روز جهانی ببرها
امروز، روز جهانی ببر است. از سال ۲۰۱۰ میلادی تاکنون هرساله روز جهانی ببرها در سرتاسر دنیا جشن گرفته می‌شود و هدف از برگزاری این مراسم جهانی نیز تنها یک چیز است: تلاش برای حفاظت موثرتر از ببرها، مخلوقاتی بی‌نظیر که زمانی در قاره آسیا پراکنشی قابل ملاحظه داشتند اما امروز جمعیت‌های ایزوله آن‌ها به ۸ زیرگونه محدود شده است. در این مقاله شما را با واقعیت‌هایی ناگفته از زندگی ببرها آشنا خواهیم کرد.
ببرها به‌صورت طبیعی فقط در آسیا یافت می‌شوند
کوئین، ببر سفید. ژن پوشش سفید در میان ببرهای بنگال معمول است اما تولد یک ببر بنگال سفید در طبیعت یک پدیده نادر تلقی می‌شود. (عکس از مینا عزتی)
ببرها را می‌توان در زیستگاه‌های مختلف از مناطق شمالی معتدل و جنگل‌های کاج در روسیه گرفته تا جنگل‌های تحت‌حاره‌ای در چین، نپال، بوتان و هندوستان؛ جنگل‌های برگ‌ریز خشک و مرطوب و مناطق حاره‌ای همیشه‌سبز و مرطوب در نواحی حاره‌ای قاره آسیا سراغ گرفت. خاستگاه اصلی ببرها آسیاست و برخلاف انتظار هیچ ببری به‌صورت طبیعی در آفریقا زیست نمی‌کند. اما چرا؟ مگر غیر از این است که شیرها، پلنگ‌ها و ببرها همه از خانواده گربه‌سانان هستند؟ پس چطور است که خاستگاه یک عضو این خانواده تا این اندازه با سایرین فرق دارد؟
مطالعات دیرینه‌شناسی نشان می‌دهد که در حدود ۲ میلیون سال قبل یک شاخه از گربه‌سانان به سمت شرق آسیا مهاجرت می‌کند و مراحل تکامل این شاخه به نحوی طی می‌شود که شکل و شمایل آن را ما امروزه در میان ببرها شاهد هستیم. پروفسور دیوید اسمیت (David Smith)، استاد زیست‌شناسی حیات‌وحش از دانشگاه مینه‌سوتا در این زمینه می‌گوید: «می‌توان حدسیات زیادی را درباره اینکه چرا ببرها هیچ‌گاه به آفریقا نرسیدند، مطرح کرد اما واقعیت این است که همه آن‌ها صرفا فرضیات هستند.» بسیاری از محققان حیات‌وحش بر این باور هستند که ببرها از نظر تاریخی در بخش اعظم قاره آسیا زیست کرده‌اند و به دلیل مهاجرت طبیعی، زیرگونه‌هایی از آن‌ها مشتق شده و در طول زمان هم پراکنده شده است. اما یک فرضیه در این میان قوت بیش‌تری دارد و آن هم این است که نوسانات یخچالی دوره پلیوستوسن و مرزبندی‌های جغرافیایی بوده که بازگشت ببرها به آفریقا را ناممکن ساخته است.
سلسه مراتب
بریو، ببر بنگال. ببرهای بنگال از نظر جمعیتی نسبت به سایر زیرگونه‌ها در وضعیت بهتری قرار دارند. (عکس از احسان احدی)
اجتماع ببرها حول محور ماده‌های بالغ زادآور می‌گردد. ببرهای ماده قلمرو خانگی به نسبت ثابتی را برای خودشان دارند که در آن توله‌هایشان را پرورش می‌دهند. ببر ماده در شرایط عادی در سنین بین ۳ الی ۴ سال شروع به زادآوری می‌کند و معمولا ۵ تا ۷ سال هم قلمرو خاص خود را دارد و پس از آن اغلب این قلمرو توسط یک ماده بالغ دیگر اشغال می‌شود. درجه هم‌پوشانی قلمرو ماده‌ها و احتمال تداخل بین روابط همسایگی از منطقه‌ای به منطقه دیگر فرق می‌کند اما در مجموع به عواملی مانند تراکم شکار و سایر فاکتورهای اکولوژیکی بستگی دارد. اما ببرهای نر بالغ اغلب قلمرو بزرگ‌تری از ماده‌ها دارند که این قلمرو با قلمرو چندین ببر ماده زادآور تداخل دارد. تعداد متوسط ببرهای ماده‌ای که قلمروشان با قلمرو یک ببر نر تداخل دارد، در حدود ۳ فرد است. وسعت هم‌پوشانی بین قلمرو نرها ظاهرا متفاوت است و به عواملی بستگی دارد که هنوز به‌درستی شناخته‌شده نیستند. اما مدت زمان تملک قلمرو توسط نرها خیلی کوتاه‌تر از ماده‌هاست. برای ببرهای نر این رقم بین ۲ تا ۴ سال و برای ببرهای ماده بین ۶ الی ۱۰ سال تخمین زده شده است.
ببرها در اسارت به‌خوبی تکثیر می‌شوند بنابراین امکان انقراض کامل آن‌ها غیرمحتمل است اما تاکنون سه زیرگونه ببر بالی، ببر خزر و ببر جاوه مسیر منتهی به انقراض را تا انتها پیموده‌اند. (عکس از احسان احدی)
برآوردها نشان می‌دهد که یک ببر در طول یک سال از یک جمعیت ۵۰۰ تایی شکار،حدود ۵۰ فرد را برداشت می‌کند. از طرف دیگر تحقیقات متعدد نشان می‌دهد که برای پایش جمعیت ببرها باید بر روی وضعیت توله‌ها تمرکز کرد فرضا توله‌های کم‌تر از یک سال ممکن تقریبا ۲۵ درصدشان سالم و سلامت نباشند حتی در زیستگاه‌هایی که از نظر حضور طعمه غنی هستند نیز متوسط پتانسیل زادآوری ماده‌ها ممکن است تنها یک توله آن‌هم در یک سال باشد بنابراین اصل جمعیت ببرها حول توله‌ها و ماده‌ها می‌گردد. همه این موارد مؤید این است که نرخ مرگ‌ومیر بالا در گوشت‌خواران درشت‌جثه‌ای مانند ببرها مادامی‌که نرخ تولیدمثل به‌صورت طبیعی بالاست، نگران‌کننده نیست.
افسانه شیر و ببر
ببرها روزانه ۱۵ الی ۱۸ کیلوگرم غذا می‌خورند. غذای آن‌ها اغلب گوزن و گراز به وزن‌های تقریبی ۵۰ الی ۲۰۰ کیلوگرم و گاهی نیز حیوانات کوچک‌تر مانند میمون‌ها، ماهی‌ها و حتی پرندگان است. (عکس از احسان احدی)
لیگرها یا شیرببرها در اصل هیبرید حاصل از جفت‌گیری یک شیر نر و یک ببر ماده هستند. درست است که والدین از یک جنس هستند اما گونه‌ها متفاوت است. لیگرها با هیبرید مشابه موسوم به تایگون یا ببرشیرها که حاصل جفت‌گیری یک ببر نر با یک شیر ماده است، فرق دارند. لایگرها معمولا بزرگ‌تر و قوی‌تر از والدینشان هستند، مانند ببرها به شنا کردن علاقه دارند و مانند شیرها نیز رفتارهای اجتماعی در آن‌ها دیده می‌شود اما در بحث قدرت تایگون‌ها نسبت به آن‌ها اولویت پیدا می‌کنند. در نظام طبیعی هیچ ببری نمی‌تواند با هیچ شیری یا بالعکس جفت‌گیری کند چرا که همان‌طور که گفته شد، زیستگاه‌های آن‌ها با یکدیگر هم‌پوشانی ندارد و لایگرها و تایگون‌ها صرفا به‌واسطه دخالت عامل انسانی به وجود آمده‌اند. البته در ایران هم شیر ایرانی و هم ببر مازندران در گذشته یافت می‌شد اما هر دو آن‌ها امروز منقرض شده‌اند و تاکنون نیز مدرکی دال بر این زادآوری غیرطبیعی در طبیعت ارائه نشده است.
لازم به ذکر است که زادآوری ببر و شیر در بسیاری از نقاط دنیا غیرقانونی است و علت آن هم کاملا مشخص است، هم ببرها و هم شیرها جزو گونه‌های در معرض خطر انقراض هستند بنابراین دستکاری غیرطبیعی در ژن آن‌ها به هیچ‌وجه مورد تایید نیست. این در حالی است که در برخی از باغ‌وحش‌های غیراستاندارد مانند باغ‌وحش مشهد چنین مواردی هنوز هم به گزارش می‌شود.
آینده نامعلوم ببرها
ببرها بزرگ‌ترین عضو خانواده گربه‌سانان هستند که وزن آن‌ها گاهی بیش از ۳۶۰ کیلوگرم است.
متاسفانه ببرها به دلیل زیبایی‌شان بشدت در معرض خطر قاچاق حیات‌وحش هستند. کل جمعیت ببرها در طبیعت حدود ۳.۲۰۰ فرد تخمین زده شده و از این میان کم‌تر از ۲.۵۰۰ فرد جمعیت زادآور هستند. شکار غیرقانونی در حال حاضر مهم‌ترین خطر بقای جمعیت ببرهاست نه‌تنها خود ببرها بلکه حتی محصولاتی که از آن‌ها به دست می‌آید، در صدر توجهات بازار این تجارت غیرقانونی قرار دارد.
۲۹ جولای، روز جهانی ببرهاست. هیچ ببری در دنیا نیست که الگوی راه‌راه‌های بدنش با ببر دیگر مشابه باشد بنابراین هر ببری که به‌صورت غیرقانونی شکار می‌شود یا به‌واسطه‌ی تجارت غیرقانونی از زیستگاهش حذف می‌شود، اطلاعات ژنتیکی را که می‌تواند در حفاظت سایر ببرها موثر باشد، با خود برای همیشه خواهد برد.
سالانه تعداد زیادی از ببرها به‌واسطه تعارضات انسانی کشته می‌شوند، چهاردهمین کنفرانس سایتیس تلاش کرد که خط بطلانی بر سوء‌استفاده از ببرها در مشرق زمین بکشد اما واقعیت این است که جمعیت ببرها علیرغم روند مثبت افزایشی هنوز هم با چالش‌های جدی مواجه است. بسیاری از ببرهایی که توسط ردیاب‌های ماهواره‌ای کنترل می‌شوند، در معرض خطر جدی ربایندگان حیات‌وحش هستند. امسال نیز علاقه‌مندان به حیات‌وحش در حالی به استقبال روز جهانی ببرها می‌روند که مخاطرات بقا بشدت این گربه‌سان زیبا را تهدید می‌کند.
منابع:
Encyclopedia of endangered animals
Monitoring tigers and their prey
عکس اصلی از احسان احدی
عاشق ببرم. ای جانم
چقدر این حیوون زیبائه، اگه کمکی به حفظ بقای نسلش باشه من حاضرم منو بخوره ! (:
ااز بچگی عاشق ببر ها بودم و هستم.
مرسی خانم حیدری
تو ایران چجوری میشه کمک کرد به حفظ ببرها؟
ممنون از متن خیلی خوبتون، به امید روزی که انسانها انقدر به تکامل فکری برسند که هیچ گونه ی دیگه ای بی دلیل در خطر انقراض قرار نگیره از جانبشون.