درباره‌ی هوای خوزستانی‌ها که باز هم خاک شد

وضعیت هوای امروز اهواز بدین‌شرح است: درجه حرارت هوا ۱۲ درجه سلسیوس، هوا صاف، جهت باد شمال‌غربی با سرعت ۳ متر بر ثانیه، نم نسبی ۴۷ درصد و دید افقی بیش از ۱۰ کیلومتر. اما ظاهراً قرار نیست در برای اهواز بر روی همین پاشنه بچرخد. در خبرها که جستجو کنید، شهر پکن کماکان در صدر آلودگی هوای دنیا قرار دارد. عجیب هم نیست، چین رقیب بزرگ و پر رمز و راز ایالات متحده آنطور که سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: هوای بیماری دارد. اما نیم‌نگاهی به اهواز کفایت می‌کند تا متوجه شویم، برای یافتن آلوده‌ترین شهر دنیا قرار نیست جاده ناهموار ابریشم تا انتها طی شود، اهواز همینجاست، فاصله‌اش با تهران تنها ۸۳۴ کیلومتر که ظرف دست‌کم ۹ ساعت با ماشین طی خواهد شد. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده که این شهر با جمعیت تقریبی یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر، به طور مشخص از نظر یکی از معیارهای خطرساز آلودگی هوا یعنی ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرومتر PM10 در وضعیت بحرانی قرار دارد.

یک مقایسه ساده میان اهواز و پکن

داده‌های آماری سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ میلادی نشان داد، برآورد تقریبی میزان ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرومتر برای شهروندان پکن به طور متوسط رقمی در حدود۱۲۱ است. در حالی که متوسط میزان ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرومتر در شهر اهواز رقمی معادل ۳۷۲ تخمین زده شده است. در همان زمان نیز اعلام شد که بر این اساس کیفیت هوای شهر اهواز بیش از ۵ مرتبه بدتر از هوایی است که یک فرد در شرایط عادی تنفس می‌کند. بر مبنای جدول استاندارد کیفیت هوای اتحادیه اروپا، میزان غلظت ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرومتر PM10 ظرف ۲۴ ساعت نباید بیش از ۵۰ میکروگرم بر مترمکعب و ظرف یک سال بیش از ۴۰ میکروگرم در مترمکعب باشد در حالی که پنجشنبه‌ی گذشته میزان غلظت ذرات معلق در اهواز به حدود ۱۰ هزار میکروگرم بر مترمکعب رسید و این عدد در نوع خود بی‌سابقه و تکان‌دهنده است.

هیچ راه نجاتی نیست؟

دکتر مریم محمدی روزبهانی، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در این‌باره به دی‌جی‌کالامگ می‌گوید: «افزایش کم‌آبی، خشکسالی و از بین رفتن تالاب‌ها زمینه را برای تشکیل کانون‌های محلی و داخلی انتشار ریزگردها فراهم کرده است. استفاده از مالچ به منظور تثبیت خاک یکی از راهکارهایی است که می‌تواند مانع پراکنش ذرات در زمان وزش باد شود. مالچ‌ انواع گوناگونی دارد؛ مالچ پلیمری و سنتزی، مالچ شیمیایی، مالچ نفتی و در نهایت مالچ‌های بیولوژیک حتی در برخی موارد ممکن است از چند نوع مخلوط مانند پلیمری و پودر سنگ یا حتی پلیمری و خاک رس استفاده شود. مهم‌ترین مساله در کاربرد مالچ این است که این ماده بعنوان افزودنی برای خاک، میکروارگانیسم‌ها و گیاهان مشکل تازه‌ای ایجاد نکند. مالچ بیولوژیک ویناس یکی از پیشنهادات برای چنین شرایطی است. ویناس به پساب کارخانه الکل‌سازی گفته می‌شود که در جریان تخمیر ملاس نیشکر ایجاد می‌شود و حاوی مواد مغذی مانند نیتروژن، فسفر، کربن، پتاسیم، منیزیم، روی و کلسیم است. از آنجایی که ویناس منشاء آلی دارد و دارای مواد مغذی است در نتیجه نه‌تنها تاثیر منفی بر خاک ایجاد نمی‌کند بلکه می‌تواند بافت خاک را هم اصلاح کند، منجر به حفظ رطوبت خاک شود، نفوذپذیری آب را به خاک تسهیل کند و مهم‌تر از همه در زمان وزش باد مانع پراکنش ذرات معلق شود. هم‌اکنون وجود ویناس کارخانه الکل‌سازی وابسته به شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی در استان خوزستان بهترین فرصتی است که می‌تواند در استان به منظور مهار بخشی از کانون‌های محلی و داخلی انتشار ریزگردها مورد استفاده قرار گیرد. تایید این مساله توسط سازمان حفاظت از محیط‌زیست بخوبی نشان می‌دهد که چرا باید هرچه سریع‌تر گام‌های عملی در این راستا برداشته شود.»

غرب کشور همچنان بحران‌خیز است

سوالات متعددی در زمینه آلودگی هوا و طوفان‌های گرد و غبار وجود دارد. مهم‌ترین سوالات اغلب بدین شرح هستند: ذرات گرد و غبار از کجا می‌آیند؟ گرد و غبار از چه کشورهایی آغاز شده و از چه مناطقی گذر می‌کند تا در نهایت به ایران می‌رسد؟ آیا منشاء همه طوفان‌های گرد و غبار ایران، خارجی است؟ چگونه می‌توان معضل طوفان‌های گرد و غبار را حل کرد؟ آیا همت ملی لازم است یا نیازمند کمک‌های منطقه‌ای و حتی بین‌المللی هستیم؟

شواهد نشان می‌دهد که ۴ استان غربی کشور اعم از کرمانشاه، ایلام، لرستان و خوزستان بشدت درگیر مساله طوفان‌های گرد و غبار هستند. بررسی‌های آماری دهه گذشته میلادی نشان داد که در ۶ ماهه خشک سال، تعداد روزهای گرد و غبار در اهواز بیش از سایر شهرها بوده. ترتیب شهرهایی با بیش‌ترین روز گرد و غبار در ۶ ماهه خشک سال‌های ۲۰۰۰ الی ۲۰۱۰ میلادی بدین شرح است: اهواز (۱۳۶ روز)، ایلام (۴۴ روز)، کرمانشاه (۲۱ روز) و خرم‌آباد (۱۶ روز). پس از سال ۲۰۱۰ میلادی نه‌تنها بر تعداد روزهای گرد و غبار افزوده شده بلکه در عین حال شدت گرد و غبار هم افزایش پیدا کرده است.

از تجزیه و تحلیل‌های سینوپتیک (نقشه‌های هواشناسی) می‌توان بدین جمع‌بندی رسید که حضور سلول‌های کم‌فشار حرارتی در بخش‌های مرکزی ایران می‌تواند منجر به همگرایی و مکش هوا در سطوح نزدیک به زمین شود. به همین مناسبت شکل‌گیری موقعیت‌های گردابی بسیار قوی در نواحی مرکزی ایران دور از انتظار نبوده و نیست که نتیجه آن تشکیل جریان‌های سیکلونیک (چرخشی) است که می‌توانند نقش جریان‌های جاذب گرد و غبار را ایفاء کنند. در حقیقت سیستم‌های کم‌فشار داینامیک در سطوح حدواسط جو و وزش بادهای سریع در سطوح مرتفع‌تر به نوبه خود نقل و انتقال ذرات گرد و غبار را تسهیل کرده و به شکلی حتی سرعت می‌بخشد.

مدل‌ موسوم به HYSPLIT: Hybrid Single Particle Lagrangian Integrated Trajectory Model  در اصل یک مدل کامپیوتری است که برای محاسبه مسیرهای عبور پارسل‌های هوایی و در ضمن نحوه پراکنش و نشست آلاینده‌های جوی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر اساس یافته‌های حاصل از این مدل می‌توان گفت که منابع عمده تولید گرد و غبار خارجی در ایران عبارت است از جنوب ترکیه، بیابان‌های عراق و سوریه. مسیرهای ورود ذرات گرد و غبار نیز عبارتند از غرب، شمال‌غربی و جنوب‌غربی کشور. اما بخشی از مشکل هم در خود کشور شکل می‌گیرد. کمبود رطوبت در دشت‌ها و جلگه‌های ایران سبب شکل‌گیری چشمه‌های داخلی گرد و غبار شده است بنابراین اندک وزش باد بر این چشمه‌های داخلی نتیجه‌ای جز بلند شدن خاک ندارد. خشکی تالاب‌های هورالعظیم و شادگان، کم‌آبی کارون و کرخه و جراحی همه و همه دست به دست هم داده و شرایط را برای شکل‌گیری کانون‌های داخلی محلی مساعدتر کرده است. در این میان اما کشت محصولات پرمصرف آب مانند نیشکر نیز معضل را جدی‌تر کرده است.

شرایط کنونی تاکید بر آن دارد که هرچه سریع‌تر می‌بایست اقدامات پیشگیرانه نظیر نظارت بر مدیریت منابع آب، نظارت بر کاربری‌های اراضی و استفاده از مالچ‌پاشی‌ها در اولویت قرار گیرند در غیر این‌صورت تب خاک اهواز و غرب کشور شاید به همین زودی‌ها مرتفع نشود. بسیاری از ما تهرانی‌ها در روزهایی که هوا آلوده است، از آلودگی هوا شکایت می‌کنیم اما واقعیت این است که آن‌چه که ما در تهران یا سایر کلانشهرهای کشور همچون اصفهان و شیراز تجربه می‌کنیم به راستی با شرایط طوفان‌های گرد و غبار در استان‌های غربی کشور متفاوت است. درد امروز خوزستانی‌ها از طوفان‌های گردو غبار را فقط و فقط می‌توان از نزدیک لمس کرد. به امید روزهایی با هوای پاک برای همه خوزستانی‌ها، کرمانشاهی‌ها، لرستانی‌ها و ایلامی‌ها.