰۳۷۱۲۰ هکتار، مساحت پناهگاه حیات‌وحش ۳۰۳۳۳۰ هکتار و جمع کل ذخیره‌گاه ۱۴۴۱۵۲۳ هکتار است. شاخص‌ترین گونه‌های جانوری این منطقه یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، جبیر، آهو، گوسفند وحشی، پازن، گور ایرانی، گربه وحشی، هوبره، زاغ بور، انواع پرندگان شکاری، بزمجه و انواعی از مارها هستند. از گونه‌های گیاهی شاخص هم می‌توان به قیچ، اشنان، تاغ، گز، اسکنبل، بنه، بادام وحشی، درمنه، انواع گرامینه و باریجه اشاره کرد.

شب کویر

در هنگام غروب خورشید از طریق جاده کوهستانی توران که البته دسترسی آن برای عموم آزاد نیست، به روستای قلعه بالا رفتیم. خانه‌های روستا، سبک معماری خشتی را تاحدودی حفظ کرده‌اند، بنابراین الگوی مناسبی از نظر معماری ارگانیک تلقی می‌شوند. شب‌های منطقه از قانون شب‌های کویری تبعیت می‌کند و اغلب هم سرد است. ما شب را در فضای باز و داخل کیسه خواب گذراندیم و با نخستین پرتو خورشید نیز از خواب برخاستیم. فعالیت مردم روستا از همان ساعات اولیه روز (حدود ساعت ۶ بامداد) آغاز می‌شود. در این فصل از سال در پشت بام اغلب خانه‌ها می‌توان فلفل‌های قرمز خوش‌رنگی را دید که بعداً متوجه جایگاه ویژه‌ آن در سفره‌های محلی مردم روستا شدیم.

همزمانی دو جشن در احمدآباد

از آنجایی که جشنواره یوز آسیایی امسال با زمان برگزاری جشن شکرانه فلفل همراه شده بود لذا مردم محلی نیز موافقت کرده بودند که جشن خود را با یوزها تقسیم کنند. محل برگزاری جشنواره روستای احمدآباد بود. برای رفتن به احمدآباد بایستی زحمت یک سفر کوتاه حدود یک ساعت و نیمه را از قلب زیستگاه یوزها به خود هموار کرد. علیرغم اینکه دیدن یوزها آرزوی کلیه اعضاء گروه بود اما در راه یوزی مشاهده نشد تنها شاهد چرای صبحگاهی گله‌ای گور آسیایی در مسافت دور بودیم که متاسفانه عکس جالبی را هم نصیب ما نکرد.

علت انتخاب روستای احمدآباد بعنوان محل برگزاری این جشنواره، در وهله نخست دو سال فعالیت مستمر توانمندسازی است که توسط پروژه حفاظت از یوزآسیایی و موسسه میراث حیات‌وحش پارسیان در دست انجام است. در عین حال مجموعه ورزشی سرپوشیده و بزرگ این روستا، ظرفیت پذیرش تعداد قابل‌توجهی از مهمانان را دارد. برنامه‌ریزی جشنواره به ترتیب عبارت بود از ۱) برگزاری مسابقه آشپزی محلی با داوری چهره شناخته شده آشپزی ایران، آقای سامان گلریز ۲) عرضه مستقیم محصولات و غذاهای محلی ۳) قرعه‌کشی دو دستگاه تلفن هوشمند ۴) رونمایی از تمبر یوز ۵) تقدیر از محیط‌بانان پیشکسوت ۶) ساخت عروسک‌های محلی در کنار کودکان توسط موزه عروسک سیار ۷) برگزاری مراسم رقص چوب، یکی از قدیمی‌ترین رقص‌های سنتی ایران ۸) برگزاری مسابقات محلی و پاره‌ای از فعالیت‌های فرهنگ‌سازی دیگر.

حضور دو چهره شناخته‌شده سینما و تلویزیون در جشنواره

حضور هدیه تهرانی، بازیگر شناخته‌شده سینما و سامان گلریز، آشپز معروف ایرانی تنور جشنواره را به نوعی گرم کرد. در خلال برگزاری جشنواره، عکس‌های متعدد بسیاری با این دو حامی شناخته‌شده محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران گرفته شد. بیارجمندی‌ها به رسم مهمان‌نوازی در خاتمه جشنواره دست‌بافته‌ای از یکی از روستاهای حاشیه ذخیره‌گاه زیست‌کره توران را به سامان گلریز اهداء کردند.

رونمایی از یک تمبر زیست‌محیطی

در زمان اختتامیه این جشنواره مدیر پروژه حفاظت از یوز آسیایی، هومن جوکار و رئیس اداره پست مرکزی شهرستان شاهرود از تمبر پستی یوز رونمایی کردند. این اقدام در حالی صورت گرفت که امید می‌رود تمبرهای یوز از این پس بتوانند پیام حفاظت را با خود به همه جای دنیا ببرند.

حضور کاروان یوز در جشنواره

چند روزی است که کاروان یوز در حال گذار از شهرهای مختلف ایران است. این کاروان در زمان برگزاری جشنواره در محل برگزاری حضور داشت و توجه زیادی را هم به خود جلب کرد. ساده‌ترین دلیل این توجه، عکس‌های کاروان و طراحی داخلی متفاوت آن برای سفرهای طولانی است. آقای بهمن نجفی، مسوول پیشین اداره حفاظت از محیط‌زیست طبس که اینروزها دوره بازنشستگی خود را به همراه همسرش در سفر و با کاروان یوز می‌گذراند، درصدد است تا از این طریق مردم را از وضعیت یوز آسیایی و تهدیدات پیش‌روی آن آگاه سازد. در طول سفر بازگشت شاهد بودیم که کاروان یوز در هر جا که توقف می‌کند، جمعی از مردم به دور آن گرد می‌آیند و سوالات متعددی هم می‌پرسند.

یوز آسیایی، سنگر آخر

سفر سه روزه به روستاهای حاشیه ذخیره‌گاه زیست‌کره توران را در حالی به پایان بردیم که عزم راسخ مردم این خطه برای حفاظت از یوز آسیایی همچنان جزم است. نجات یوزپلنگ آسیایی از ورطه هلاک بدون‌تردید یکی دیگر از امتحانات بزرگ طبیعت ایران زمین است. این بار سایه گیوتین بر سر زیرگونه‌ای است که زیستگاه‌هایش از حداقل جاذبه‌های سکونتی برای انسان برخوردارند اما همین جاذبه‌های اندک هم قدرت و ارزش‌های خاص خود را در جشنواره‌هایی از این دست و با حضور هنرمندان شناخته‌شده و پشتیبانی اسپانسرهای مالی (شرکت فرآورده‌های لبنی میهن و شرکت سبد) نشان می‌دهند. از آنجایی که وضعیت برای یوزآسیایی بشدت بحرانی‌ است و کل جمعیت آن بیش از ۵۰ فرد و جمعیت اثرگذار آن هم بصورت تخمینی کمتر از ۴۰ فرد برآورد شده لذا برنامه‌های مشارکتی از این دست بدون‌تردید می‌توانند برای یوزها سازنده باشند.